Η µυστική Φιλική Εταιρεία
Το δίχως άλλο η προσφορά των στελεχών της Φιλικής Εταιρείας υπήρξε ανυπολόγιστη.

Οι συνθήκες σκλαβιάς, το ελεύθερο πνεύµα και το εµπόριο έσπρωξε τα στελέχη της στον εκτός Ελλάδας ελληνισµό, εκεί όπου κατάφεραν να συγκροτήσουν, δίχως καν την απαιτούµενη παιδεία, την αντίληψη µιας ελεύθερης πατρίδας που θα αναγνώριζε όλους τους Έλληνες ως ισότιµους πολίτες, από τον ταπεινότερο βοσκό έως τον πλουσιότερο έµπορο.
Περί μυστικών εταιρειών

Στη διάρκεια των αρχών του 19ου αιώνα μια σειρά μυστικών εταιρειών – οργανώσεων με διάφορους προσανατολισμούς και ποικιλία σκοπών και στόχων έκαναν την εμφάνισή τους, βασισμένες κυρίως στα πρότυπα των τεκτονικών στοών. Με αυτές τις συνωμοσιολογικές μεθόδους μυστικότητας έδρασαν διάφορες οργανώσεις στην περιοχή της νοτιοανατολικής Ευρώπης. Τότε είναι που εμφανίστηκε και η ελληνική Φιλική Εταιρεία, η οποία έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην οργάνωση της ελληνικής Επανάστασης.
Παρόμοιες οργανώσεις που δανείζονταν την εμπειρία της μυστικής λειτουργίας τους από τον τεκτονισμό ήταν οι Καρμπονάροι, οι Δεκεμβριστές, οι Bon Cousins, οι Tugenbbund, που υπηρετούσαν έναν ευρύ συνδυασμό πολιτικών, κοινωνικών, ιδεολογικών και εθνικών σκοπών. Έτσι και η Φιλική Εταιρεία χρησιμοποιούσε μια σειρά πολυσύνθετων μεθόδων μυήσεως που θύμιζε την τεκτονική μεθοδολογία στρατολόγησης μελών. Με αυτό τον τρόπο κατάφερνε, λαμβάνοντας τα κατάλληλα μέτρα και θέτοντας αυστηρές προϋποθέσεις, να φυλαχτεί η μυστικότητα της οργάνωσης δίχως να τίθεται σε κίνδυνο ο σκοπός της Εταιρείας.

«Ελληνόγλωσσον Ξενοδοχείον»
Αν και δεν υπάρχουν σαφείς πληροφορίες ούτε στοιχεία περί της υπάρξεως άλλων Εταιρειών, είναι βέβαιο πως προϋπήρξαν της Φιλικής Εταιρείας και άλλες ελληνικές μυστικές οργανώσεις. Αυτή που μας είναι κάπως γνωστή από λίγες σχετικές πληροφορίες είναι η οργάνωση υπό τον τίτλο «Ελληνόγλωσσον Ξενοδοχείον», της οποίας η ίδρυση χρονολογείται το 1809 και είχε σαν έδρα το Παρίσι.
Η ανάγκη ίδρυσης της οργάνωσης, σύμφωνα πάντα με τη μαρτυρία ενός Έλληνα εμπόρου που δραστηριοποιούνταν στη Μασσαλία, υπήρξε το γεγονός της άρνησης της ταφής από τις γαλλικές αρχές ενός Υδραίου εμπόρου επειδή δεν ήταν καθολικός στο δόγμα. Αυτό το περιστατικό ενόχλησε και ταυτόχρονα θορύβησε την ελληνική ομογένεια, η οποία δραστηριοποιήθηκε στο Παρίσι και είχε σκοπό να φροντίζει και να συμπαραστέκεται στις ανάγκες που θα προέκυπταν στους Έλληνες της Γαλλίας.

