Α. Διάστημα 1950 – 2019: Οι μεταβολές του ΑΕΠ

Οι οικονομολόγοι πρόσφατα σχετικώς (μετά το 1960) ασχολήθηκαν συστηματικά με τη σχέση μεταξύ κρατικού προϋπολογισμού και εμπορικού ισοζυγίου. Σε αυτό βοήθησαν οι προσπάθειες αποκατάστασης της κατεστραμμένης Ευρώπης και η διεθνοποίηση των συναλλαγών, που κορυφώθηκε με την τάση προς την παγκοσμιοποίηση. Σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε η εξέταση του οικονομικού γίγνεσθαι μέσω των συνολικών μεγεθών (κεϋνσιανή προσέγγιση).

Η λεπτομερής εξέταση του φαινομένου στην Ελλάδα σε μακροχρόνια βάση διερευνήθηκε πρόσφατα.¹ Αρχικά δημιουργήθηκαν σειρές με τις βασικές μεταβλητές (εισόδημα, πληθωρισμός, κατώτατο ημερομίσθιο, δημόσια έσοδα και έξοδα, εισαγωγές, εξαγωγές, αποταμίευση, επένδυση) που αφορούσαν στο διάστημα 1946 έως 2020. Σημειώνεται ότι τα στατιστικά δεδομένα εμφανίζονται με ομοιογενή μορφή από τον ΟΟΣΑ και την Eurostat μόλις μετά το 1960. Υπήρξε κοπιώδης η εύρεση αντίστοιχων στοιχείων για τα έτη 1946 – 1959, αφού τα καταγραφόμενα των διαφόρων πηγών απέκλιναν αξιοσημείωτα.

Ακολούθως, προσαρμόσθηκαν οι εξελίξεις ως ποσοστό του ακαθάριστου προϊόντος. Ο ρυθμός ανάπτυξής του αποτυπώθηκε στο Διάγραμμα I. Διερευνώντας grosso modo την οικονομική πολιτική, προκειμένου να ερμηνευθούν οι διακυμάνσεις κατά το διάστημα των τριών τετάρτων του αιώνος (1946 – 2019), προτάθηκε ο διαχωρισμός σε τρεις περιόδους.

● Πρώτη περίοδος (1946 – 1973)

Στα χρόνια 1946 – 1973 η προσπάθεια στράφηκε στη σταθεροποίηση του νομίσματος, στη δημιουργία μηχανισμού είσπραξης δημοσίων εσόδων, στη θεμελίωση της εισοδηματικής και γενικότερα οικονομικής πολιτικής. Οι ρυθμοί μεγέθυνσης του ΑΕΠ μετά το 1960, από τους υψηλότερους στον κόσμο, υστερούσαν κυρίως έναντι της Ιαπωνίας. Η πολιτική που ασκήθηκε καθ’ όλο το διάστημα στηριζόταν στη νομισματική σταθερότητα (απότοκο ώς έναν βαθμό της τραυματικής εμπειρίας 1944 – 1951).

Στο διάστημα αυτό ουσιώδη ρόλο, αν και με συνεχώς φθίνουσα τάση μετά το 1952, έπαιξε η αμερικανική βοήθεια, που στήριξε τα δημόσια έσοδα και το έλλειμμα του εμπορικού ισοζυγίου (1947 – 1956). Η τεράστια εξωτερική μετανάστευση (1,1 εκατομμύρια άτομα σε πληθυσμό 8,5 εκατομμυρίων στο διάστημα 1951 – 1971) εκτόνωσε την κοινωνική πίεση από τους χαμηλούς μισθούς, την ανεργία και την ανεπαρκή κοινωνική πολιτική.

● Δεύτερη περίοδος (1974 – 2000)

Αυτή μπορεί να διαιρεθεί σε τρεις υποπεριόδους: 1974 – 1981, 1982 – 1992, 1993 – 2000.

Στην πρώτη εκδηλώθηκε προσπάθεια αντιμετώπισης της πετρελαϊκής κρίσης του 1973. Ωστόσο, εκείνη του 1979 κατάφερε αθεράπευτο πλήγμα στην οικονομία. Η βιομηχανία αδυνατούσε να επιβιώσει στο ευρωπαϊκό και διεθνές περιβάλλον. Η συρρίκνωση της μεταποίησης (αποβιομηχάνιση) υπήρξε έντονη και διαρκεί μέχρι σήμερα.

