Το βιβλίο του Δημήτρη Χρ. Παπαθανασίου «Απορίες μιας πορείας», το οποίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κουκκίδα, δεν είναι μόνο μια ευρύτατη συλλογή αποφθεγμάτων, γνωμικών, ρητών, παροιμιών και graffiti, αλλά κάτι παραπάνω. Αποτελεί μια υπενθύμιση της αξίας που έχουν η απορία, η αμφιβολία, η αυτογνωσία και το «γιατί» στη διαμόρφωση μιας ατομικής και κοινωνικής κουλτούρας μάθησης.

Το υλικό του βιβλίου του είναι, προφανώς, μια λεπτομερής ματιά στο πώς οι άνθρωποι, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, επιχειρούν να απαντήσουν στα «γιατί» της εποχής τους, αλλά και μια υπενθύμιση του πόσο υψηλά και δύσκολα ήταν τα εμπόδια που αντιμετώπισαν κατά καιρούς οι νέες ιδέες για να περάσουν στις κοινωνίες.

Όπως σημειώνει ο συγγραφέας: «Πολλά από τα γνωμικά, τα αποφθέγματα και τα κείμενα με ιδέες που διαβάζουμε σήμερα, και που ορισμένα υπάρχουν και σε αυτό το βιβλίο, δεν ήταν πάντοτε ελεύθερα στη διάθεση των αναγνωστών από τότε που πρωτογράφτηκαν».

Αφού αναφέρεται στους νέους δρόμους που άνοιξε στην Ευρώπη η τυπογραφία από το 1454 και μετά, και στην «τεράστια επίπτωση στη διακίνηση των πληροφοριών, της γνώσης και των ιδεών σε πάρα πολλούς τομείς, αν όχι σε όλους», ο Παπαθανασίου κάνει μια εκτενή αναφορά στην εποχή προς το τέλος του Μεσαίωνα, όταν η πανίσχυρη Καθολική Εκκλησία εκδίδει, το 1564, τον Index Librorum Prohibitorum, τον κατάλογο των «ανήθικων» βιβλίων, των οποίων η ανάγνωση απαγορευόταν.

Το πόσο καταλυτική ήταν η επίδραση του εν λόγω Index φαίνεται από το ότι καταργήθηκε μόλις το 1966, επί του Πάπα Παύλου του ΣΤ’, έχοντας περιορίσει σε τεράστιο βαθμό, επί αιώνες, τη διάχυση της γνώσης στην κοινωνία.

Η μάχη της γνώσης

Ωστόσο η μάχη της γνώσης και των ιδεών θα δινόταν σε κάθε περίπτωση:

«Τα κινήματα της Μεταρρύθμισης, του Ορθολογισμού, του Διαφωτισμού, η ίδια η Γαλλική Επανάσταση, η Βιομηχανική Επανάσταση, αλλά και πολλές άλλες σημαντικές μεταβολές ή απόπειρες μεταβολών που ακολούθησαν, δεν θα ήταν δυνατόν να πραγματοποιηθούν εάν δεν είχε προηγηθεί μια ευρύτερη διακίνηση ιδεών και γνώσης.

Και αυτό έγινε χάρη στην κυκλοφορία πάσης φύσεως φυλλαδίων και εντύπων, παρ’ όλο που ο αναλφαβητισμός συνέχιζε να είναι αρκετά υψηλός. Τα χειρόγραφα βιβλία ήταν πολύ λίγα, η παραγωγή τους ήταν ακριβή και όχι μαζική. Η κυκλοφορία τους ήταν περιορισμένη στους ολίγους».

Πώς λοιπόν «αμύνθηκαν» οι παλαιές ιδέες και ποιοι μηχανισμοί χρησιμοποιήθηκαν;

«Η πολιτική εξουσία στην Ευρώπη, την περίοδο αυτή, ανήκει στις εντυπωσιακά πολυάριθμες βασιλικές οικογένειες των κρατών και των κρατιδίων. Η εξουσία του βασιλιά είναι απόλυτη, άρα ασκεί και τη δικαστική εξουσία. (…)

Η δικαστική κρίση για υποθέσεις που είχαν θρησκευτικο-ιδεολογικο-πολιτική διάσταση ήταν κάπως ιδιαίτερη. Οι υποθέσεις αυτές μπορούσαν πιθανόν να οδηγήσουν σε ανατροπή μιας δεδομένης κατάστασης εξουσίας. Βέβαια, το ενδεχόμενο έκδοσης μιας μη δίκαιης δικαστικής απόφασης και του εγκλεισμού του κατηγορουμένου στη φυλακή ήταν εύκολη υπόθεση και δεν ενοχλούσε. Στηριζόταν στην αρχή “Salus patria suprema lex esto” (“Η σωτηρία της πατρίδας είναι ο υπέρτατος νόμος”) και στους ιερούς και άκαμπτους κανόνες της χριστιανικής πίστης. Άλλωστε, δεν υπήρχε δεύτερος βαθμός κρίσης. Η αντίληψη ότι ο βασιλιάς είναι το κράτος δεν επικρατούσε μόνο στη Γαλλία.

Είναι αναμφισβήτητο ότι σε αρκετές περιπτώσεις εφαρμοζόταν η χειρότερη μορφή λογοκρισίας, που ήταν η στυγνή δολοφονία του κατηγορουμένου ή η δημόσια εκτέλεσή του “διά παραδόσεως εις την πυρά” (περίπτωση Τζιορντάνο Μπρούνο, 8 Φεβρουαρίου 1600, Ιταλία)».

