Στο βιβλίο του «Ρωσικές Υπηρεσίες Πληροφοριών – Μια μελέτη για τις ρωσικές υπηρεσίες πληροφοριών και τις αποστολές τους στο παρελθόν και στο παρόν» ο Kevin Riehle, συγγραφέας, ερευνητής και αναπληρωτής καθηγητής του Πανεπιστημίου του Μισισιπή (Κέντρο Μελετών Πληροφοριών και Ασφάλειας), σε αντίθεση με πολλά πρόσφατα δημοσιεύματα των ΜΜΕ, τα οποία αναφέρουν ότι το «πρόγραμμα Illegals» έχει τις ρίζες του στην περίοδο του Ψυχρού Πολέμου και ότι αναβίωσε ιδιαίτερα την περίοδο της ηγεσίας του Βλαντίμιρ Πούτιν, υποστηρίζει ότι η Σοβιετική Ένωση καθιέρωσε το εν λόγω πρόγραμμα το 1922, κυρίως επειδή το καθεστώς των Μπολσεβίκων δεν είχε λάβει διπλωματική αναγνώριση από καμία χώρα στον κόσμο μέχρι τότε.

Οι νομίμως καλυπτόμενες ανθρώπινες πηγές πληροφοριών δεν υπήρχαν ως επιλογή, καθότι δεν υπήρχαν σοβιετικές πρεσβείες.

Το 2017, ο διευθυντής της Ρωσικής Υπηρεσίας Πληροφοριών Εξωτερικού (SVR) Σεργκέι Ναρίσκιν, σε δηλώσεις του για το «πρόγραμμα Illegals», ανέφερε: «Εκείνη την εποχή υπήρχε ανησυχία για την ύπαρξη της ίδιας της Ρωσικής Σοβιετικής Ομοσπονδιακής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας. Η πολιτική και στρατιωτική ηγεσία χρειαζόταν κρίσιμες πληροφορίες για τα σχέδια των εχθρών».

Τότε λοιπόν, για πρώτη φορά, στάλθηκαν στο εξωτερικό οι πρώτοι Illegals (παράνομοι), προκειμένου να συλλέξουν πληροφορίες για τους πιθανούς εχθρούς που σκόπευαν να επιτεθούν στη Ρωσία.
Τα άτομα αυτά, γνωστά σήμερα ως HUMINT, χωρίς επίσημη κάλυψη, ονομάζονται «παράνομοι» επειδή εισέρχονται σε μια χώρα χρησιμοποιώντας πλαστά έγγραφα με εικονικό όνομα. Συνήθως παρουσιάζουν μια προσωπικότητα εντελώς διαφορετική από την πραγματική τους ταυτότητα. Η υποτιθέμενη ταυτότητά τους συνήθως δεν είναι ρωσική και δεν έχουν καμία φανερή σχέση με τη Ρωσία.

Το μοντέλο

Σε γενικές γραμμές οι ρωσικές ανθρώπινες πηγές πληροφοριών (Human Intelligence) ακολουθούν το κλασικό μοντέλο και, ως εκ τούτου, αποτελούνται από τρεις ομάδες: τους διαχειριστές δικτύων, το προσωπικό υποστήριξης και τους κατασκόπους.

Η Ρωσία αναπτύσσει διαχειριστές δικτύων στο εξωτερικό με διάφορες καλύψεις. Κάθε τύπος κάλυψης έχει πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα, ανάλογα με το περιβάλλον αντικατασκοπείας, τις διπλωματικές σχέσεις, την αποδοχή ή την υποψία προς τους Ρώσους και φυσικά το οικονομικό κόστος της συντήρησής τους.

Η επιλογή των HUMINT εξαρτάται από την ανάγκη για διπλωματική ασυλία, τους διαύλους επικοινωνίας, τη χρηματοδότηση και την πρόσβαση σε άτομα που διαθέτουν τις στοχευμένες πληροφορίες.

Οι διαχειριστές χρειάζονται προσωπικό υποστήριξης για να επικοινωνούν με τα κεντρικά γραφεία, να παρακολουθούν τα έγγραφα, αλλά και να συντηρούν οχήματα και εξοπλισμό. Επίσης, προκειμένου να συλλέξουν πληροφορίες, χρειάζονται κατασκόπους που έχουν τοποθετηθεί στις κατάλληλες δημόσιες υπηρεσίες και έχουν πρόσβαση στις στοχευμένες πληροφορίες.