Στη δεύτερη υποπερίοδο η ένταξη στην ΕΟΚ (1981) θεωρήθηκε ότι θα επανέφερε την οικονομία στους ρυθμούς των χρόνων 1960 – 1970, αλλά το διεθνές περιβάλλον είχε αλλάξει. Η επιδίωξη ανάταξης της οικονομίας με βάση την κεϋνσιανή αντίληψη (ενίσχυση της ζήτησης) είχε άκρως περιορισμένα αποτελέσματα δείχνοντας και τα όρια της θεωρίας αυτής.

Στην τρίτη υποπερίοδο 1993 – 2000 ο ρυθμός μεγέθυνσης ανεφάνη εντυπωσιακός. Εντούτοις, κατά ένα μέρος στηριζόταν στην πολιτική της τόνωσης της ζήτησης μέσω δανεισμού.

● Τρίτη περίοδος 2001 – 2019

Αυτή συντίθεται από δύο διαστήματα: 2001 – 2009 και 2010 – 2019. Στο πρώτο διατηρήθηκε ικανοποιητική ανάπτυξη χάρη στα δημόσια έργα και τη συνεχή δανειοδότηση της χώρας. Η μνημονιακή περίοδος 2010 – 2019 αποτύπωσε την εικόνα μιας πτωχευμένης οικονομίας και το ΑΕΠ το 2015 υπολογίσθηκε 26% χαμηλότερα εκείνου του 2008.

Β. Τα δίδυμα ελλείμματα στην ελληνική οικονομία

Στο Διάγραμμα ΙΙ αποτυπώνεται η εξέλιξη του ελλείμματος του κρατικού προϋπολογισμού και του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών στα χρόνια 1948 – 2019.

Στη δεκαπενταετία 1960 – 1974, που κυριαρχούν οι παραδοσιακές απόψεις περί ενάρετου κύκλου, εμφανιζόταν πλεόνασμα στον κρατικό προϋπολογισμό. Η συσταλτική δημοσιονομική πολιτική επηρέασε εν μέρει μόνο τις εξωτερικές συναλλαγές. Τα χαμηλά εισοδήματα αρκούνταν στην αγορά των εγχωρίως παραγομένων προϊόντων (την οποία κάλυπτε μια δασμοβίωτη νηπιακή μεταποίηση, η οποία λειτουργούσε με το υπόδειγμα ανάπτυξης μέσω υποκατάστασης εισαγωγών).

Η άνοδος των εισοδημάτων μετά το 1975, ενώ κατέρρεε η βιομηχανία, και η επιδίωξη με χρονική υστέρηση τριάντα και πλέον ετών (σε σχέση με τη Δυτική Ευρώπη) σύστασης κράτους πρόνοιας (1975 – 1985) μεταφράσθηκαν σε αλληλεξάρτηση των δύο ισοζυγίων (διάστημα 1975 – 2015). Τα βασικά αίτια της διασύνδεσης ήσαν τρία:

1. Οι μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις (με χρόνια δυσεπίλυτα διαρθρωτικά προβλήματα), στερούμενες σταδιακά προστασίας, αδυνατούσαν να καλύψουν την υπερβάλλουσα ζήτηση των νοικοκυριών.

2. Η μετεγκατάσταση πολυεθνικών της ανεπτυγμένης Δύσης σε χώρες του Τρίτου Κόσμου αφυδάτωσε πολλούς κλάδους της εγχώριας παραγωγής (υφαντουργία, εριουργία, πλαστικά κ.λπ.).

3. Η άνοδος των μεσαίων εισοδηματικών κλιμακίων (και όχι της μεσαίας τάξης, όπως ασχέτως λέγεται) ώθησε, εξ αιτίας του demonstration effect, στη διόγκωση των εισαγωγών (είτε λόγω ποιότητας είτε λόγω διαφήμισης είτε γιατί δεν παράγονταν στη χώρα). Είχε διαφοροποιηθεί ουσιωδώς το καταναλωτικό πρότυπο μεταξύ 1950 και 2000. Τοιουτοτρόπως, στα έτη 1975 – 1998 το έλλειμμα του κρατικού προϋπολογισμού, λόγω αυξήσεων δαπανών (ύψωση μισθών, ενίσχυση κοινωνικού κράτους κ.λπ.) με μη ανάλογη φορολογική επιβάρυνση, ώθησε στη δημιουργία ελλείμματος στο ισοζύγιο εξωτερικών σχέσεων.

