Μετά τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, η υποδομή πυρηνικής ενέργειας της Ουκρανίας εγκυμονεί κινδύνους πέραν εκείνων που συνήθως συνδέονται με πυρηνικές εγκαταστάσεις και πυρηνικά και ραδιενεργά υλικά.

Η κύρια ανησυχία είναι ότι οι ρωσικές δυνάμεις θα μπορούσαν να επιτεθούν ή και να αποκτήσουν τον έλεγχο των αντιδραστήρων πυρηνικής ενέργειας, να προκαλέσουν άμεσα ή έμμεσα ένα πολύ σοβαρό πυρηνικό ατύχημα, όπως και να προβούν σε άλλες ενέργειες που θα μπορούσαν να έχουν ως συνέπεια την έκθεση του ουκρανικού πληθυσμού σε ιονίζουσα ακτινοβολία.

Οι ανησυχίες αυτές επιβεβαιώθηκαν όταν στις 24 Φεβρουαρίου 2022 οι ρωσικές δυνάμεις βομβάρδισαν ένα ινστιτούτο πυρηνικών ερευνών στο Χάρκοβο και κατέλαβαν τον μεγαλύτερο σταθμό παραγωγής πυρηνικής ενέργειας της Ευρώπης που βρίσκεται στη Ζαπορίζια. Βασικές πληροφορίες σχετικά με αυτά τα γεγονότα τεκμηριώνονται από ανοικτές πηγές, συμπεριλαμβανομένων των επίσημων δηλώσεων και εκθέσεων από την Κρατική Ρυθμιστική Αρχή Πυρηνικών Εγκαταστάσεων της Ουκρανίας (SNRIU), από τη Διεθνή Υπηρεσία Ατομικής Ενέργειας (IAEA) και από τα διεθνή μέσα ενημέρωσης.

Η σοβαρότερη ανησυχία σχετικά με τον πυρηνικό κίνδυνο είναι ότι η Ρωσία θα μπορούσε να πραγματοποιήσει σκόπιμα μία κυβερνοεπίθεση ή μία φυσική επίθεση εναντίον ενός πυρηνικού σταθμού παραγωγής ενέργειας, προκαλώντας έτσι ένα σοβαρό ατύχημα.

Αυτή η δυνητική απειλή πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη, επειδή διαρκούντος του πολέμου η Ρωσία έχει πραγματοποιήσει αδιάκριτα χερσαία και αεροπορικά χτυπήματα κατά κρατικών υποδομών της Ουκρανίας και επειδή οι κυβερνοεπιθέσεις κατά στόχων στην Ουκρανία, συμπεριλαμβανομένων των εγκαταστάσεων και των συστημάτων του δικτύου ηλεκτρικής ενέργειας, έχουν αποδοθεί ευρέως σε ρωσικούς παράγοντες.

Το πυρηνικό προφίλ της Ουκρανίας

Η Ουκρανία διαθέτει 15 πυρηνικούς αντιδραστήρες ρωσικής σχεδίασης σε τέσσερις τοποθεσίες, οι οποίοι παράγουν το ήμισυ της ηλεκτρικής της ενέργειας, ενώ επτά μονάδες βρίσκονται σήμερα σε λειτουργία. Όλοι είναι αντιδραστήρες πεπιεσμένου ύδατος (PWR), σχεδιασμένοι σύμφωνα με τις μηχανικές αρχές που ακολουθούνται στους περισσότερους πυρηνικούς σταθμούς παραγωγής ενέργειας στον κόσμο. Οι περισσότεροι κατασκευάστηκαν κατά τις δεκαετίες του 1980 και του 1990.

Οι 30ετείς άδειες λειτουργίας για τους αντιδραστήρες πεπιεσμένου ύδατος (PWR) έχουν παραταθεί ή θα παραταθούν, επιτρέποντας στους περισσότερους από αυτούς να συνεχίσουν να λειτουργούν και μετά το πέρας της τρέχουσας δεκαετίας.

Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφέρουμε ότι η Ουκρανία είναι συμβαλλόμενο μέρος της Συνθήκης για τη μη Διάδοση των Πυρηνικών Όπλων, της Διεθνούς Σύμβασης για την Πυρηνική Ασφάλεια και άλλων πολυμερών συμφωνιών και συμφωνιών στον τομέα της πυρηνικής ενέργειας. Επίσης, είναι μέλος της Διεθνούς Υπηρεσίας Ατομικής Ενέργειας (ΙΑΕΑ) και συμμετέχει στο καθεστώς αναθεωρήσεων, καθοδήγησης και προτύπων της πυρηνικής ασφάλειάς της.

Ειδικά κατά την τελευταία δεκαετία, οι πυρηνικοί σταθμοί της Ουκρανίας έχουν εξοπλιστεί και έχουν αναβαθμιστεί με σύγχρονο εξοπλισμό (δυτικής κυρίως προέλευσης) και συστήματα μηχανικής, ενώ οι παλαιότερες μονάδες Rivne-1 και Rivne-2, στη βορειοδυτική Ουκρανία, χρονολογούνται από τη δεκαετία του 1970. Σε αντίθεση με τους υπόλοιπους αντιδραστήρες της Ουκρανίας, αυτοί δεν είναι εξοπλισμένοι με περιβλήματα από οπλισμένο σκυρόδεμα – χάλυβα και, ως εκ τούτου, δεν μπορούν να αποτρέψουν ατυχήματα με ανεξέλεγκτες ραδιολογικές συνέπειες.

Όλοι οι αντιδραστήρες τροφοδοτούνται με καύσιμα χαμηλού εμπλουτισμού ουρανίου, τα οποία μέχρι τώρα παρέχονται κυρίως από τη Ρωσία. Τα απορριφθέντα αναλωθέντα καύσιμα αποθηκεύονται αρχικά σε δεξαμενές στις εγκαταστάσεις των αντιδραστήρων και μέχρι πρόσφατα η Ουκρανία μετέφερε αναλωθέντα καύσιμα αντιδραστήρων πεπιεσμένου ύδατος στη Ρωσία για επανεπεξεργασία και ενδιάμεση αποθήκευση.

Τέσσερις αντιδραστήρες Καναλιού Υψηλής Ισχύος (RBMK) βρίσκονται στο Τσερνόμπιλ, στην περιοχή Πρίπιατ, κοντά στα σύνορα με τη Λευκορωσία. Οι αντιδραστήρες αυτοί παραμένουν παροπλισμένοι εξαιτίας του πυρηνικού ατυχήματος του 1986, που είχε ως αποτέλεσμα τη σχεδόν ολοσχερή καταστροφή του αντιδραστήρα Chernobyl-4. Τα απομεινάρια του Chernobyl-4 καλύπτονται από ειδικό περίβλημα (σαρκοφάγο), ενώ οι υπόλοιποι τρεις αντιδραστήρες – οι οποίοι έκλεισαν διαδοχικά μέχρι το 2000 – είναι υπό αποξήλωση.

Κατά τη στιγμή της εισβολής, τα αναλωθέντα καύσιμα των αντιδραστήρων αυτών, τα οποία ήταν αποθηκευμένα σε μία δεξαμενή στην περιοχή (ISF-1), μεταφέρονταν σε μία κοντινή εγκατάσταση ξηρής αποθήκευσης (ISF-2), η οποία αδειοδοτήθηκε το 2021. Η μεταφορά όλων αυτών των καυσίμων αναμένεται να ολοκληρωθεί έως το 2030. Τέλος, ο χώρος φιλοξενεί μία νέα Κεντρική Εγκατάσταση Αποθήκευσης Αναλωθέντων Καυσίμων (CSFSF) για αναλωθέντα καύσιμα PWR, η οποία βρίσκεται υπό αδειοδότηση.        

