Έξω ξημέρωνε η 28η Οκτωβρίου

Άγγελος Τερζάκης

Την 28η Οκτωβρίου μαζί με ολόκληρο τον ελληνικό λαό, σαν ένα κομμάτι αναπόσπαστο, η πνευματική Ελλάδα, οι γραφίδες της, οι ποιητές και οι λογοτέχνες, με θέρμη απαράμιλλη στρατεύθηκαν για να υπερασπίσουν την πατρίδα και την ελευθερία.

Όχι μόνο με την πένα αλλά και με το όπλο. Είναι συγκινητική η προθυμία τους να πάνε στο μέτωπο, να βρεθούν στην πρώτη γραμμή, να πολεμήσουν για την Ελλάδα. Ο αγώνας εκείνος ήταν εθνικός – πατριωτικός. Όλα τα σχετικά κείμενά τους και τα ποιήματά τους δεν αφήνουν την παραμικρή αμφιβολία. Λέξεις και όπλα επιστρατεύονται για την πατρίδα και όλοι δίνουν το βροντερό «παρών» στις σελίδες των περιοδικών και των εφημερίδων της εποχής φορώντας το χακί και πολεμώντας στο μέτωπο.

Πώς θυμούνται την 28η Οκτωβρίου Ουράνης, Τσάτσος, Τερζάκης

Κώστας Ουράνης

Η ωραιότερή του στιγμή

Θυμάμαι πάντα, κι έτσι σαν να τις ζω στο ενεστώς, τις στιγμές εκείνες του πρωινού της 28ης Οκτωβρίου 1940 που ξύπνησα ξαφνισμένος από τους διάτορους γόους της σειρήνας για να πληροφορηθώ από τον γέρο θυρωρό μου, σαν μου ανέβασε την εφημερίδα, ότι η Ιταλία μας είχε κηρύξει τον πόλεμο.

Άκουσα την είδηση, διάβασα τις λεπτομέρειες στην εφημερίδα – κι απόμεινα σιωπηλός. Όχι αποσβολωμένος. Σιωπηλός – και ακίνητος, και με τα μάτια στυλωμένα στο πρωινό φως.

Δεν είχα καμία από τις συνηθισμένες αντιδράσεις που φέρνει, αυτόματα, μια τέτοια είδηση, δεν έκανα καμία από τις σκέψεις που προκαλεί. Δεν κόχλασε μέσα μου άξαφνο μίσος εναντίον των Ιταλών για την τόσο άδικη (και τόσο δειλή από μέρους μιας Μεγάλης Δύναμης) επίθεση. Δεν με κατέλαβε φοβισμένη ταραχή για το άνισο του πολέμου αυτού, για τις πιθανότητες της ήττας και τις συνέπειές της. Δεν με κέντρισε τυφλό πολεμικό μένος. Τίποτα. Ό,τι ένιωθα έτσι που είχα απομείνει σιωπηλός κι ακίνητος, δεν το είχα νιώσει ποτέ άλλοτε στη ζωή μου και σε κανέναν, πριν, άλλον πόλεμο. Ήταν σαν να είχα μπει σε μία «κατάσταση Χάριτος». Η ψυχή μου ήταν γεμάτη κατάνυξη – σαν μια ψυχή που απογυμνώνεται από κάθε τι το γήινο και γίνεται έτοιμη να πλουτισθεί με το Θείο. Και μέσα σ᾿ αυτήν την κατάνυξη, ευαγγελίστηκα την Ελλάδα.

