Το βιβλίο «1821-2021: Ρέκβιεμ ή Αναγέννηση» αναπτύσσεται σε δύο μέρη: Το πρώτο και εκτενέστερο, «Η Μεγάλη Ιδέα», αφορά την περιγραφή της μακράς ελληνικής Επανάστασης εναντίον της οθωμανικής κυριαρχίας, που αρχίζει από το 1821 και ολοκληρώνεται στα 1919-1920. Τότε φάνηκε προς στιγμήν πως αυτή η μακρά επανάσταση – η Μεγάλη Ιδέα – θα γνώριζε ένα αίσιο τέλος αλλά, σχεδόν ταυτόχρονα, το 1922, θα καταλήξει στη μεγάλη διάψευση.

Το δεύτερο μέρος, ο «Εμφυλιακός ιδεασμός», αφορά την περίοδο 1922-2021, όταν ο λίγο – πολύ σταθεροποιημένος γεωγραφικά ελληνισμός δοκιμάζει να βρει τη θέση του στον κόσμο των εθνών και της παγκοσμιοποίησης και, ύστερα από ποικίλες και κάποτε δραματικές ιστορικές περιπέτειες, κάτω από τον αστερισμό αλλεπάλληλων εμφυλίων διαμαχών, θα βρεθεί και πάλι μετέωρος – απέναντι στον ίδιο αντίπαλο, που τον απειλεί πλέον με την ακύρωση των επαναστατικών κατακτήσεων της περιόδου 1821-1920.

Γένεση και διαδρομή

Το πρώτο, εισαγωγικού χαρακτήρα, κεφάλαιο αναφέρεται στη γένεση και τη διαδρομή του νεότερου ελληνισμού από τη μάχη του Ματζικέρτ και την Άλωση του 1204 μέχρι το 1821. Αρχικώς, κατά την ύστερη βυζαντινή περίοδο, η ταυτόχρονη πίεση της Ανατολής (των τουρκικών φύλων) και της σταυροφορικής Δύσης, με την παράλληλη ανάδειξη του σερβικού, βουλγαρικού και αρμενικού πρωτοεθνικισμού, θα μετασχηματίσουν τον άλλοτε οικουμενικό βυζαντινό ελληνισμό στον νεότερο εθνοκρατικό.

Ο νεότερος ελληνισμός θα υποταχθεί και θα γνωρίσει αρχικώς τρεις αιώνες μιας ζοφερής και καταθλιπτικής τουρκικής κυριαρχίας. Ωστόσο, μετά τον 18ο αιώνα, η προϊούσα οθωμανική παρακμή θα συνδυαστεί με το ισχυρό ρεύμα της αρχόμενης ελληνικής Αναγέννησης, κατά την οποία θα διαμορφωθούν και οι προϋποθέσεις της Επανάστασης του 1821 – οικονομικές, πνευματικές, στρατιωτικές και πολιτικές.
● Με την οικονομική και πνευματική εκτίναξη, από τον Ευγένιο Βούλγαρι στον Κοσμά τον Αιτωλό και τον Αδαμάντιο Κοραή·
● με τη συμβολή της ορθόδοξης Εκκλησίας και των κοινοτήτων, των Φαναριωτών και της Επτανήσου Πολιτείας·
● με τη συγκρότηση των πολεμικών συσσωματώσεων, την κλεφτουριά, το Σούλι, τη Μάνη·
● με τον Ρήγα Βελεστινλή και τα Ορλωφικά, προετοιμάζεται η μεγάλη επαναστατική εξόρμηση του ’21.

Τα γεγονότα της Επανάστασης

Το δεύτερο κεφάλαιο αποτελεί μία περιγραφή των γεγονότων της Επανάστασης μέσα από την επικέντρωση σε τρεις μεγάλες μορφές της – οι οποίες εκφράζουν και τις κυριότερες τάσεις της –, τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη, τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο και τον Ιωάννη Καποδίστρια.
Μόνο οι εσωτερικές αδυναμίες της Επανάστασης και η έλλειψη μιας ενιαίας ηγεσίας θα εμποδίσουν την ολοκλήρωση των στόχων της, δηλαδή την ανασύσταση του ελληνικού κράτους του ύστερου Βυζαντίου («πάλι με χρόνους με καιρούς…»). Ωστόσο, με «αγώνες και θυσίες ακαταλογίστους», θα δημιουργηθεί ένα μικρό πρώτο ελληνικό κράτος, έστω και υπό ξένη κηδεμονία.

Η Μεγάλη Ιδέα

Το τρίτο κεφάλαιο, η «Μεγάλη Ιδέα, 1830-1909», επιχειρεί να φωτίσει τους αγώνες και τις αγωνίες του αλύτρωτου ελληνισμού, από την Κρήτη έως τη Μακεδονία, και τις προσπάθειες να αναδειχθεί το λιλιπούτειο ελληνικό κράτος στον πυρήνα της εθνικής ολοκλήρωσης, απέναντι στις σειρήνες ενός ανερμάτιστου ελληνο-οθωμανικού οικουμενισμού.