Κυβερνοεπιθέσεις

Μέχρι σήμερα οι ρωσικές κυβερνοεπιθέσεις έχουν περιοριστεί στην προσβολή του δικτύου ηλεκτρικής ενέργειας της Ουκρανίας. Ωστόσο, δεν θα μπορούσε να αποκλειστεί το ενδεχόμενο μελλοντικά να προσβληθούν από κυβερνοεπιθέσεις και οι πυρηνικές εγκαταστάσεις της χώρας.

Μία κυβερνοεπίθεση εναντίον ενός πυρηνικού σταθμού μπορεί να περιλαμβάνει τη χρήση κακόβουλου λογισμικού για την αποσταθεροποίηση του αντιδραστήρα, την εμφάνιση παραπλανητικών ενδείξεων για ομαλή λειτουργία και την εξαπάτηση των χειριστών του σταθμού, ώστε να συμπεράνουν ότι δεν χρειάζεται να παρέμβουν.

Στην παρούσα φάση δεν είναι δημόσια γνωστό πόσο καλά προφυλάσσονται από κυβερνοεπιθέσεις οι πυρηνικοί σταθμοί της Ουκρανίας. Η Ρωσία έχει την πλήρη γνώση του σχεδιασμού και της λειτουργίας των συστημάτων ελέγχου των πυρηνικών σταθμών παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας, όπως επίσης και κάθε λογισμικού για τη λειτουργία και την προστασία των πυρηνικών σταθμών της Ουκρανίας που είχε εγκατασταθεί κατά την κατασκευή και την αρχική λειτουργία των σταθμών παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας. Ωστόσο, ενδέχεται να μην είναι εξοικειωμένη με το αναβαθμισμένο λογισμικό και τον εξοπλισμό που εγκαταστάθηκε μετά την έναρξη λειτουργίας των αντιδραστήρων, ιδίως κατά την τελευταία δεκαετία.

Οι περισσότεροι ή όλοι οι πυρηνικοί σταθμοί της Ουκρανίας ήταν αρχικά εξοπλισμένοι με αναλογικά συστήματα ελέγχου, τα οποία πλέον έχουν αναβαθμιστεί σημαντικά. Η εμπειρία της Ουκρανίας από τις κυβερνοεπιθέσεις κατά του δικτύου ηλεκτρικής ενέργειας αποδεικνύει ότι οι εγκαταστάσεις είναι πιο ευάλωτες σε περιόδους κατά τις οποίες βρίσκονται σε υπηρεσία λιγότεροι χειριστές, ενώ όταν υπάρχουν περισσότεροι χειριστές η «διάγνωση» μίας κυβερνοεπίθεσης μπορεί να πραγματοποιηθεί σε σχεδόν πραγματικό χρόνο και ενδεχομένως να αποφευχθεί μία προσβολή των συστημάτων ασφαλείας των αντιδραστήρων.

Ρωσικές προθέσεις και ενέργειες

Θα μπορούσε η Ρωσία να πλήξει ένα πυρηνικό εργοστάσιο στην Ουκρανία προκειμένου να επιτύχει τους στρατηγικούς της σκοπούς; Όχι, εάν θεωρήσουμε ως δεδομένο ότι η Ρωσία έχει ως στόχο να αποκτήσει μόνιμο έλεγχο – έστω και μέρους – του ουκρανικού εδάφους. Συν τοις άλλοις, δεν θα αποκόμιζε κανένα στρατιωτικό ή στρατηγικό όφελος καταστρέφοντας έναν πυρηνικό σταθμό, καθώς κάτι τέτοιο θα συνεπαγόταν μόλυνση του ρωσικού εδάφους από ραδιενεργό νέφος.

Το ενδεχόμενο οι ρωσικές δυνάμεις να προβούν σε ακραίες ενέργειες, συμπεριλαμβανομένων και των κυβερνοεπιθέσεων, εναντίον πυρηνικών αντιδραστήρων αποτελεί ένα σενάριο το οποίο δεν συγκεντρώνει πολλές πιθανότητες, πόσω μάλλον από τη στιγμή που έχουν υπό τον έλεγχό τους τον πυρηνικό σταθμό της Ζαπορίζια.

