Η άποψη του Σχινά

Ο καθηγητής της Αρχαίας Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Κ. Σχινάς, που διετέλεσε πρέσβης της Ελλάδας στο Βερολίνο, το Μόναχο και τη Βιέννη μεταξύ 1853-1856, σε διπλωματική του έκθεση το 1853 διατυπώνει τη δική του επιχειρηματολογία σχετικά «Περί του κινδύνου που θα προκύψει αναγκαστικά από την αργή αποσύνθεση της Τουρκίας».

Ο Σχινάς υποστήριζε ότι με τη δυτικοευρωπαϊκή κατάκτηση των εδαφών της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας από τον 13ο αιώνα και δώθε, συμπεριλαμβανομένης και της άλωσης της Κωνσταντινούπολης, η Δύση διέπραξε ολέθριο σφάλμα, συντελώντας στη διάσπαση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μετατρέποντας τις κατακτήσεις της σε μικρά φέουδα και προετοιμάζοντας με αυτό τον τρόπο την κατάκτησή τους από τους Τούρκους. Εάν η Δύση είχε στηρίξει την ανατολική χριστιανική αυτοκρατορία, την οποία είχαν διαδεχτεί οι Έλληνες, τότε η τύχη της Ανατολής θα ήταν διαφορετική και η πνευματική ανάπτυξη της Ευρώπης θα είχε συντελεστεί ομαλότερα και συντομότερα.

Ο καθηγητής υποστήριζε ότι εκείνη την εποχή, δηλαδή στα μέσα του 19ου αιώνα, οι Ευρωπαίοι θα έπρεπε να αποκαταστήσουν την αδικία και να βοηθήσουν μια νέα «Ελληνική Αυτοκρατορία» της Ανατολής, αντί να υποθάλπουν τη δημιουργία μικρών μουσουλμανικών κρατιδίων στη θέση της αποσυντιθέμενης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Στον αντίποδα των απόψεων του Σχινά κινήθηκε η επιχειρηματολογία του Fallmerayer, ο οποίος ενεπλάκη προκειμένου να προτείνει λύση στο δαιδαλώδες Ανατολικό Ζήτημα που είχε προκύψει. Ο Γερμανός ιστορικός, εστιάζοντας στο πρόσφατο παρελθόν της Ελλάδας, υποστήριξε ότι αυτή είχε αφελληνισθεί ουσιαστικά στη διάρκεια της βυζαντινής περιόδου. Η ιστορική αυτή εκτίμηση είχε πολιτική σκοπιμότητα, καθώς επιθυμούσε να αποδυναμωθούν τα ελληνικά επιχειρήματα που στήριζαν οι φιλέλληνες Δυτικοευρωπαίοι, προβάλλοντας έτσι το επιχείρημα μιας ισχυρής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στη Βαλκανική στη θέση της «πολιτισμικά εκφυλισμένης» Ελλάδας.

Ο Παπαρρηγόπουλος αντιλήφθηκε αυτή τη διάσταση της πολιτικής σκοπιμότητας των θέσεων του Fallmerayer. Στην ιστορική αυτή αντιπαράθεση έρχεται στην επιφάνεια η πρόσληψη από τους Έλληνες επιστήμονες του ιστορικού παρελθόντος της Δ. Ευρώπης. Ο Παπαρρηγόπουλος δείχνει να συμφωνεί πλήρως με την προσέγγιση του Σχινά, που θεωρεί ότι η Μεσαιωνική Ευρώπη και τα ομοιώματά της, που δημιουργήθηκαν στην Ανατολή, αποτέλεσαν τον αρχικό πυρήνα της Νεότερης Ευρώπης και επομένως όλη την ευρωπαϊκή τακτική έναντι της Ανατολής χαρακτηρίζει μια συνέχεια από τον 13ο αιώνα.

Ρενιέρης, Ζάμπελος

Ο Μ. Ρενιέρης, νομικός που διετέλεσε και πρέσβης της Ελλάδας στην Κωνσταντινούπολη το 1862, και ο Σπ. Ζαμπέλιος, ο οποίος χαρακτηρίστηκε ως ο θεωρητικός της ιστορικής ενότητας αρχαίου, μεσαιωνικού και νεότερου ελληνισμού, μαζί με τον Κ. Παπαρρηγόπουλο αποτελούν τους πρωτοπόρους της ελληνικής ιστοριογραφίας του 19ου αιώνα. Είναι οι πρώτοι που ανιχνεύουν τις μεσαιωνικές απαρχές της Ευρώπης. Ο Ρενιέρης με τον Ζαμπέλιο δεν διαφέρουν μόνο στη μεθοδολογική προσέγγισή τους σχετικά με τον Δυτικό Μεσαίωνα αλλά και στον τρόπο που αντιλαμβάνονται τη σχέση της με το εν διαμορφώσει νεοελληνικό κρατίδιο.