Δεν ήταν η αφηρημένη της έννοια, ή η συμβολική της παράσταση, ή κι αυτό ακόμα το όραμά της, που είχε εισχωρήσει μέσα μου, που γέμιζε το είναι μου και ξεχείλιζε. Ήταν η Ελλάδα αυτούσια, στη ζωντανή της υπόσταση: με τα βουνά και τους κάμπους της, τις θάλασσες και τα ποτάμια της, τα δάση και τα λουλούδια της – και μ᾿ όλους τους ανθρώπους που ζούσαν σ᾿ αυτήν. Ὁ ίδιος εγώ είχα γίνει Ελλάδα. Όλα της ήταν μέσα μου – κι εγώ ήμουν μέσα σ᾿ όλα. Όλα της μου ανήκαν – και τους ανήκα. Δεν υπήρχε τίποτα που να μην το γνώριζα και να μην τ᾿ αγαπούσα. Τίποτα που να μη με θέρμαινε και που να μην το θέρμαινα. Η ψυχή μου ξεχείλιζε από τρυφερότητα για ό,τι ελληνικό, από αδελφοσύνη για κάθε Έλληνα. Χάιδευε απαλά τα πάντα, χαμογελούσε ήρεμα σε όλους. Κι η πνοή του αέρα, κι ο ρόχθος των θαλασσών, κι οι μυρωδιές των λουλουδιών και των θυμαριών, και το μουρμούρισμα των τρεχούμενων νερών, και το τραγούδι των πουλιών μου ανταποδίδαν το χάδι. Κι οι άνθρωποι, νέοι και γέροι, γυναίκες και παιδιά, από πολιτείες, από βουνά, από κάμπους κι από νησιά μου ανταποδίδαν το χαμόγελο. Κι ένα φως αναστάσιμο έλουζε κι εξωράιζε όλους και όλα…

Τον «ευαγγελισμό» αυτόν τον ένιωσαν όλοι οι Έλληνες την ημέρα εκείνη γιατί μόνο αυτός εξηγεί και φωτίζει την προσφυγή τους στα όπλα χωρίς τίποτα το σαστισμένο, ή το σκυθρωπό, ή το μοιρολατρικό, ή και το πολεμόχαρο, αλλά με μια ήρεμη και ήμερη απόφαση να πολεμήσουν μ᾿ όλες τους τις δυνάμεις – τεντωμένες έως το άκρο. Αυτός και διαφοροποιεί τον πόλεμο τούτον από κάθε άλλο πόλεμο στην ιστορία των λαών γιατί κι άλλοι λαοί πολέμησαν από «Χρέος προς την πατρίδα», ή «υπέρ βωμών και εστιών», ή για να προασπίσουν την ελευθερία τους (κι όταν ακόμα είχαν ν᾿ αντιμετωπίσουν πολύ δυνατότερους εχθρούς), ενώ δεν συνέβηκε ποτέ σε λαό να πάρει τα όπλα όπως οι Έλληνες το 1940: έχοντας, ο κάθε ένας τους, μοναδικό κίνητρο την Αγάπη – μιαν απέραντη, τρυφερή κι αφιλοκερδή αγάπη που αγκάλιαζε, με χάδι και με χαμόγελο, τον τόπο τους όλο κι όλους τους ανθρώπους του τόπου τους.

Κι είναι γι᾿ αυτό – κι όχι για τον ηρωισμό που έδειξε ή και για τη νίκη που κατήγαγε στον πόλεμο – που η 28η Οκτωβρίου θα μείνει στην Ιστορία ως «η ωραιότερη στιγμή» του ελληνικού λαού σ᾿ όλη, τη μακραίωνη, ζωή του.

Κώστας Ουράνης

Πρόεδρος της Ελληνικής Εταιρείας Λογοτεχνών

«Νέα Εστία», τεύχος 536, 1 Νοεμβρίου 1949, σελ. 1.374-1.375

Κωνσταντίνος Τσάτσος

28 Οκτωβρίου 1940

Ας ξεχάσωμε τον κόσμο το θεατό, τις πράξεις τις υψηλές και τις ασήμαντες, τη μια που ακολουθεί μοιραία την άλλη, μέσ᾿ στην ανεξιχνίαστη πλοκή τους. Ας γυρίσωμε προς τα μέσα, στο νόημα που οι πράξεις αναδίνουν και πιο βαθιά, στη συνειδητή κατοχή του νοήματος τούτου.

Πράξεις τρανές, ηρωικές, πολέμους λαμπρούς, σωστικούς, τιμημένους βρίσκομε σε πολλών λαών την ιστορία, σ᾿ όλους τούς καιρούς. Μικραίνει όμως ο κύκλος, όταν ζητάμε πράξεις ιστορικές με υψηλό νόημα, πολέμους που σημαίνουν κάτι μεγάλο για την προκοπή του ανθρώπου και την ανύψωσή του. Αλλά υπάρχει και ένας άλλος ακόμα στενώτερος κύκλος, ο τελευταίος, εκείνος όπου βρίσκονται οι άνθρωποι που δίνουν ενσυνείδητα στην πράξη νόημα και ύψος, και οι λαοί που ενσυνείδητα μεταβάλλουν ένα πολεμικό τους άθλημα σ᾿ ένα κατόρθωμα του πνεύματος. Σε μια περιωρισμένην αριστοκρατία ωρών και συνειδήσεων ανήκει αυτό το υπέροχο προνόμιο.

