J. M. Coetzee

Ο Πολωνός

Μετάφραση: Χριστίνα Σωτηροπούλου

Εκδόσεις: Διόπτρα

Σελ.: 168

Συγγραφέας, δοκιμιογράφος, κριτικός λογοτεχνίας, γλωσσολόγος και ποιητής, ο κορυφαίος εκπρόσωπος της νοτιοαφρικανικής πεζογραφίας Τζον Μάξγουελ Κούτσι, βραβευμένος με το Βραβείο της Κοινοπολιτείας και το Νόμπελ Λογοτεχνίας 2003, διαθέτει ένα προσωπικό απαράμιλλο ύφος με όποια από τις παραπάνω ιδιότητες κι αν καταπιάνεται, ενώ η θεματολογία του στο πλούσιο και εξαιρετικό πεζογραφικό έργο φωτίζει θεμελιώδη υπαρξιακά και πολιτικά ζητήματα.

Με λιτά και άκρως προσεγμένα εκφραστικά μέσα, με δωρικότητα και συγκρατημένο τόνο, με τον συνδυασμό ευφυών γλωσσικών επιλογών που φαινομενικά μοιάζουν αθώες και τρυφερές, αλλά στην ουσία «κόβουν» σαν λεπίδι, ο Τζον Μ. Κούτσι έγραψε και γράφει υποδειγματικά ανθρώπινες ιστορίες και προσωπικά δράματα που εκτυλίσσονται ήσυχα με μια ειρωνεία και ένα ίχνος οργής να υποβόσκουν και με το θέμα του απαρτχάιντ να έρχεται και να επανέρχεται με έμμεσο τρόπο στα μυθιστορήματά του, καθώς αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα τραύματα στη σύγχρονη ιστορία της νοτιοαφρικανικής κοινωνίας.

Στα έργα του – είτε μυθοπλασίας είτε αυτομυθοπλασίας, όπως το εξαίσιο «Θέρος» (εκδόσεις Μεταίχμιο, 2010) – υπάρχει μια συνθήκη διαπραγμάτευσης μεταξύ του παγκόσμιου και του χωροθετημένου, του ατομικού και του συλλογικού, του υλικού και του ψυχολογικού και των διακυμάνσεων καλοσύνης και βαναυσότητας, και εστιάζει στο προσωπικό, στην καρδιά, στο βάθος των πραγμάτων, των σκέψεων και των πράξεων, στην τραγικότητα των μικρών και καθημερινών ηρώων του και μέσα από τα πάθη τους, τα αδιέξοδά τους, τα τρωτά τους σημεία και τις ανεπάρκειές τους, εκφράζει το μεγάλο και το συνολικό, τη σκληρότητα του «διαχωρισμού», τον αγώνα επιβίωσης, τη διατήρηση και την απώλεια της αξιοπρέπειας.

Με τη χρήση ευρηματικών διαλόγων, διακειμενικών αναφορών, με αλληγορίες και συμβολισμούς, αγγίζει την ανθρώπινη φύση με ρεαλισμό και κατανόηση, και πλάθει αληθινούς χαρακτήρες που ερωτεύονται, βασανίζουν και βασανίζονται, πέφτουν σε λάθη, ασκούν εξουσία, παίζουν τους ρόλους του εξουσιαστή και του εξουσιαζόμενου, αμφιβάλλουν, γοητεύουν, απογοητεύουν και απογοητεύονται.

