Τον Σεπτέμβριο του 1867 εκδόθηκε ο πρώτος τόμος του «Κεφαλαίου». Τους επόμενους τόμους τούς επεξεργαζόταν έως το τέλος της ζωής του. Και οι δυο αυτοί τόμοι εκδόθηκαν από τον Ένγκελς μετά τον θάνατο του Μαρξ

Οι φιλόσοφοι που άλλαξαν τον κόσμο

Μέρος Γ’

1818-1883

Τον Σεπτέμβριο του 1867 εκδόθηκε ο πρώτος τόμος του «Κεφαλαίου». Τους επόμενους τόμους τούς επεξεργαζόταν έως το τέλος της ζωής του. Και οι δυο αυτοί τόμοι εκδόθηκαν από τον Ένγκελς μετά τον θάνατο του Μαρξ
(ο δεύτερος το 1885 και ο τρίτος το 1894). Μετά την έκδοση του πρώτου τόμου, ο Μαρξ επικέντρωσε την προσοχή του στη μετάφραση του έργου σε ξένες γλώσσες

Οι συνεχείς μετακινήσεις λόγω των διώξεων υπέβαλλαν τον Μαρξ και την οικογένειά του σε αφάνταστες ταλαιπωρίες και σε παντελή έλλειψη οικονομικής σταθερότητας. Από τα επτά του παιδιά, μόνο τρεις κόρες επέζησαν: η Τζένη, η Λώρα και η Ελεονώρα. Η πολύπλευρη, γεμάτη ανιδιοτέλεια και αυταπάρνηση οικονομική βοήθεια του Ένγκελς έσωσε πολλές φορές την οικογένεια από την πείνα…
Αυτή την εποχή ο Μαρξ συνεργαζόταν με όργανα του εργατικού κινήματος: τη χαρτιστική «Peoples Paper», την εμιγκρέδικη εφημερίδα «Reform» στις ΗΠΑ, καθώς και με μεγάλες αμερικανικές εφημερίδες. Από το 1851 ώς το 1862 ήταν ανταποκριτής της εφημερίδας «Ημερήσιο Βήμα της Νέας Υόρκης». Στα άρθρα του ο Μαρξ σχολίαζε τα παγκόσμια επαναστατικά γεγονότα: το απεργιακό κύμα στην Αγγλία, τις εξεγέρσεις ενάντια στο καθεστώς της 2ης Αυτοκρατορίας στη Γαλλία, την ισπανική επανάσταση του 1857-1859, την ινδική λαϊκή εξέγερση του 1857-1859, τον πόλεμο των χωρικών των Ταϊπίν στην Κίνα κ.λπ. Στις επιφυλλίδες του «Ο λόρδος Πάλμερστον. Αποκαλύψεις για τη διπλωματική ιστορία του 18ου αιώνα» αναφερόταν στις ύπουλες μεθόδους της διπλωματίας των εκμεταλλευτικών κρατών.
Μετά την παγκόσμια οικονομική κρίση του 1857, ο Μαρξ επαναδραστηριοποιήθηκε στον τομέα της οργάνωσης ενός φορέα του παγκόσμιου εργατικού κινήματος. Μετέτρεψε την εφημερίδα των Γερμανών προσφύγων «Volk» σε κομματικό όργανο, ενώ παρενέβη με άρθρα και επιφυλλίδες σε μεγάλες ευρωπαϊκές εφημερίδες. Το 1857-1858 συνέγραψε ένα σύνολο χειρογράφων με τις μελέτες του για την πολιτική οικονομία. Το κυριότερο απ’ αυτά, η «Κριτική της πολιτικής οικονομίας», είναι στην ουσία ένα σχεδίασμα του μελλοντικού του έργου «Το Κεφάλαιο». Εδώ διατύπωσε για πρώτη φορά τη θεωρία της υπεραξίας. Το έργο δημοσιεύτηκε το 1859.