Άξιος ο ηρωισμός, ο γυμνός ηρωισμός. Αξιώτερος ο ηρωισμός που από τα πράγματα συνδέεται με μιάν ιδέα. Αξιώτατος όμως ο τραγικός και σπάνιος ηρωισμός που ενσυνείδητα και θεληματικά ο ήρωας τον ασκεί για την επίτευξη της ιδέας.

Τον μικρό μας πόλεμο μέσα στην τιτανομαχία της οικουμένης, ας τον υμνούν οι πολιτικοί και οι στρατιώτες, γιατί αναχαίτισε τις εχθρικές στρατιές και αργοπόρησε τη μεταπήδησή τους σε άλλα μέτωπα, πριν της ώρας. Ας τον υμνούν οι καλοπροαίρετοι ξένοι μελετητές της ιστορίας, γιατί συμβολίζει τη νίκη της ιδέας εναντίον των δυνάμεων του κακού. Εμείς έχομε έναν μεγαλείτερο έπαινο να πούμε, που ξένοι δεν μπορούν να πουν για μας και που μόνο εμείς έχομε την εξουσία και την τιμή να μπορούμε να διαλαλήσομε. Είναι ο έπαινος για ένα γεγονός εσώψυχο, που το νιώθομε μονάχα οι ίδιοι εμείς. Εμείς δεν βοηθήσαμε μονάχα τον καλόν αγώνα· δεν δεχθήκαμε απλώς το υψηλό νόημα που η μοίρα των πραγμάτων συνέδεσε με τον αγώνα μας. Εμείς συνειδητά επλαστουργήσαμε του αγώνα μας το βαθύτερο νόημα, συνειδητά το πλατύναμε και το κάναμε – αν όχι όλοι, όμως, πολλοί, οι περισσότεροι από μας – οχτώ χρόνια τώρα, στερέωμα της εθνικής μας ψυχής. Αυτό είναι το αριστοκρατικό προνόμιο που ορίζει την πανανθρώπινη αξία ενός αγώνα, επάνω από αριθμούς και επίκαιρες πολιτικές σκοπιμότητες, επάνω και από της ιστορίας το συνειρμό στο άχρονο πεδίο των ηθικών αξιών και των πνευματικών επιτευγμάτων.

Όταν μάλιστα αυτός ο αγώνας, συνειδητά από την αρχή του ώς τα σήμερα, με εναλλαγή μονάχα των εχθρών, μένει ο αδιάσπαστος αγώνας εναντίον της ηθικής και πνευματικής δουλείας που υπαγορεύει ο ρηχός και στρεβλωμένος υλισμός, το προνόμιο αυτό γίνεται αθάνατο γέρας, που ευγενέστερό του, σε τούτη τη μαύρην ώρα της ιστορίας, δεν μπορούν να διεκδικήσουν ούτε άτομα, ούτε λαοί.

Κωνσταντίνος Τσάτσος

«Νέα Εστία», τεύχος 512, 1 Νοεμβρίου 1948, σελ. 1.321-1.322

Άγγελος Τερζάκης

Υπέρ βωμών και εστιών

Είταν η ώρα τρεις και τέταρτο. Κανονικά, σε δυόμιση ώρες περίπου έπρεπε ν’ αρχίσει η εισβολή. Ὁ Ιωάννης Μεταξάς δεν είχε καιρό να χάνει.

Ανέβηκε γρήγορα το σπίτι του, πήρε το τηλέφωνο, ξύπνησε τον Βασιλέα. Τον κατετόπισε σε ό,τι είχε συμβεί. Ύστερα ειδοποίησε τον Άγγλο Πρέσβυ. Ο Πάλλερετ απάντησε πως ανεβαίνει αμέσως στην Κηφισιά. Στο μεταξύ, ο Μεταξάς ειδοποίησε τηλεφωνικώς τον Αρχηγό του Γενικού Επιτελείου Στρατού αντιστράτηγο Παπάγο, τον Αρχηγό του Γενικού Επιτελείου Ναυτικού ναύαρχο Σακελλαρίου. Συνεκάλεσε το Υπουργικό Συμβούλιο στο Υπουργείο των Εξωτερικών. Στις τέσσερις παρά τέταρτο επεκοινώνησε τηλεφωνικώς με τους Έλληνες πρέσβεις στην Άγκυρα και στο Βελιγράδι.