Είχαμε σχεδόν 10 χρόνια να δούμε έργο του μεταφρασμένο στη γλώσσα μας. Το 2013 οι εκδόσεις Μεταίχμιο εξέδωσαν το μυθιστόρημα «Η παιδική ηλικία του Ιησού» και σε επανέκδοση, την ίδια χρονιά, το συγκλονιστικό «Περιμένοντας τους βαρβάρους», ενώ το 2014 επανεκδόθηκαν τα έξοχα «Ένας αργός άνθρωπος» και «Τα χρόνια του σιδήρου». Ευχάριστη έκπληξη, λοιπόν, ύστερα από μια δεκαετία, το νέο μυθιστόρημα του Κούτσι «Ο Πολωνός», που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Σ’ αυτό το τελευταίο του πεζογράφημα, ο 83χρονος πλέον συγγραφέας αφήνει πίσω του το ζήτημα του απαρτχάιντ και σκαρώνει μια συγκινητική ιστορία αγάπης, όπου ο έρωτας (στην τρίτη ηλικία), η μουσική και ο θάνατος πρωτοστατούν και η κορύφωσή της είναι σπαρακτική, χωρίς το ίδιο το κείμενο να κινείται σε υψηλές μελοδραματικές θερμοκρασίες. Αντιθέτως, ο Κούτσι κρατάει τις ισορροπίες μεταξύ σκότους και φωτός, χρησιμοποιεί πινελιές ειρωνείας και λεπτού χιούμορ και, αποστασιοποιημένα, κατασκευάζει μια – πολλαπλών αναγνώσεων – ιστορία έρωτα, υπαρξιακών και φιλοσοφικών διαστάσεων, γεμάτη γλυκόπικρη μελαγχολία και αλληγορίες.

Ο εβδομηντάχρονος Βίτολντ Βαλτσικιέβιτς είναι Πολωνός κλασικός πιανίστας, αφοσιωμένος στην εκτέλεση έργων του Σοπέν. Έρχεται στη Βαρκελώνη για ένα ρεσιτάλ, αποδεχόμενος την πρόσκληση του Κύκλου Κονσέρτων που διοργανώνει μηνιαίες μουσικές παραστάσεις εδώ και χρόνια. Μέλος του συμβουλίου στον Κύκλο είναι η γοητευτική πενηντάχρονη Μπεατρίθ, μια γυναίκα παντρεμένη με έναν τραπεζίτη, μητέρα δύο παιδιών, συντηρητική, χαμηλών τόνων, συμβιβασμένη με την ήσυχη τακτοποιημένη ζωή της.

Μετά το ρεσιτάλ ακολουθεί ένα τυπικό δείπνο και εκεί ο Βίτολντ γνωρίζει την Μπεατρίθ. Συζητούν, με μικρές δυσκολίες, στην αγγλική γλώσσα για διάφορα θέματα, κυρίως περί μουσικής και του μουσικού κοινού. Μετά την αναχώρησή του, ο Βίτολντ αρχίζει να πολιορκεί την Μπεατρίθ με ηλεκτρονικά μηνύματα, της στέλνει συνημμένα αρχεία ήχου και σονάτες, της προτείνει να ταξιδέψουν μαζί, της εξομολογείται τα αισθήματά του και ότι στο πρόσωπό της βλέπει τη Βεατρίκη κι εκείνος είναι ο Δάντης της κι ας μην έχει το χάρισμα του λόγου και της ευφράδειας. Η Μπεατρίθ δεν θέλει να ταράξει τα λιμνάζοντα νερά του βίου της, δεν έχει συναισθήματα, προσπαθεί να τον αποφύγει, να τον προσγειώσει και να τον πείσει πως δεν είναι προορισμένη για αυτόν.

Φαινομενικά, έχει τον έλεγχο της κατάστασης και ενώ δεν δείχνει καμία ερωτική διάθεση, τελικά τον προσκαλεί στο εξοχικό τής οικογένειάς της στη Μαγιόρκα. Συναντιούνται. Ο Βίτολντ μοιάζει να τη γοητεύει με τους τρόπους του, την ευγένειά του, το ηχόχρωμα της φωνής του, τα λόγια του και με το βάθος της σκέψης του, που σκιαγραφούν το πορτρέτο ενός καλλιτέχνη μιας άλλης παλιάς εποχής κι ενός άνδρα στοργικού κι ευαίσθητου.