Οδεύοντας προς το «Κεφάλαιο»
Από το 1861 ώς το 1863, ο Μαρξ γράφει τα «Οικονομικά χειρόγραφα». Τα τεράστια σε έκταση αυτά κείμενα (200 τυπογραφικά φύλλα) είναι πλέον ένα συστηματοποιημένο προσχέδιο για τους τρεις τόμους του «Κεφαλαίου». Στην πορεία της εργασίας αυτής, ο Μαρξ παραιτείται από την ιδέα της δημοσίευσης του έργου υπό μορφή ξεχωριστών εκδόσεων και αποφασίζει να τα τυπώσει σε τρία βιβλία που θα πραγματεύονταν αντίστοιχα τη διαδικασία της παραγωγής του κεφαλαίου, τη διαδικασία της κυκλοφορίας του και, τέλος, τον συνδυασμό των δύο αυτών διαδικασιών στο σύνολό τους. Το τέταρτο βιβλίο θα αποτελείτο από τις θεωρίες της υπεραξίας. Το 1863-1865 ο Μαρξ έγραψε νέο χειρόγραφο των τριών θεωρητικών βιβλίων. Τον Σεπτέμβριο του 1867 εκδόθηκε ο πρώτος τόμος του «Κεφαλαίου». Τους επόμενους τόμους τους επεξεργαζόταν έως το τέλος της ζωής του. Και οι δυο αυτοί τόμοι εκδόθηκαν από τον Ένγκελς μετά τον θάνατο του Μαρξ (ο δεύτερος το 1885 και ο τρίτος το 1894). Μετά την έκδοση του πρώτου τόμου, ο Μαρξ επικέντρωσε την προσοχή του στη μετάφραση του έργου σε ξένες γλώσσες.
Ο Μαρξ έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο στην ίδρυση της 1ης Διεθνούς. Πήρε μέρος στην Ιδρυτική Συνέλευση στις 28 Σεπτεμβρίου 1864 και στην ουσία τέθηκε επικεφαλής τού καθοδηγητικού της οργάνου. Συνέταξε την Ιδρυτική Διακήρυξη της Διεθνούς Ένωσης Εργατών και το Προσωρινό Καταστατικό της. Επιδιώκοντας την απομάκρυνση του εργατικού κινήματος από μικροαστικές και αστικές επιρροές (των προυντονιστών και λασαλικών, των Άγγλων φιλελεύθερων τρεϊντγιουνιονιστών και των μπακουνιστών) εισήγαγε στο πρόγραμμα της Διεθνούς τις σοσιαλιστικές αρχές. Το συνέδριο της Ένωσης στις Βρυξέλλες (1868) συνέστησε στους εργάτες όλων των χωρών να διαβάσουν το «Κεφάλαιο».
Ο Μαρξ αντιμετώπισε την εξέγερση της 18ης Μαρτίου 1871 στη Γαλλία σαν άθλο της εργατικής τάξης. Κατέβαλε μεγάλες προσπάθειες να στηρίξει τα μέλη της Παρισινής Κομμούνας σε θεωρητικό επίπεδο και, μετά την πτώση της, πρωτοστάτησε σε διεθνές επίπεδο στην εξόρμηση για παροχή βοήθειας στους πρόσφυγες. Στο έργο του «Ο εμφύλιος πόλεμος στη Γαλλία» αποτίμησε τα γεγονότα αυτά σαν πρώτη απόπειρα εγκαθίδρυσης ενός νέου προλεταριακού κράτους.