Οι ρωσικές υπηρεσίες πληροφοριών επιλέγουν τους Illegals είτε από τους Ρώσους ιθαγενείς είτε από τους μη Ρώσους.

Κάθε μια από αυτές τις ομάδες παρουσιάζει πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα.
Εάν ένας από τους στόχους ενός Illegal είναι να υποδυθεί κάποιον που δεν είναι Ρώσος, τότε οι μη Ρώσοι ξεκινούν με ένα πλεονέκτημα.

Μπορούν φυσικά να υποδυθούν έναν μη Ρώσο ως προς τη γλώσσα, τον πολιτισμό, τους τρόπους συμπεριφοράς κ.λπ. Γενικά οι μη Ρώσοι δεν χρειάζονται πολλή εκπαίδευση και μπορούν να υποδυθούν έναν μη Ρώσο χωρίς να θέτουν σε υψηλό κίνδυνο την αποστολή τους.

Αξιόλογη δεξαμενή μη Ρώσων

Τις προηγούμενες δεκαετίες, οι σοβιετικές και ρωσικές υπηρεσίες έχουν επιλέξει πολλούς μη Ρώσους ως Illegals, μεταξύ πολλών εθνικοτήτων που έχουν μεταναστεύσει ή ταξιδέψει στη Σοβιετική Ένωση και μεταγενέστερα στη Ρωσία.

Σήμερα οι ρωσικές υπηρεσίες πληροφοριών διαθέτουν μια αξιόλογη δεξαμενή μη Ρώσων Illegals, τους οποίους επιλέγουν και στη συνέχεια τους αναθέτουν συγκεκριμένες αποστολές.

Φυσικά, οι Illegals μπορεί να είναι και Ρώσοι με συγγενείς στο εξωτερικό, όπου και οι ίδιοι θα μπορούσαν να δραστηριοποιηθούν.

Ο Αλεξάντερ Κουζμίνοφ, ένας διαχειριστής δικτύου Illegals, που αυτομόλησε τη δεκαετία του 1990, παραδέχθηκε ότι ένας αριθμός Illegals, οι οποίοι γεννήθηκαν σε ελληνικές οικογένειες στη Σοβιετική Ένωση, συνδέθηκαν με τους συγγενείς τους στην Ελλάδα, όταν εστάλησαν εδώ ως Illegals.

Ο Κουζμίνοφ επισκεπτόταν τα σοβιετικά πανεπιστήμια αναζητώντας υποψήφιους με πτυχία στις βιολογικές επιστήμες, προκειμένου να συλλέξουν πληροφορίες για βιολογικά όπλα στο εξωτερικό.

Οι πιστοί Ρώσοι Illegals

Οι ρωσικές υπηρεσίες πληροφοριών επιλέγουν πολλά υποσχόμενους υποψήφιους για να εκπαιδευτούν ως Illegals. Τους υποβάλλουν σε αυστηρές δοκιμασίες και αξιολογούν τα απαιτούμενα χαρακτηριστικά πίστης, θάρρους και ικανότητας να σκέφτονται ανεξάρτητα.

Οι ρωσικής καταγωγής Illegals χρειάζονται πολύ περισσότερη εκπαίδευση προκειμένου να υποδυθούν κάποιον άλλο από αυτό που πραγματικά είναι. Συνήθως, υποβάλλονται σε μακροχρόνια γλωσσική και πολιτιστική εκπαίδευση, ώστε να μπορούν να παρουσιάζουν με άνεση μια μη ρωσική ταυτότητα.

Περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, ένας Illegal πρέπει να λειτουργεί ανεξάρτητα και να παραμένει πιστός ενώ περιβάλλεται από ανθρώπους και ιδέες που μπορεί να αντιτίθενται στην αποστολή του.

Οι ρωσικής καταγωγής Illegals έχουν αποδείξει ότι είναι πιο πιστοί από τους μη Ρώσους και λίγοι από αυτούς έχουν επιλέξει να αυτομολήσουν.

Οι περισσότεροι Illegals, που συνελήφθησαν στις Ηνωμένες Πολιτείες το 2010, ήταν εκπαιδευμένοι Ρώσοι.