Στο σημείο αυτό θα πρέπει να αναφερθεί ότι τα περιβλήματα των αντιδραστήρων είναι σχεδιασμένα κατά τρόπο ώστε να αντέχουν ισχυρά χτυπήματα, όπως π.χ. πτώσεις μαχητικών αεροσκαφών ή επιθέσεις με εκρηκτικούς μηχανισμούς. Ωστόσο, σε κάθε περίπτωση το περίβλημα του αντιδραστήρα δεν θα μπορούσε να λειτουργήσει ως «ασπίδα ασφαλείας» σε αποφασιστικά χτυπήματα. Επιπλέον, μία πρόσθετη απειλή για την ασφάλεια των ουκρανικών πυρηνικών αντιδραστήρων είναι η αδυναμία συντήρησης του εξοπλισμού τους και η έλλειψη δυνατότητας διαχείρισης του κύκλου των καυσίμων τους.

Η Κρατική Ρυθμιστική Αρχή Πυρηνικών Εγκαταστάσεων της Ουκρανίας, εξαιτίας της συνεχιζόμενης πολεμικής σύγκρουσης, έχει αναφέρει ότι δεν μπορεί να επιτελεί άμεσα το εποπτικό της έργο στους έξι σταθμούς PWR της κατεχόμενης από ρωσικές δυνάμεις Ζαπορίζια, με συνέπεια η προγραμματισμένη συντήρηση να παραμένει σε εκκρεμότητα.

Επίσης, λόγω των σημαντικών φθορών που έχουν προκληθεί από τις ρωσικές επιθέσεις στις σημαντικότερες εταιρείες πώλησης πυρηνικού εξοπλισμού, είναι αδύνατη η μεταφορά του απαραίτητου πυρηνικού υλικού για την ασφαλή λειτουργία των πυρηνικών σταθμών. Σε ενδεχόμενη καταστροφή αναλωθέντων πυρηνικών καυσίμων από σκόπιμη επίθεση, τόσο ο περιβάλλων χώρος όσο και ο άμαχος πληθυσμός πιθανότατα θα εκτεθούν σε ραδιενέργεια.

Βέβαια, αξίζει να αναφέρουμε ότι υπάρχουν και περίπου 500.000 πυρηνικές πηγές που δεν υπόκεινται σε ρύθμιση και έλεγχο (συχνά αναφέρονται και ως «ορφανές πηγές»), οι οποίες μπορούν να εντοπιστούν σε σημεία που αποτελούν δυνητικούς στόχους των ρωσικών δυνάμεων, όπως π.χ. βιομηχανικές εγκαταστάσεις, νοσοκομεία και κλινικές.

Το ενδεχόμενο χρήσης πυρηνικών από πλευράς Ρωσίας

Πυρηνικά όπλα χρησιμοποιήθηκαν για πρώτη και μοναδική φορά στη Χιροσίμα και στο Ναγκασάκι, όταν στις 6 και 9 Αυγούστου του 1945 αντίστοιχα πραγματοποιήθηκαν ρίψεις ατομικών βομβών από αμερικανικά πολεμικά αεροσκάφη. Έκτοτε καμία από τις πυρηνικές δυνάμεις δεν έχει προβεί σε χρήση πυρηνικών όπλων.

Όσον αφορά τον πόλεμο στην Ουκρανία, το ενδεχόμενο να υλοποιήσει το Κρεμλίνο τις πυρηνικές του απειλές δεν συγκεντρώνει πολλές πιθανότητες για τους εξής τρεις λόγους:

1. Η Ρωσία θα μπορούσε να επιτύχει τους πολιτικούς στόχους της – δηλαδή την αποναζιστικοποίηση της Ουκρανίας, τον περιορισμό της κυριαρχίας της και την επιβολή ενός καθεστώτος που δεν θα είναι φίλα προσκείμενο στην Ευρωπαϊκή Ένωση και στο ΝΑΤΟ – μόνο μέσω της χρήσης συμβατικής στρατιωτικής ισχύος.