Η διαρκής, μετά το 1830, Κρητική Επανάσταση και εν συνεχεία οι επαναστάσεις στην Ήπειρο, τη Θεσσαλία και ο Μακεδονικός Αγώνας θα ανατροφοδοτούν αδιάκοπα τη Μεγάλη Ιδέα, από τον Βαλαωρίτη έως τον Αχιλλέα Παράσχο, από τον Παπαρρηγόπουλο έως τον Παλαμά, από τον Ιωάννη Κωλέττη έως τον Αλέξανδρο Κουμουνδούρο.

Το δε ελληνικό κράτος – που είχε ήδη συμπεριλάβει τα Επτάνησα, την Άρτα και τη Θεσσαλία – θα μεταβληθεί, από τη δεκαετία του 1880, σε επίκεντρο του ελληνισμού της διασποράς, εκ παραλλήλου με την Κωνσταντινούπολη. Η πτώχευση και ο πόλεμος του 1897 θα καταδείξουν την ανάγκη μιας μεγάλης και βαθιάς πολιτικής αλλαγής, που θα εναρμόνιζε το πολιτικό σύστημα με τις νέες γεωπολιτικές και εθνικές πραγματικότητες.

Φως και σκοτάδι

Το τέταρτο κεφάλαιο, «1909-1922: Φως και σκοτάδι», επικεντρώνεται στην τελευταία φάση της μακράς ελληνικής Επανάστασης, με αφετηρία πλέον τη δυναμική του ελληνικού κράτους: Από τη μεγάλη εσωτερική ανασυγκρότηση, 1909-1912, την οποία θα ανοίξει η επανάσταση του 1909 και η έλευση του Βενιζέλου ως εκπροσώπου του αλύτρωτου ελληνισμού, μέχρι την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης και την αδόκητη διχαστική κατάρρευση, κατέναντι στο όραμα της ολοκλήρωσης στην Ιωνία και την Κωνσταντινούπολη.
Το ελληνικό έθνος, ως έθνος – κράτος, τριπλασιάστηκε μεν σε σχέση με εκείνο του 1830, απώλεσε όμως την ιστορική του πρωτεύουσα, την Κωνσταντινούπολη, και την ελληνική Ιωνία.

Ο εμφυλιακός ιδεασμός

Το δεύτερο μέρος, «Ο εμφυλιακός ιδεασμός», αφορά τη διαδρομή του έθνους ως κράτους και την προσπάθεια ενοποίησης του ελληνικού παλίμψηστου, διαρκώς ανολοκλήρωτη, καθώς κυρίαρχη παρέμεινε η εμφύλια διαμάχη.
Κατά την περίοδο 1922-1940 θα επιχειρηθεί, σε μια κυριολεκτικά υπεράνθρωπη προσπάθεια, να ενσωματωθεί ο ευρύτερος ελληνισμός, που είχε ξεριζωθεί από τις πατρίδες του, και όχι μόνο ως προσφυγικοί πληθυσμοί αλλά και οικονομικά και πολιτισμικά: με τη διεύρυνση του ελλαδισμού στα όρια του ελληνισμού, αλλά και του ευρωπαϊκού πολιτισμού συνολικότερα, όπως θα το εκφράσει κατ’ εξοχήν η γενιά του ’30.

Την περίοδο 1940-1949, η μεγάλη εθνική ανάταση του «Όχι» και οι ανείπωτοι ηρωισμοί της Αντίστασης, παρά τις καταστροφές και τις εκατόμβες των νεκρών, θα μπορούσαν να αποτελέσουν το προοίμιο μιας μεγάλης λαϊκής δημοκρατικής επανάστασης.
Εν τούτοις η χώρα θα οδηγηθεί σε ένα τραγικό και αιματηρό εμφύλιο αδιέξοδο, εξ αιτίας της αγγλικής παρέμβασης, της σμικρότητας και της αντιδημοκρατικότητας της ηγεσίας του αντιστασιακού κινήματος και, εν τέλει, της δυναμικής του πλανητικού ψυχρού πολέμου, ο οποίος θα εγκαινιαστεί στην Ελλάδα.
Έτσι, ο παλιός διχασμός που κατέστρεψε το όραμα της Ιωνίας θα αναβιώσει ως εμφύλια σύγκρουση και θα μείνει ανολοκλήρωτη και η προσπάθεια συγχώνευσης των προσφυγικών και των εγχώριων πληθυσμών.