Στα έτη 1998 και 2009 το έλλειμμα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών συντηρούσε το έλλειμμα στον κρατικό προϋπολογισμό και vice versa. Ουσιώδη ρόλο σε αυτό διαδραμάτισε η γιγάντωση της παραοικονομίας (άρα η εκτίναξη των εισαγωγών για προϊόντα που η απαξιούμενη εγχώρια παραγωγή δεν κάλυπτε). Προσέτι τα έργα της Ολυμπιάδος πολλαπλασίασαν το πρόβλημα (εκτεταμένες εισαγωγές εξοπλισμού κ.λπ., που οδηγούσαν σε δημοσιονομικό εκτροχιασμό).

Εξαιτίας της επιδίωξης της ένταξης στην ΟΝΕ ανελήφθη προσπάθεια να διατηρηθεί το έλλειμμα του κρατικού προϋπολογισμού στο 3% του ΑΕΠ. Μετά το 2004 η κατάσταση φάνηκε να εκτρέπεται (ένας επιβαρυντικός λόγος υπήρξαν οι τόκοι, που οφείλονταν σε δάνεια προηγουμένων ετών).

Η βίαιη προσαρμογή (ιδιαιτέρως στα έτη 2010 – 2013) με την κατακρήμνιση των μισθών και συντάξεων κ.λπ. και η απόκρυψη εισοδημάτων από νοικοκυριά και επιχειρήσεις συρρίκνωσαν ταχύτατα το έλλειμμα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών. Τουτέστιν, η πτώση του ΑΕΠ επέδρασε ταχύτερα στις εξωτερικές συναλλαγές από ό,τι στα δημόσια οικονομικά. Το άνοιγμα του εμπορικού ισοζυγίου το 2015 σχεδόν μηδενίζεται. Μετέπειτα (από το 2016) θα επανεμφανίζονται πλεονάσματα στον προϋπολογισμό, κάτι που είχε να συμβεί από τη δεκαετία του 1960.

Οι λόγοι της ασυνέχειας της σχέσης των δύο μεγεθών (έλλειμμα εξωτερικού ισοζυγίου αλλά ισοσκελισμένος προϋπολογισμός ή πλεονασματικός) προέρχονται κατά μεγάλο μέρος από την παραοικονομία και κατά δεύτερο από ένα «απρόσμενο» επακόλουθο της απόκρυψης εισοδημάτων της περιόδου 2009 – 2017. Ένα είδος αποθησαυρισμού και χρυσοφιλίας ανάλογο των ετών 1948 – 1958 αναδύθηκε στη χώρα (φοβούμενοι επίταξη καταθέσεων μεγάλο τμήμα του πληθυσμού διατήρησε τις οικονομίες οίκοι ή σε αλλοδαπά τραπεζικά ιδρύματα).

Συμπερασματικά: Η διεύρυνση των δύο ελλειμμάτων στην περίοδο 1975 – 2015 οφείλεται στην αποψίλωση της βιομηχανίας² και στις ως εκ τούτου αθρόες εισαγωγές, στην υπερβολική τόνωση της ζήτησης και στη δημιουργία «μη παραγωγικών» εισοδημάτων, στην αδυναμία του κράτους να συλλάβει ένα πλέον 30% του ΑΕΠ, που αφορά παραοικονομία (άρα στα πενιχρά έσοδα) και στην ανικανότητα χάραξης οικονομικής πολιτικής, αφού υπεστηρίχθη ότι η είσοδος στην ΕΟΚ αρχικά ή στην ΟΝΕ αργότερα θα άμβλυνε τα διαθρωτικά προβλήματα και θα ενίσχυε τη χώρα απέναντι στους εταίρους ή στις διεθνείς αγορές. Κάτι που φυσικά δεν συνέβη.

Γ. Διάστημα 2019 – 2023: Η σκιά της χρεοκοπίας

Από τον Πίνακα 1 φαίνεται ότι:

α. Το δημόσιο χρέος από 356 δισ. το 2011 κάμφθηκε στα 331 το 2019 για να ανέλθει στα 356 το 2022. Ως ποσοστό του ΑΕΠ από 172% έφθασε στο 181% το 2019, στο 206% το 2020 και στο 171% το 2022.

β. Συσχετίζοντας εξαγωγές και εισαγωγές προκύπτει ότι η απόκλισή τους μέχρι το 2014 ήταν σημαντική. Στο διάστημα 2015 – 2019 κυμάνθηκε σε χαμηλά όρια, για να εκτιναχθεί εκ νέου μετά το 2020 στα επίπεδα του 2011 (το 2010, έτος επιβολής μνημονίων, το άνοιγμα του ισοζυγίου πληρωμών συνιστούσε το 8,6% του ΑΕΠ, ενώ το 2022 το 9,4%).