Μία από αυτές, η Γιελένα Βαβίλοβα, δημοσίευσε ένα μυθιστορηματικό βιβλίο το 2019, στο οποίο παρουσιάζει μια αυτοβιογραφική απεικόνιση της επιλογής, της εκπαίδευσης και του χειρισμού των Illegals στο Βέλγιο, τον Καναδά και τις Ηνωμένες Πολιτείες.

«Ήρωες της Σοβιετικής Ένωσης»

Ανεξάρτητα από την ομάδα από την οποία προέρχεται ένας Illegal, όσοι αφοσιώνονται στην αποστολή τους συχνά γίνονται ήρωες. Οι Illegals έχουν αναγνωριστεί ως «Ήρωες της Σοβιετικής Ένωσης» και κατόπιν ως «Ήρωες της Ρωσικής Ομοσπονδίας».

Σε αυτούς συμπεριλαμβάνεται και μια ομάδα από επτά Illegals, των οποίων οι ταυτότητες δημοσιοποιήθηκαν τον Ιανουάριο του 2020.

Ο Βλαντίμιρ Πούτιν, που υπήρξε ανοιχτά μεγάλος υποστηρικτής του προγράμματος των Illegals, δήλωσε το 2017: «Δεν μπορεί ο καθένας να αρνηθεί τον εαυτό του, τη ζωή του, να εγκαταλείψει τους φίλους, τους συγγενείς και τη χώρα του για πολλά – πολλά χρόνια και να αφιερώσει τη ζωή του στην υπηρεσία της πατρίδας. Οι Illegals ζουν μια τέτοια ζωή. Είναι μοναδικοί άνθρωποι».

Την ίδια χρονιά ο Πούτιν δήλωσε επίσης ότι ο ίδιος είχε διεξαγάγει επιχειρήσεις συλλογής πληροφοριών με Illegals, κατά τη διάρκεια μιας αποστολής του στο εξωτερικό ως αξιωματικός της KGB στη Δρέσδη της Γερμανίας.

Στα δίχτυα των ΗΠΑ

Από το 2000 έως το 2010 οι Ηνωμένες Πολιτείες είχαν μια ασυνήθιστη ευκαιρία να παρακολουθήσουν Ρώσους Illegals εν ενεργεία. Το 1999 η CIA στρατολόγησε έναν αξιωματικό της SVR, ονόματι Αλεξάντρ Ποτέγιεφ, ο οποίος εργαζόταν στο Τμήμα S, που διαχειρίζεται το πρόγραμμα Illegals της SVR.

Ο Ποτέγιεφ παρείχε πληροφορίες που οδήγησαν στον εντοπισμό πολλών ατόμων, οι οποίοι δρούσαν ως Illegals σε όλο τον κόσμο.

Οι περισσότεροι από αυτούς, οι ταυτότητες των οποίων έχουν δημοσιοποιηθεί, δρούσαν κυρίως εντός των Ηνωμένων Πολιτειών, της Γερμανίας και της Ισπανίας.

Το FBI παρακολουθούσε τις δραστηριότητές τους για δέκα χρόνια, σε μια επιχείρηση με την κωδική ονομασία «Ghost Stories», μέσω της οποίας συνέλεξε λεπτομερείς πληροφορίες σχετικά με τους στόχους, τις επικοινωνίες, τη χρηματοδότηση και την κάλυψή τους.

Οι Illegals αποτελούνταν από τέσσερα παντρεμένα ζευγάρια, που έφτασαν στις Ηνωμένες Πολιτείες σε διάφορες χρονικές περιόδους από τα τέλη της δεκαετίας του 1980 έως τις αρχές της δεκαετίας του 2000, από τρία άγαμα άτομα που έφτασαν μεταξύ του 2006 και του 2009, αλλά και από ακόμη ένα άτομο που ταξίδευε εντός των Ηνωμένων Πολιτειών για την υποστήριξή τους.

Δέκα από αυτούς συνελήφθησαν στις Ηνωμένες Πολιτείες τον Ιούνιο του 2010 και στη συνέχεια ανταλλάχθηκαν με τέσσερις Ρώσους, που είχαν συνεργαστεί με τις αμερικανικές και βρετανικές μυστικές υπηρεσίες.

Ένας άλλος συνελήφθη με διεθνές ένταλμα στην Κύπρο, αλλά στη συνέχεια εξαφανίστηκε. Τέλος, ένας ακόμη, που εργαζόταν στη Microsoft Corporation στην πολιτεία της Ουάσιγκτον, συνελήφθη και απελάθηκε.