Η δομή της οργάνωσης δεν διέφερε από την αντίστοιχη των διαφόρων οργανώσεων εκείνης της εποχής. Αυτό σήμαινε ότι τα διάφορα μέλη ήταν αναγκασμένα να περνούν από αυστηρούς ελέγχους προκειμένου να κερδίζουν την απόλυτη εμπιστοσύνη της οργάνωσης. Έτσι μέσα από μια πολύπλοκη διαδικασία στρατολογούνταν τα νέα μέλη και αποκτούσαν μυστικούς αριθμούς ταυτότητας. Το όνομα κάθε νέου μέλους του «Ελληνόγλωσσου Ξενοδοχείου» γραφόταν στο «βιβλίο της ζωής», όπως λεγόταν χαρακτηριστικά, και κατόπιν, αφού κατέβαλε το ποσό της εγγραφής του, λάμβανε ένα χρυσό δακτυλίδι πάνω στο οποίο υπήρχαν χαραγμένα τα μυστικά σύμβολα της οργάνωσης: στην περίπτωσή μας δυο χέρια που ενώνονταν μεταξύ τους και περιβάλλονταν από τα αρχικά ΦΕΔΑ, που σήμαιναν «Φιλίας Ελληνικής Δεσμός Άλυτος»!
Δεν έλειπαν και διάφορες οργανώσεις με πολιτιστικά και μορφωτικά ενδιαφέροντα, οι οποίες ωστόσο στοχοποιήθηκαν ως οργανώσεις επαναστατικού χαρακτήρα, ως συνωμοτικές και ανατρεπτικές εστίες. Τέτοια ήταν η «Φιλόμουσος Εταιρεία» των Αθηνών, που ιδρύθηκε το 1913, και η ομώνυμη εταιρεία της Βιέννης, για την ίδρυση της οποίας δραστηριοποιήθηκε έντονα ο Καποδίστριας το 1914.

Η ίδρυσή της
Εδώ ίσως πρέπει να σημειώσουμε ότι της ιδρύσεως της Φιλικής Εταιρείας στην Οδησσό το 1914 είχε προηγηθεί μια δημιουργική περίοδος, η οποία καλλιεργούσε το έδαφος για την Επανάσταση. Σε αυτή έδρασαν οι γενιές του Ρήγα και του Κοραή, εμπνεόμενες από μια πολυτάραχη περίοδο εξεγέρσεων, επαναστάσεων, πολιτικών και κοινωνικών συγκρούσεων, μέσα από τις οποίες αναδυόταν το νέο πρόσωπο της Ευρώπης.
Ωστόσο για τη Φιλική Εταιρεία οι στόχοι της ήταν προκαθορισμένοι εξ αρχής, πράγμα που έπαιξε σημαντικό ρόλο στην επιτυχία της. Ως βασικός στόχος ήταν η απελευθέρωση της πατρίδας από την τουρκική τυραννία. Στις τάξεις της δεν υπήρχαν οι προβληματισμοί που απασχολούσαν τον κύκλο του Ρήγα ή τους Καρμπονάρους και τους Δεκεμβριστές, οι οποίοι διατύπωναν περίπλοκες ιδεολογικές απόψεις ή σχεδίαζαν συντάγματα και τύπωναν βαθυστόχαστες διακηρύξεις. Η Φιλική Εταιρεία κράτησε μια διακριτική, ωστόσο σαφή απόσταση από ιδεολογικά ρεύματα και διαμάχες, πράγμα που είχε ως αποτέλεσμα να μην υπάρχουν συγκρούσεις. Έτσι κατάφερε να συγκεντρώσει στις τάξεις της όλη σχεδόν την κοινωνική διαστρωμάτωση της ελληνικής κοινωνίας.

Πριν από όλα, οι τρεις ιδρυτές της εταιρείας, Σκουφάς, Τσακάλωφ και Ξάνθος, έφτιαξαν και επέβαλαν έναν κρυπτογραφικό κώδικα που χρησιμοποιούσαν ώστε να αλληλογραφούν μεταξύ τους τα μέλη. Για τον σκοπό αυτό όρισαν τα αρχικά γράμματα που θα χρησιμοποιούσε ο καθένας. Είναι χαρακτηριστικό ότι πέρασε ένας και πλέον χρόνος από την ίδρυσή της, όπου η εταιρεία έριχνε όλο της το βάρος στην οργανωτική της δομή, και κατόπιν αποφάσισε ώστε να συνταχθούν οι γνωστοί όρκοι μυήσεως των μελών της. 
Όσον αφορά τη λειτουργία της, η Φιλική Εταιρεία, πέρα από τις συνωμοτικές μεθόδους που δανείστηκε, όπως είπαμε, από τους Τέκτονες και τους Καρμπονάρους, έμαθε πολλά από την οργάνωση των εμπορικών κοινοτήτων της διασποράς. Μάλιστα οι φιλικοί είχαν σκοπό να δημιουργήσουν μια εμπορική οργάνωση σαν παραπλανητική της κύριας συνωμοτικής τους οργάνωσης. Σύμφωνα με κάποια έγγραφα που σώθηκαν, αυτή η οργάνωση θα έφερε τον τίτλο «Φιλόμουσος και Φιλανθρωπική Ελληνική Εμπορική Εταιρεία». Αυτή η εταιρεία παράλληλα με την προώθηση των εμπορικών συμφερόντων των Ελλήνων μελών της θα φρόντιζε για τη δημιουργία ελληνικών σχολείων, για την προσφορά υποτροφιών σε Έλληνες σπουδαστές και γενικά θα βοηθούσε κάθε ελληνικής καταγωγής πολίτη που θα βρισκόταν στην Ευρώπη.