Ο ρόλος της Εκκλησίας

Όπως σημειώνει εισαγωγικά ο συγγραφέας του βιβλίου, «το πρώτο προληπτικό μέτρο για τον περιορισμό της μετάδοσης των νέων ιδεών αφορά τη διαδικασία έκδοσης των βιβλίων. Δεν απαγορεύτηκε η λειτουργία των τυπογραφείων, όπως συνέβη στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Επιβλήθηκε ένα άλλο αυστηρό μέτρο. Για κάθε νέο βιβλίο που επρόκειτο να εκδοθεί χρειαζόταν η ειδική άδεια από την αρμόδια αρχή.

Το δεύτερο μέτρο αφορά την εισαγωγή ενός νεοφανούς “συστήματος”. Σε σύγκριση με τις επιμέρους βασιλικές εξουσίες, η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία ήταν ο μόνος θεσμός που ήταν συγκροτημένος, με πολύ μεγαλύτερη και καθοριστική επιρροή, όχι μόνο στη θρησκευτική αλλά και στην κοινωνική ζωή, στην Ευρώπη. Εννοείται ότι και η πολιτική εξουσία δεν παρέμενε ανεπηρέαστη από την Εκκλησία.

(…) Η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία ήταν σε θέση να κρίνει, με βάση τους Ιερούς Κανόνες, τι ήταν και τι δεν ήταν καλό να διαβάζει το “ποίμνιο” ή το “χριστεπώνυμο πλήθος” για να εξασφαλίσει τη σωτηρία της ψυχής του.

Με βάση τις αποφάσεις της καθολικής Οικουμενικής Συνόδου του Τρέντο (1525 – 1563), στη βόρεια Ιταλία, αποφασίζεται, μεταξύ άλλων, η οριστικοποίηση του Index Librorum Prohibitorum, που εκδίδεται τελικά το 1564 στη Ρώμη, επί Πάπα Πίου IV. Πρόκειται για έναν κατάλογο με τα απαγορευμένα βιβλία, τα οποία δεν επιτρεπόταν να διαβάζει το “ποίμνιο”. Επίσης, οι αποφάσεις της παραπάνω Συνόδου περιλάμβαναν και τα κριτήρια που θα έπρεπε να χρησιμοποιούν οι λογοκριτές της Εκκλησίας. Νωρίτερα είχαν υπάρξει και άλλες εκδόσεις, όχι, όμως, τόσο πλήρεις.

Τα κριτήρια για να μην περιληφθεί ένα βιβλίο στον κατάλογο ήταν:

α. Να μην εκφράζει αιρετικές απόψεις και θεωρίες.

β. Να μην περιέχει βλασφημίες.

γ. Να μην είναι αντιεκκλησιαστικό.

Η ερμηνεία των κριτηρίων ήταν άκρως διασταλτική και προβλεπόταν η περιοδική τους ανανέωση. Επίσης ήταν δυνατόν, μεταγενέστερα, να αφαιρεθούν από τον κατάλογο τίτλοι βιβλίων, εάν υπήρχε μεταβολή των συνθηκών. Π.χ. οι αστρονομικές απόψεις του Γαλιλαίου και του Κοπέρνικου για το ηλιακό σύστημα θεωρήθηκαν «αντιεκκλησιαστικές» και απαγορεύτηκαν. Αργότερα υπήρξε μερική ανάκληση της απαγόρευσης.

Οτιδήποτε γραφόταν και ερμηνευόταν ως κριτική κατά της εκκλησιαστικής ή/και της βασιλικής εξουσίας είχε ως αποτέλεσμα την άμεση και αυστηρή δίωξη του εκδότη και του δημιουργού, κυρίως του τελευταίου.

Το ίδιο συνέβαινε και με τα κείμενα τα οποία αναφέρονταν στις γυναίκες. Εάν τολμούσε κάποιος να εμφανίσει τις γυναίκες ως θύματα ή ότι δυνητικά θα μπορούσαν να έχουν άλλη θέση στην κοινωνία, εθεωρείτο παραβάτης. Η γυναίκα ήταν κατώτερη. Ήταν η πηγή της μαγείας και όχι μόνο. Άρα η αιτία του κακού που εχθρευόταν την Εκκλησία και έπρεπε να τύχει της ανάλογης μεταχείρισης. Έτσι, νομιμοποιήθηκε θεωρητικά το κυνήγι των μαγισσών.

Οι ποινές ήταν απρόβλεπτες, δεδομένου ότι οι μοναρχίες ήταν απόλυτες, αλλά υπήρχε διαθέσιμη, πάντοτε και τακτικά, η λύση της Ιεράς Εξέτασης. Στις σχετικές βασανιστικές “επανορθωτικές” διαδικασίες της τελευταίας συμμετείχαν συστηματικά και κληρικοί παντός βαθμού».

Ωστόσο οι ιδέες δεν είναι εύκολο να νικηθούν. Και μια εξαιρετικά πλούσια συλλογή τους φιλοξενεί το ωραίο βιβλίο του Παπαθανασίου…

Διαβάστε επίσης

Βιβλίο: Η ανατρεπτική ενορχήστρωση μιας ζωής

Η κληρονομία του Τιμοθέου στον Λάζαρο!

H ηγεσία σε περιόδους κρίσης