γ. Το δημοσιονομικό κενό της γενικής κυβέρνησης το 2011 ήταν 21,280 δισ. (10,3% του ΑΕΠ) έναντι 4,727 (2,3% το 2022). Μολαταύτα η εικόνα δεν αντανακλά την πραγματικότητα. Το ύψος του χρέους της κεντρικής διοίκησης το τελευταίο τρίμηνο του 2022 ανήλθε στα 400 δισ., δηλαδή 44 δισ. επιπλέον του δημόσιου χρέους.³ Όπως στις αρχές της δεκαετίας του 2000 το Δημόσιο με swaps (με τράπεζα του εξωτερικού) διαμόρφωσε άλλη εικόνα για τα οικονομικά, καθ’ όμοιο τρόπο σήμερα μέσω repos και δανεισμού του Δημοσίου από φορείς, όπως ασφαλιστικά ταμεία, αποκρύπτεται μέρος του χρέους.

δ. Ένα αποτέλεσμα της διεύρυνσης της ανισοκατανομής, που επήλθε με την πτώχευση, είναι η σημαντική κάμψη της ιδιοκατοίκησης. Αυτό υποβοηθάει την εκτίναξη των ενοικίων, άρα τη μείωση του διαθεσίμου εισοδήματος των ενοικιαστών, και λαμβάνοντας υπ’ όψιν τη δυσμενή τραπεζική πολιτική (υψηλά επιτόκια κ.λπ.) συρρικνούται το πλήθος των ατόμων με πρώτη κατοικία.

ε. Η χαλάρωση της δημοσιονομικής πολιτικής στα έτη 2020 – 2023, αντίστοιχη της περιόδου 2004 – 2010, και τα 50 δισ., που διατέθηκαν κυρίως ως επιδόματα, τερματίζεται, αφού από το 2024 θα πρέπει να προκύπτουν πλεονάσματα. Αυτό σημαίνει μείωση των δημοσίων δαπανών ή και αύξηση της φορολογίας. Στους μισθωτούς και συνταξιούχους είναι δύσκολο να υπάρξει επιπλέον φόρος, αφού ο πληθωρισμός⁴ και η επί μακρόν περιοριστική εισοδηματική πολιτική δεν επιτρέπει εύκολα ανάλογες παρεμβάσεις. Η λύση του δανεισμού, που κυριάρχησε στην προ της κρίσης περίοδο, προσκρούει σημαντικά στην ΕΚΤ.

στ. Περαιτέρω η πολιτική εγκλωβίζεται στα καυδιανά δίκρανα των διδύμων ελλειμμάτων. Αύξηση μισθών, συντάξεων κ.λπ., για λόγους κοινωνικής πρόνοιας, ή για αντιμετώπιση του πληθωρισμού (με σταθερούς τους φόρους) διευρύνει το δημοσιονομικό έλλειμμα. Ταυτόχρονα η άνοδος των μισθών και συντάξεων πολλαπλασιάζει τις εισαγωγές, αφού ελάχιστα παράγονται στη χώρα (ανάλογη περίπτωση συνέβη το 1982 – 1985). Άρα θα διευρυνθεί το άνοιγμα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών. Δηλαδή μαζί με το έλλειμμα του προϋπολογισμού θα διογκωθεί το έλλειμμα των εξωτερικών συναλλαγών.

Αντιστρόφως, οι αυξανόμενες διεθνείς τιμές από πληθώρα παραγόντων, όπως άνοδος της ενέργειας κ.λπ., συνεπάγονται μεγέθυνση του ανοίγματος του εμπορικού ισοζυγίου. Η συρρίκνωσή του, αφού οι εξαγωγές παραμένουν ανεπαρκείς, λόγω της αδύναμης παραγωγικής βάσης, μπορεί να προέλθει μόνον με τη συγκράτηση των μισθών, όπως έγινε στο διάστημα 1985 – 1987, ή με μείωση, όπως συνέβη στα έτη 2010 – 2015. Ωστόσο, και με σταθερούς τους μισθούς πάλι θα ανέλθουν οι εισαγωγές και το έλλειμμα λόγω της παραοικονομίας. Αντιμετώπισή της – προνομιακός χώρος ελευθέρων επαγγελματιών και επιχειρήσεων – ενέχει σοβαρό πολιτικό αντίκτυπο.