Κατά την περίοδο 1949-1974, ο ελληνισμός, έχοντας απολέσει μεγάλο μέρος των κατακτήσεων της περιόδου 1922-1940 και αφού κατεστράφη εν πολλοίς η γενιά της Αντίστασης, σε μια περίοδο καταθλιπτικής εξωτερικής εξάρτησης, θα αρχίσει εν τούτοις μια νέα επίπονη εκσυγχρονιστική προσπάθεια και παράλληλα θα δοκιμάσει να εντάξει στο ελληνικό κράτος τον κυπριακό ελληνισμό.

Παρά την ταχύτατη οικονομική ανάπτυξη και την πολιτική, πολιτιστική και πνευματική άνθηση της δεκαετίας του 1960, αυτές οι κατακτήσεις θα παραμένουν υπονομευμένες από τη μόνιμη παρουσία του εμφυλιοπολεμικού κράτους και την ξένη εξάρτηση, με συνέπεια να ακολουθήσει η μεγάλη οπισθοχώρηση της δικτατορίας 1967-1974, που δεν θα καταστρέψει μόνο τον κυπριακό ελληνισμό, αλλά θα επιφέρει και μια μεγάλη πολιτιστική οπισθοδρόμηση.

Η μακρά μεταπολίτευση

Στη μακρά μεταπολιτευτική περίοδο (1974-2019) διακρίνουμε τρεις διακριτές στιγμές.
● Στην πρώτη (1974-1989), θα πραγματοποιηθούν πολλές πολιτικές, θεσμικές, κοινωνικές και πολιτισμικές μεταρρυθμίσεις, που θα αλλάξουν ριζικά την όψη της χώρας, παρά τις όποιες αρνητικές παραμέτρους τους.
● Στη δεύτερη φάση (1989-2009), όταν και ενισχύονται οι δεσμοί με την Ευρωπαϊκή Ένωση, η άνοδος του βιοτικού επιπέδου θα συνδυαστεί με αυξημένο δανεισμό, διόγκωση των ελλειμμάτων και εξάρτηση από τους εισαγόμενους πόρους. Παράλληλα, η εμφύλια διαμάχη θα εκφραστεί ως αντίθεση ανάμεσα στον εθνομηδενισμό των ελίτ, που προκρίνουν την οριστική εγκατάλειψη του εθνικού «κελύφους», και στο λαϊκό σώμα που παραμένει συνδεδεμένο, έστω και αταβιστικά, με την εθνική ταυτότητα και ιδιοπροσωπία.
● Στην τρίτη φάση (2009-2019), το μεταπολιτευτικό μοντέλο καταρρέει με διαστάσεις κυριολεκτικά αποκαλυψιακές, που προσομοιάζουν με τις συνέπειες ενός πραγματικού πολέμου. Στη διάρκεια αυτής της σαρωτικής κρίσης, θα καταδειχθεί το πλήρες αδιέξοδο στο οποίο είχε οδηγηθεί η μεταπολίτευση και η παρασιτική ενσωμάτωση στην Ε.Ε., καθώς καμία κοινωνική δύναμη δεν διέθετε τη δυνατότητα να προσφέρει μια συνεκτική απάντηση στην κρίση.
Μετά από δέκα χρόνια αδιέξοδης κρίσης, καθώς το 2019 η Τουρκία θα επανεμφανιστεί απειλητική να υπαγορεύει την «επιστροφή» της Ελλάδας σε μια νεο-οθωμανική σφαίρα κυριαρχίας, ακυρώνοντας το επαναστατικό κεκτημένο του ’21, θα μπορέσει άραγε η ελληνική κοινωνία «να ξεφύγει» επιτέλους από μια μεταπολίτευση που είχε μεταβληθεί σε τέλμα και παρακμή; Πλέον, είτε θα ολοκληρώσει αυτό που είχε αφήσει ανολοκλήρωτο το 1821, σε μια ενάρετη σύμπτωση έθνους και κράτους, έστω και συρρικνωμένου, με συμβολική αφετηρία το 2021, στην ύστατη δηλαδή εθνοκρατική περίοδο του ελληνισμού, είτε θα σκορπίσει οριστικά στους ανέμους της ιστορίας.

• Το κείμενο αυτό είναι απόσπασμα από την Εισαγωγή του βιβλίου του Γιώργου Καραμπελιά «1821-2021: Ρέκβιεμ ή Αναγέννηση», το οποίο κυκλοφορεί

Διαβάστε επίσης:

Διπλωματική ιστορία της Επανάστασης: Από την Πράξη Υποτέλειας στο Πρωτόκολλο της Πετρουπόλεως

Διπλωματική ιστορία της Επανάστασης: Από τη Συνθήκη του Λονδίνου στη ναυμαχία του Ναβαρίνου

Αφιέρωμα 1821-2021: Η ιστορική πρόσληψη του νεοελληνικού κράτους – Η οφειλή της Δύσης