Θεωρία και επανάσταση
Κατά τα τελευταία χρόνια της ζωής του, οι προσπάθειες του Μαρξ στράφηκαν στην ανάπτυξη και ολοκλήρωση της επαναστατικής του κοσμοθεωρίας, στη δημιουργία κομμουνιστικών κομμάτων στις διάφορες χώρες και στη διεύρυνση των διεθνιστικών δεσμών αλληλεγγύης μεταξύ τους. Δουλεύοντας ακατάπαυστα πάνω στον 2ο και τον 3ο τόμο του «Κεφαλαίου», ο Μαρξ εντρύφησε στο σύνολο της νέας οικονομικής και κοινωνικοπολιτικής βιβλιογραφίας και συνέταξε πολλά κριτικά κείμενα πάνω στις μελέτες του («Παρατηρήσεις για το βιβλίο του Α. Βάγκνερ», «Εγχειρίδιο της πολιτικής οικονομίας», μελέτη για το «Αντι-Ντύρινγκ» κ.ά.).
Από τα εφηβικά του χρόνια ο Μαρξ ασχολείτο με τις φυσικές επιστήμες (μαθηματικά, φυσική, χημεία, βιολογία, αγροχζημεία, γεωλογία) και σε όλη τη διάρκεια της ζωής του επανερχόταν μελετώντας τες. Τα «Μαθηματικά Χειρόγραφά» του περιέχουν ελεύθερες μελέτες πάνω στον διαφορικό λογισμό. Οι σημειώσεις και οι εργασίες του πάνω στην παγκόσμια ιστορία είναι ογκωδέστατες και πολύπλευρες. Οι εκρηκτικές επιτυχίες της αρχαιολογίας, της εθνογραφίας και της παλαιοντολογίας ώθησαν τον Μαρξ να μελετήσει την ιστορία της πρωτόγονης κοινωνίας. Το εκτενές υλικό των σημειώσεών του χρησιμοποίησε αργότερα ο Ένγκελς στο βιβλίο του «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους». Ο Μαρξ συνόψισε τις ιστορικές του γνώσεις με τη μορφή γενικής συγχρονικής εικόνας του ιστορικού γίγνεσθαι και της εξέλιξής του και τις αποτύπωσε στα «Χρονολογικά Αποτελέσματα». Επίσης επικρότησε τις επαναστατικές μελέτες του Δαρβίνου για την προέλευση των ειδών και του ανθρώπου.

Το τέλος
Το 1875 στο έργο «Κριτική του Προγράμματος της Γκότα», ο Μαρξ τεκμηριώνει τις θέσεις του για τη μεταβατική περίοδο από τον καπιταλισμό στον σοσιαλισμό και τις δυο φάσεις της κομμουνιστικής κοινωνίας.
Από τις αρχές της δεκαετίας του 1880, η υγεία του Μαρξ χειροτέρεψε. Τον Δεκέμβριο του 1881 δέχτηκε ένα βαρύτατο πλήγμα με τον θάνατο της συζύγου του Τζένης και δυο χρόνια αργότερα, τον Ιανουάριο του 1883, της μεγάλης του κόρης Τζένης. Τον ίδιο μήνα αρρώστησε από βαριάς μορφής βρογχίτιδα, η οποία του δημιούργησε επιπλοκές. Στις 14 Μαρτίου του 1883, ο Καρλ Μαρξ πέθανε. Ο θάνατός του είχε παγκόσμια απήχηση. Στην κηδεία του, που έγινε στο νεκροταφείο Highgate του Λονδίνου στις 17 Μαρτίου του 1883, ο Ένγκελς διατύπωσε τα προφητικά λόγια: «Το όνομά του και το έργο του θα ζουν αιώνια!».
Σήμερα τα έργα του Καρλ Μαρξ έχουν μεταφραστεί σε όλες τις γλώσσες του κόσμου, ενώ διδάσκονται στα μεγαλύτερα πανεπιστήμια. Το έργο του είναι (μετά τη Βίβλο) το πιο πολυδιαβασμένο όλων των εποχών. Η κοσμοθεωρία του φιλόσοφου που συνέδεσε όσο κανένας άλλος τη θεωρία με την πράξη, τη φιλοσοφία με την επανάσταση, βρέθηκε στο επίκεντρο τεράστιων ανατροπών, αλλαγών και επαναστάσεων που διαμόρφωσαν το πρόσωπο του 20ού αιώνα και ενέπνευσαν σε εκατομμύρια ανθρώπους το όνειρο μιας δίκαιης, ανθρώπινης και ελεύθερης κοινωνίας.