2. Μία ενδεχόμενη χρήση πυρηνικών όπλων από τη Ρωσία εναντίον της Ουκρανίας θα άλλαζε ριζικά τη φύση της σύγκρουσης και τα συμφέροντα τρίτων μερών, όπως για παράδειγμα των ΗΠΑ, για τις οποίες ο πόλεμος αυτός παραμένει προς το παρόν μία απλή περιφερειακή σύγκρουση, η οποία αποτελεί περιορισμένη απειλή για τα συμφέροντα ασφαλείας τους.

Διαφορετική όμως θα ήταν η κατάσταση εάν η Ρωσία προέβαινε σε χρήση πυρηνικών όπλων χωρίς να υποστεί μαζικές συνέπειες. Ένα τέτοιο ενδεχόμενο θα επηρέαζε τον τρόπο με τον οποίο άλλα πυρηνικώς εξοπλισμένα κράτη (όπως π.χ. Κίνα, Βόρεια Κορέα), αξιολογούν το κόστος και τα οφέλη των πυρηνικών επιλογών, ενώ παράλληλα θα μετέβαλλε τη στάση της Ουάσιγκτον απέναντι στην υφιστάμενη σύγκρουση.

3. Θα έπληττε αποφασιστικά το διεθνές κύρος της Ρωσίας, διότι θα ήταν η πρώτη χώρα μετά το 1945 που θα προέβαινε σε χρήση πυρηνικών όπλων. Έτσι, θα μετατρεπόταν από αυτοανακηρυχθείσα εγγυήτρια χώρα της παγκόσμιας σταθερότητας σε κράτος – παρία.

Τέλος, θα πρέπει να επισημάνουμε ότι η χρήση πυρηνικών θα μπορούσε να αποτελέσει ύστατη επιλογή άμυνας για τη Μόσχα σε περίπτωση που περιερχόταν σε κατάσταση υπαρξιακού κινδύνου από το ΝΑΤΟ.

Ο κίνδυνος ενός πυρηνικού ατυχήματος

Παρά το γεγονός ότι στην παρούσα φάση δεν υπάρχουν κίνητρα για σκόπιμη χρήση πυρηνικών όπλων, εξακολουθεί να ελλοχεύει ο κίνδυνος ακούσιας κλιμάκωσης.

Για παράδειγμα η κατάρριψη ενός ρωσικού μαχητικού αεροσκάφους που παραβιάζει τον εναέριο χώρο του ΝΑΤΟ ή η παράδοση σημαντικού στρατιωτικού εξοπλισμού στην Ουκρανία θα μπορούσε να κλιμακώσει τη συμβατική σύγκρουση, η οποία με τη σειρά της θα αύξανε τον κίνδυνο χρήσης πυρηνικών όπλων. Επίσης μία τυχαία κλιμάκωση θα μπορούσε να προκύψει και από τεχνικής φύσεως προβλήματα, όπως για παράδειγμα από την εκπομπή ενός λανθασμένου σήματος από ένα ελαττωματικό ραντάρ.

Ωστόσο, ακόμη κι αν αυτά τα σενάρια γίνουν πραγματικότητα, ο κίνδυνος χρήσης πυρηνικών όπλων παραμένει χαμηλός. Η πυρηνική κλιμάκωση δεν θα επέλθει αυτόματα ακόμα και σε περίπτωση άμεσης αντιπαράθεσης μεταξύ του ΝΑΤΟ και της Ρωσίας, καθώς η αποτροπή μίας τέτοιας έκβασης αποτελεί ζωτικό συμφέρον και των δύο πλευρών.

Διαβάστε επίσης

ΣΥΡΙΖΑ: Στο επίκεντρο η μείωση των έμμεσων φόρων

Η αέναος σκιά της χρεοκοπίας

Απαισιόδοξοι οι πολίτες για την πορεία της οικονομίας