Όταν με τα πρώτα εμφανή συμπτώματα παρακμής της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας προέκυψε το Ανατολικό Ζήτημα ως πεδίο αντιπαράθεσης Ανατολής – Δύσης, η Ελλάδα, με την εθνική ερμηνεία που έδινε στο μεγάλο αυτό διεθνές θέμα, βρήκε την αφορμή και την αιτία να ξεκινήσει μια σειρά διπλωματικών διεκδικήσεων έχοντας μια σοβαρή και στέρεη ιστορική βάση.

Η ιστορική επιχειρηματολογία των Ελλήνων επικαλείτο την ηθική υποχρέωση των Ευρωπαίων απέναντι στην Ελλάδα που αναγόταν στην εποχή της Λατινοκρατίας, στην πρώτη Άλωση της Πόλης, συνέπεια της οποίας ήταν η αποδυνάμωση του βυζαντινού κόσμου που άνοιξε τον δρόμο της οθωμανικής κυριαρχίας στη χριστιανική Δύση.
Πρόκειται για ένα ιστορικό θέμα ιδιαίτερα πολύπλοκο και απαιτητικό που συνδέεται άμεσα με τις ελληνοευρωπαϊκές σχέσεις, διατηρώντας ώς τις μέρες μας ένα άρωμα εθνικής πικρίας και συντηρώντας μια ιστορική δυσπιστία απέναντι στους «αχάριστους» Ευρωπαίους, οι οποίοι κατέστησαν με τη στάση τους και τη μικρόνοη πολιτική τους ευάλωτο ολόκληρο τον χριστιανικό κόσμο στην επέκταση των Τούρκων.

Η άποψη του Παπαρηγόπουλου

«Το μόνον αποτέλεσμα της μακράς και πεισμώδους εκείνης επιθέσεως της Χριστιανικής Δύσεως κατά της Χριστιανικής Ανατολής υπήρξεν ότι η τελευταία, εξαντληθείσα και κατακερματισθείσα εν τω αγώνι τούτω, εγένετο επιτέλους βορά ευχερής του τουρκικού μωαμεθανισμού. Το αποτέλεσμα τούτο δεν θέλομεν εξετάσει υπό την ηθικήν και χριστιανικήν έποψιν, διότι ούτω πράττοντες ηθέλομεν προκαλέσει το μειδίαμα πολλών ανθρώπων. Αλλά αφορώντες εις μόνα τα νυν θεοποιούμενα πρακτικά συμφέροντα ευρίσκομεν ότι ως εκ της τουρκικής κατακτήσεως επί τρεις μεν περίπου εκατονταετηρίδας ηναγκάσθη η Δύσις να χύσει ποταμούς αίματων υπέρ της ιδίας αγωνιζόμενη σωτηρίας, αφού δεν εξησθένησε το νέον τούτο μωαμεθανικόν κράτος, η Δύσις, αντί των πλουσίων χωρών και πόλεων αίτινες άλλοτε τοσούτον συνετέλουν εις την ευπορίαν αυτής, είδε την Ανατολήν μεταβληθείσαν επί δυο όλας εκατονταετηρίδας εις σωρόν ερειπίων, εν μέσω των οποίων ο ξένος δεν ηδύνατο ούτε ασφάλειαν να έχη ούτε ωφελήματα να καρπωθή. Και σήμερον έτι, ότε ως λέγεται, εξεπολιτίσθη η Τουρκία, αι μετ’ αυτής συναλλαγαί δεν αποτελούσιν ουδέ το δέκατον της εμπορίας ήτις διεξήγετο προς τας χώρας ταύτας, ότε εκυβερνώντο υπό του μεσαιωνικού Ελληνισμού, καθ’ όσον, εν ελλείψει άλλων στατιστικών ειδήσεων, δυνάμεθα να κρίνομεν εκ των τότε και των σημερινών δημοσίων προσόδων των χωρών τούτων».

Όπως γίνεται φανερό στο απόσπασμα αυτό ο Παπαρρηγόπουλος θεωρεί την ηθική και χριστιανική υποχρέωση της Ευρώπης προς τον ελληνισμό, για λόγους πραγματολογικούς, δίχως αντίκρισμα, διότι αν την επικαλεσθεί κανείς κινδυνεύει να γίνει γελοίος. Γι’ αυτό παραθέτει αμιγώς πολιτικά – οικονομικά κριτήρια που αποδεικνύουν του λόγου του το αληθές.

Έτσι, όταν προέκυψε το λεγόμενο Ανατολικό Ζήτημα, που μεταφορικά κατάληξε να αναφέρεται σε προβλήματα και συζητήσεις που χρονίζουν άσκοπα (ή και σκόπιμα) χωρίς να επιλύονται, για τον μέσο Έλληνα η δίκαιη επίλυσή του ήταν απλή, πράγμα που σήμαινε τον διαμελισμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και την αποκατάσταση του ελληνισμού σε Ευρώπη και Ασία. Έχοντας εμπεδωμένο αυτό στον νου του, ο μέσος Έλληνας θεωρούσε ακατανόητες τις διαρκείς παρατάσεις του Ανατολικού Ζητήματος που σερνόταν διπλωματικά από τους Δυτικούς και προσλαμβανόταν ως μια ακόμα προδοσία από μεριάς των Ευρωπαίων.

Χαρακτηριστικός είναι ο λαϊκός θρήνος για την αποκοπή της Κρήτης από τον εθνικό κορμό της χώρας το 1830 που καταμαρτυρά στους δυτικοευρωπαίους «Φράγκους» την ευθύνη.
«Κι είχαμε θάρρος εις εσάς, τση βασιλείς, τσοι Φράγκους,
Κι’ εδά μας αδικήσατε κι αφήκετέ μας σκλαβους»

Διαμάχες μέσω του τύπου

Μερικές δεκαετίες αργότερα, με αφορμή την Κρητική Επανάσταση το 1866, οι «Times» του Λονδίνου, απηχώντας τις θέσεις της Αγγλίας, παρουσίαζαν το ελληνικό κράτος ως ένα αποτυχημένο πείραμα, πράγμα που πυροδότησε διάφορες αντιδράσεις, με πιο ακραία αυτή του Δ. Θερειανού, εκδότη της εφημερίδας «Κλειώ» που εκδιδόταν στην Τεργέστη. Ο Κερκυραίος λόγιος στην απάντησή του αντανακλά τις θέσεις του Κοραή. Πάνω – κάτω υποστηρίζει μια ελληνοκεντρική αντίληψη η οποία αντιμετωπίζει ως εθνικό χώρο τον ελλαδικό, όπου δηλαδή αναπτύχθηκε το νεοελληνικό κράτος. Στην τοποθέτησή του συνδέει τους Ευρωπαίους της εποχής του με τους πάσης φύσεως δυτικούς κυρίαρχους που πέρασαν από τα ελληνικά εδάφη απαριθμώντας τις αλλεπάλληλες επιδρομές τους.
Αυτή η άποψη ερχόταν σε αντίθεση με την αντίστοιχη του Παπαρρηγόπουλου, που αντιλαμβανόταν διευρυμένη την εικόνα του ελληνικού έθνους καθώς σε αυτή συμπεριλάμβανε και τον βυζαντινό ελληνισμό.

Διαβάστε επίσης:

Διπλωματική ιστορία της Επανάστασης: Από τη Συνθήκη του Λονδίνου στη ναυμαχία του Ναβαρίνου

Διπλωματική ιστορία της Επανάστασης: Ο ρωσοτουρκικός πόλεμος

Αφιέρωμα 1821-2021 – Κύκλος έκτος: Στης Ακρόπολης τα μέρη