Είτε από οίκτο είτε από γυναικεία ματαιοδοξία, η σκληρή και απαθής Μπεατρίθ κολακεύεται ώς έναν βαθμό από τον έρωτά του γι’ αυτήν και υποκύπτει στην πολιορκία του ασπρομάλλη μεγαλόσωμου Πολωνού. Μεταξύ τους αναπτύσσεται ένα σύντομο ειδύλλιο. Τελευταία νύχτα μαζί, μες στο σκοτάδι, χωρίς το φως που προδίδει ίχνη πληγών στα βλέμματα και στις εκφράσεις του προσώπου, ο ένας στην αγκαλιά του άλλου, ο Βίτολντ της ψιθυρίζει ότι θα πεθάνει με τ’ όνομά της στα χείλη του, ενώ η Μπεατρίθ, κοφτά, του ανακοινώνει πως αυτή είναι η τελευταία φορά που βλέπονται. Ουσιαστικά μένει παγωμένη απέναντι στα ίδια της τα συναισθήματα, αποφεύγει να τα δει κατάματα. Γι’ αυτήν, ο Πολωνός είναι ένας ερωτευμένος «Πολωνός» πρώην σπουδαίος καλλιτέχνης που βρίσκεται στη δύση της ζωής του και το χάσμα που τους χωρίζει είναι τεράστιο.

Εκείνος επιστρέφει στη χώρα του. Εκείνη επιστρέφει στη Βαρκελώνη και στην καθημερινότητά της, χωρίς να νιώθει νοσταλγία ή λύπη, μην έχοντας ταραχής κύματα στην καρδιά της, βιώνοντας όμως μια ελεγχόμενη κατάσταση σοκ για ό,τι συνέβη. Ο Βίτολντ εξακολουθεί να της στέλνει μηνύματα, τα οποία η Μπεατρίθ διαγράφει χωρίς καν να διαβάσει.

Λίγο καιρό αργότερα, η Μπεατρίθ δέχεται ένα τηλεφώνημα από την Εύα, την κόρη του Βίτολντ, από τη Γερμανία και τα βήματά της την οδηγούν στη Βαρσοβία, στο σπίτι του Πολωνού για να παραλάβει ένα πακέτο προορισμένο για εκείνη με το περιεχόμενό του να ενώνει ζωή και θάνατο. Κι απ’ το πακέτο, ξεχύνονται σαν νότες από τις σονάτες του Σοπέν χειρόγραφα ποιημάτων γραμμένα στην πολωνική γλώσσα που σκορπίζουν στον αέρα σαν τριαντάφυλλα, φανερώνουν απροσμέτρητου βάθους έρωτα και γυρεύουν αποδοχή σε μια «νέα ζωή» και μια θέση στην αιωνιότητα.

Χωρισμένο σε έξι κεφάλαια, καθένα εκ των οποίων χωρίζεται σε μικρά υποκεφάλαια και γραμμένο σε τριτοπρόσωπη αφήγηση, με έναν τρόπο μέσω της οπτικής της Μπεατρίθ, αυτό το λογοτεχνικό διαμάντι (που όπως και τα προηγούμενα έργα του Τζον Μ. Κούτσι αφήνει ένα ανεξίτηλο αποτύπωμα στην ψυχή του αναγνώστη), μεταφρασμένο θαυμάσια από τη Χριστίνα Σωτηροπούλου, φωτίζει με τη λάμψη του τα περίπλοκα «παιχνίδια» του έρωτα και του μυαλού και αποτυπώνει τον πόθο, τη διεκδίκηση μιας θέσης στη ζωή μετά τον θάνατο, το όνειρο της αγάπης που γκρεμίζει σύνορα και αποστάσεις και τη φυλάκιση βλεμμάτων, αγγιγμάτων και δυνατών συναισθημάτων στους θαλάμους της μνήμης.

Διαβάστε επίσης:

«Οι άμαχοι του Ελληνικού Εμφυλίου» από τη Γ.Γ. Ισότητας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων

Βιβλίο: Οι προτάσεις της εβδομάδας

Βιβλίο: Λογοτεχνικές αναπαραστάσεις της φύσης στη λογοτεχνία!