Μετά την επιστροφή των συλληφθέντων στη Ρωσία, αρκετοί από αυτούς βραβεύθηκαν για την υπηρεσία τους ως Illegals. Ένας από αυτούς, ο Μιχαήλ Βασένκοφ, ήταν μεταξύ των επτά παρανόμων που αναγνωρίστηκαν δημόσια το 2020.

Στα τέλη του 2016, οι Ηνωμένες Πολιτείες απέλασαν επίσης 35 Ρώσους αξιωματούχους (HUMINT με νόμιμη κάλυψη), ως αντίποινα για τη ρωσική ανάμειξη στις αμερικανικές εκλογές. Το 2018, περίπου 150 Ρώσοι εκδιώχθηκαν δημόσια από 30 χώρες, ως απάντηση στην απόπειρα δολοφονίας του Σεργκέι Σκριπάλ στο Ηνωμένο Βασίλειο.

Το 2021 η Τσεχία απέλασε περίπου 80 Ρώσους, αφού προηγουμένως επιβεβαίωσε την ανάμειξη της Ρωσίας στην ανατίναξη δύο εγκαταστάσεων αποθήκευσης όπλων το 2014. Αυτές οι μαζικές απελάσεις Ρώσων αξιωματούχων ή κατασκόπων με νόμιμη κάλυψη είναι μερικές από όσες έχουν πραγματοποιηθεί την τελευταία δεκαετία.

Κατά τη διάρκεια του 2018 μαζικές απελάσεις Ρώσων αξιωματούχων υπό διπλωματική κάλυψη πραγματοποίησαν η Ελλάδα, η Ουγγαρία, η Σλοβακία, η Γερμανία, η Λιθουανία, η Βουλγαρία και η Ιταλία.

Σε αντίθεση με τους Illegals, οι διπλωματικά καλυπτόμενοι αξιωματούχοι έχουν το πλεονέκτημα της φυσικής επαφής με πολλούς κυβερνητικούς αξιωματούχους της χώρας υποδοχής, συμπεριλαμβανομένων εκείνων των οποίων η αρμοδιότητα είναι να καθορίζουν και να ασκούν την εξωτερική και στρατιωτική πολιτική της χώρας και, ως εκ τούτου, χαρακτηρίζονται ως στόχοι πληροφοριών υψηλής προτεραιότητας για τη Ρωσία.

Μάλιστα, αυτές οι νόμιμες φυσικές επαφές συνιστούν ευκαιρίες αναζήτησης πρακτόρων εκατέρωθεν. Επιπρόσθετα η επικοινωνία μεταξύ των διπλωματικά καλυπτόμενων αξιωματούχων και του αρχηγείου τους είναι σχετικά εύκολη, επειδή μπορούν να χρησιμοποιούν τα δικά τους κυβερνητικά κανάλια επικοινωνίας και συστήματα κρυπτογράφησης, χωρίς να δημιουργούν υποψίες στη χώρα υποδοχής.

Στα μειονεκτήματα των «νόμιμων HUMINT» συμπεριλαμβάνεται η διαρκής υποψία της χώρας υποδοχής, η οποία λειτουργεί ανασταλτικά για την έναρξη μιας διμερούς σχέσης, ειδικά εάν υπάρχουν ανταγωνιστικές σχέσεις μεταξύ των δύο χωρών.

1. Kevin P. Riehle, “RUSSIAN INTELLIGENCE – A Case-based Study of Russian Services and Missions Past and Present”, 2022
2. Sergey Naryshkin: TASS, “Illegals Are the Golden Reserve of Foreign Intelligence”, June 27, 2017
3. Alexander Kouzminov, Greenhill Books, “Biological Espionage: Special Operations of the Soviet and Russian Foreign Intelligence Services in the West”, London, 2005
4. Bronnikov and Vavilova, “The Woman Who Knows How to Keep Secrets”, 2019
5. RIA Novosti, “Extraordinary People: The SVR Declassified Outstanding Illegal Intelligence Officers”, January 28, 2020
6. Gordon Corera, “Russians Among Us: Sleeper Cells, Ghost Stories, and the Hunt for Putin’s Spies Hardcover”, February 18, 2020

• Ο Βασίλης Γιαννακόπουλος είναι γεωστρατηγικός αναλυτής ([email protected])