Ο Άγγλος πρεσβευτής έφτασε στην Κηφισιά στις τέσσερες η ώρα. Ο Μεταξάς του ανεκοίνωσε τα σχετικά με την επίδοση του τελεσιγράφου καὶ ζήτησε την ενίσχυση της Αγγλίας στον άνισο αυτόν αγώνα που άρχιζε. Ο Πάλλερετ τον διαβεβαίωσε πως η Αγγλία θα τηρήσει την εγγύηση που είχε δώσει την άνοιξη του 1939 κι ότι θα ειδοποιήσει την κυβέρνησή του.

Αμέσως ύστερα ο Μεταξάς κατέβηκε στην Αθήνα. Στις τεσσερεσήμιση έφτασαν στο Υπουργείο των Εξωτερικών ο Γεώργιος Β΄ με τον διάδοχο Παύλο. Μια ώρα αργότερα, άρχιζε η συνεδρίαση του Υπουργικού Συμβουλίου. Την ίδια ώρα, γινόταν μια παρασπονδία αντάξια της όλης ώς τότε ιταλικής πολιτικής: Χωρίς να περιμένουν την εκπνοή της προθεσμίας που οι ίδιοι έταξαν, οι Ιταλοί άρχιζαν στις 5.30 την επίθεσή τους σ’ όλο το πλάτος του αλβανικού μετώπου.

Αλλά το Υπουργικό Συμβούλιο, στο μεταξύ, συνεδρίαζε. Ο Μεταξάς, ανοίγοντας τη συνεδρίαση, είχε αναδράμει στα της ελληνικής πολιτικής απέναντι στην Ιταλία, εξιστόρησε τη νυχτερινή σκηνή με τον Γκράτσι. Συνεπέρανε:

– Αυτή είναι, κύριοι συνάδελφοι, η όλη εξέλιξις της πολιτικής μας. Τώρα, εφ’ όσον πρόκειται να ζητήσω τας υπογραφάς σας εις το διάταγμα της επιστρατεύσεως, σας δηλώ απεριφράστως ότι, οιοσδήποτε εξ υμών έχει τυχόν αντίρρησιν ή επιφύλαξιν, μπορεί να την διατυπώσῃ ελευθέρως ή, αν διαφωνή, να υποβάλῃ την παραίτησίν του.

Ἡ συγκίνηση είταν βαθειά. Πήρε ο Μεταξάς τα έτοιμα διατάγματα:

– Θέτω προς υπογραφήν τα διατάγματα ταύτα, είπε, και υπογράφω πρώτος.

Έκανε το σταυρό του, υπέγραψε το διάταγμα της γενικής επιστρατεύσεως.

– Ο Θεός σώζοι την Ελλάδα, είπε.

Όλοι τον μιμήθηκαν. Τα διατάγματα είταν πολλά: Της επιστρατεύσεως του Ναυτικού, της κηρύξεως της χώρας σε κατάσταση πολιορκίας, της κηρύξεως σ’ εμπόλεμη κατάσταση της Αεροπορίας, της αναλήψεως της γενικής αρχηγίας των ενόπλων δυνάμεων από τον Βασιλέα, του διορισμού του στρατηγού Παπάγου ως Αρχιστράτηγου του κατά ξηράν στρατού. Οι υπουργοί υπέγραφαν στη σειρά και ξανάλεγαν το λόγο του πρωθυπουργού: «Ο Θεός σώζοι την Ελλάδα».

Έξω ξημέρωνε η 28η Οκτωβρίου.

Άγγελος Τερζάκης, «Ελληνική Εποποιία 1940-1941», Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 1980

Διαβάστε επίσης:

Με τη φωτιά παίζει ο Ερντογάν – Στο τουρκικό προεκλογικό τραπέζι ένα θερμό ελληνοτουρκικό επεισόδιο

«Σκιώδης» κυβέρνηση από τον Ανδρουλάκη – Δεξαμενή διδακτορικών και μεταπτυχιακών χτίζει το ΠΑΣΟΚ

ΚΚΕ: Ανανεώνει το κάλεσμα συμπόρευσης προς τον λαό εν όψει εκλογών