Η… μοναξιά της
Σύμφωνα με το όσα μας είναι γνωστά έως τώρα, η Φιλική Εταιρεία δεν ανέπτυξε κανέναν δεσμό και δεν ήλθε ποτέ σε επαφή με καμιά άλλη ομόλογη ή παρομοίων σκοπών εταιρεία. Ενδιαφέρον ωστόσο παρουσιάζουν μερικές πληροφορίες, όπως αυτή που βρίσκεται στα απομνημονεύματα ενός εκ των τριών ιδρυτών της Εταιρείας, του Εμμανουήλ Ξάνθου. Ο Ξάνθος, λοιπόν, αναφέρει ότι μυήθηκε σε μια τεκτονική στοά το 1813, έναν χρόνο δηλαδή πριν από την ίδρυση της Εταιρείας, στη Λευκάδα. Εκεί ο φιλικός κομπάζει ότι είναι αυτός ο πρώτος που εμπνεύστηκε την ίδρυση της Εταιρείας. Γράφει χαρακτηριστικά ότι η μεγάλη του αγάπη για την ελευθερία από τη μια και το αντίστοιχο μίσος για τους Τούρκους από την άλλη ήταν αυτά που τον οδήγησαν στο να του γεννηθεί η ιδέα μιας μυστικής εταιρείας κατά τα τεκτονικά πρότυπα. Πέραν αυτής της μαρτυρίας για σχέση μέλους της Φιλικής Εταιρείας με άλλη μυστική οργάνωση δεν υπάρχει.

Κοινωνική σύνθεση της Εταιρείας
Ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι κοινωνικές ομάδες που στελέχωσαν τη Φιλική Εταιρεία. Πιο συγκεκριμένα, ώς τις παραμονές της Επαναστάσεως η Εταιρεία είχε καταφέρει να αποκτήσει μέλη από τις πιο σημαντικές περιοχές του ελληνισμού αλλά και από όλες τις κοινωνικές ομάδες. Από ένα τμήμα του καταλόγου των μελών της οργάνωσης που καλύπτει μόνο ένα μέρος της συνολικής – πραγματικής δύναμης της Εταιρείας, το 53,7% το αποτελούσαν έμποροι. Η αμέσως επόμενη σε μέγεθος κατηγορία ήταν εκείνη των ελεύθερων επαγγελματιών, δηλαδή ιατρών, δασκάλων, γραμματέων, η οποία αποτελούσε το 13,1%. Τρίτη ερχόταν οι πρόκριτοι των επαρχιών, στη συντριπτική τους πλειονότητα από την Πελοπόννησο, σε ποσοστό συμμετοχής 11,7%. Το 9,5% το στελέχωναν κληρικοί όλων των βαθμίδων, το 8,7% στρατιωτικοί, μισθοφόροι, αρματολοί και κλέφτες. 
Χαρακτηριστικό πάντως είναι το γεγονός ότι απουσιάζει παντελώς η πολυπληθέστερη κοινωνική τάξη της ηπειρωτικής χώρας, την οποία αποτελούσαν οι αγρότες. Η συμμετοχή τους φτάνει μόλις στο 0,60%. Τα κίνητρα που ωθούσαν τα μέλη διάφορων κοινωνικών ομάδων να ενταχθούν στην Εταιρεία διέφεραν, ωστόσο το μόνο που παραμένει σαφές ήταν ο ευεργετικός ρόλος τους στην προετοιμασία της Επανάστασης.