Ο Ρενιέρης προσπάθησε να προβάλει τη σημασία του «ατόμου» και του «λαού» σαν κινητήριες δυνάμεις τις Ιστορίας και εμμέσως να αναδείξει τη σημασία του νεοσύστατου ελληνικού κράτους ως εξισορροπητικού παράγοντα μεταξύ Δύσης και Ανατολής, «αίτινες αναχωρούσαι από αντιθέτους αρχάς, δεν ηδύναντο μέχρι τούδε να εννοηθούσι μεταξύ τους». Αυτή η αντίληψη της Ιστορίας διαπνεόταν από την αναγκαιότητα της υπέρβασης της ιστορικής αντίθεσης Ορθόδοξης Ανατολής – Καθολικής Δύσης.

Στις τοποθετήσεις του είναι φανερή η προσπάθεια να ενταχθεί στη δυτική παράδοση ο νεοσύστατος ελληνισμός, που σημειωτέον «αντέχει» από την αρχαιότητα, λόγω της οποίας ο υπονοούμενος περιούσιος λαός δικαιωματικά υπάγεται στο σύστημα των δυτικών ιδανικών με βάση την ένδοξη καταγωγή του. Με δυο λόγια, μέσα από μια επιλεκτική ιστορική μνήμη, ο ελληνισμός διεκδικεί τη θέση του στον δυτικό κόσμο θυμίζοντας τη συνεισφορά του σε αυτόν.

Η μεταλαμπάδευση του ελληνικού πνεύματος στη Δύση συντελείται με την πτώση της Κωνσταντινούπολης. «Και τω όντι, ουδείς δύναται να αρνηθή ότι πολύ καταλλήλως διά τας προόδους του εγώ συνέπεσεν ή άλωσις της Κωνσταντινουπόλεως, οπότε τα γράμματα της αρχαιότητος καταδιωκόμενα από την ρομφαίαν του Μωάμεθ κατέφυγον εις την Ιταλίαν. Ενταύθα εξενίσθησαν όχι ως δυστυχείς πρόσφυγες αλλά ως δόξα του ανθρωπίνου νοός, ως αιώνιον πρωτότυπον του αληθούς και του ωραίου, από του οποίου όστις ήθελε κατά μικρόν απομακρυνθή, έπρεπε να παραιτηθή πάσαν ελπίδα ευτυχίας…».

Βέβαια αυτή του η θέση δεν τον έκανε να παραβλέπει τη μόνιμη επιβουλή των Δυτικών κατά του Βυζαντίου, αλλά και από την άλλη την παρακμιακή διάσταση του βυζαντινού κράτους. Ο Ρενιέρης σε γενικές γραμμές δεν μένει ανεπηρέαστος από την εγχώρια επικρατούσα ιστορική άποψη επί του θέματος και εντάσσει τη Λατινοκρατία σε μια περίοδο παρακμής της Δύσης. Ως σύμπτωμα αυτής της παρακμής θεωρούσε το φεουδαρχικό σύστημα και τις κοσμοκρατορικές βλέψεις του Πάπα. Σημείο ανάκαμψης αυτής της έκπτωσης θεωρεί την πτώση της Κωνσταντινούπολης, όταν με τη φυγή των Ελλήνων λογίων στη Δύση συντελέστηκε η Αναγέννηση.

Ωστόσο, η θεωρία της φεουδαρχικής παρακμής δεν ευσταθεί επαρκώς, καθώς η συγκεκριμένη περίοδος της Ιστορίας εκλαμβανόταν και αποτελούσε τη σταθερή βάση του κοινωνικοπολιτικού συστήματος. Ούτε ο παπισμός υποδεικνυόταν ως σημάδι της μεσαιωνικής παρακμής. Ο Ρενιέρης στα τέλη του 19ου αιώνα κάνει μια μεταστροφή σε σχέση με τις απόψεις που διατύπωνε στο πρώτο μισό του. Συντάσσεται όλο και περισσότερο με την επικρατούσα άποψη των απολογητών της εθνικής Ιστορίας που επικεντρώνουν τις θεωρίες τους στη στοχοποίηση της Δύσης για τα δεινά του Βυζαντίου μετά την πρώτη άλωση της Κωνσταντινούπολης.

Διαβάστε επίσης:

1821-2021: Ρέκβιεμ ή Αναγέννηση

Αφιέρωμα 1821-2021: Η ιστορική πρόσληψη του νεοελληνικού κράτους – Η οφειλή της Δύσης

Αφιέρωμα 1821-2021 – Στης Ακρόπολης τα μέρη: Πανεπιστήμιο Αθηνών