Η κατάσταση αυτή ενδημεί μακροχρόνιες άδηλες συνέπειες. Το κόστος δημιουργίας οικογένειας ανέρχεται απότομα, με συνέπεια την κάμψη του ποσοστού γαμηλιότητας και κυρίως την ελάττωση των γεννήσεων. Πολλαπλασιάζεται η παραμονή με ανιόντες και οι συντάξεις συγκρατούν μεσοπροθέσμως την κοινωνική έκρηξη. Παράλληλα, η δημογραφική συρρίκνωση και η επιμήκυνση του προσδόκιμου διαλύει το ασφαλιστικό σύστημα, συρρικνώνει την αγορά, καθιστώντας περισσότερο άγονο τον τόπο για επενδύσεις, με αποτέλεσμα τη στασιμότητα του ΑΕΠ και τη γένεση φαύλου κύκλου. Το χαμηλό εισόδημα δημιουργεί μικρές αποταμιεύσεις και χαμηλές επενδυτικές ευκαιρίες, οι οποίες συντηρούν χαμηλό εισόδημα κ.ο.κ.

Μελλοντικά, λαμβάνοντας υπ’ όψιν τους υψηλούς τόκους στη δεκαετία 2030 και εντεύθεν, η αναμενόμενη συγκράτηση των εισοδημάτων, λόγω ανόδου της φορολογίας για διατήρηση πλεονασματικών προϋπολογισμών (προς εξυπηρέτηση του χρέους), θα επιφέρει σχετική κάμψη του ελλείμματος του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών, το οποίο όμως θα παραμένει περιορισμένο λόγω της ανεπαρκούς εγχώριας παραγωγής. Τουτέστιν, η κάμψη θα επιτυγχάνεται λόγω μείωσης των εισαγωγών, οι οποίες θα προέρχονται από τα γλίσχρα εισοδήματα και όχι από αύξηση εξαγωγών.

Η χώρα στα έτη 1953 – 1973, όταν επικρατούσε διεθνώς ανάπτυξη, έδειχνε εντυπωσιακή εικόνα, αλλά απέκρυπτε τα δομικά προβλήματα. Η βαλβίδα διαφυγής της κρίσης οφείλετο στη μετανάστευση, στους χαμηλούς μισθούς που ήσαν ανεκτοί λόγω της προηγούμενης περιόδου 1932 -1952 (πτώχευση επί Βενιζέλου, δικτατορία Μεταξά, Κατοχή, Εμφύλιος).

Φαίνεται ως εκ τούτου να βρίσκεται διαρκώς υπό δαμόκλειο σπάθη.⁵ Η κατάρρευση το 2010 απετέλεσε υπενθύμιση ότι η σκιά της χρεοκοπίας παραμένει σταθερή σύντροφος της ελληνικής οικονομίας. Η μεγέθυνση μέσω κατοικιών, ακινήτων, τουρισμού κ.λπ. συνιστά μονοκαλλιέργεια, ώστε στην πρώτη διεθνή κρίση θα επανακάμψει το χρεοστάσιο. Η είσοδος ξένου κεφαλαίου σε παρόμοια αντικείμενα μεταθέτει το θέμα.

Μία λύση υπάρχει: Ανάπτυξη της παραγωγικής βάσης, άρα επενδύσεις σε κλάδους που θα παρουσιάζουν εξαγωγικό προσανατολισμό ή και θα καλύπτουν έστω μέρος των εισαγωγών. Η οικονομία δεν παγιδεύεται στην καθυστέρηση λόγω έλλειψης φιλελευθερισμού. Η ανοησία αποτελεί ένα ιδιότυπο χιούμορ της Ιστορίας.

1. Παπαηλίας Θ., (2022) «Δίδυμα ή Τρίδυμα Ελλείμματα», Αθήνα: Παπαζήσης (όπου παρατίθεται και η σχετική βιβλιογραφία).
2. Παπαηλίας έ.α.
3. Το χρέος κεντρικής διοίκησης διαφέρει από το χρέος γενικής κυβέρνησης (χρέος κατά Μάαστριχτ) κατά το ποσό του ενδοκυβερνητικού χρέους.
4. Ο αποπληθωριστής του ΑΕΠ ήταν 8,1 το 2022 (στα είδη πρώτης ανάγκης ο δείκτης τιμών είναι σε πολλές περιπτώσεις υπερδιπλάσιος).
5. Αναλυτικά: Παπαηλίας Θ. (2014) «Οικονομία και Κοινωνία», Αθήνα: Κριτική

Διαβάστε επίσης:

ΚΚΕ: Ζητά νέα εκλογική ενίσχυση για μαχητική αντιπολίτευση

Η επόμενη μέρα στην Τουρκία: Και τώρα τι;

ΠΑΣΟΚ: Φόβος για νέο γύρο… fake news από τη ΝΔ