Εμμανουέλ Μποβ

Αρμάν

Μετάφραση: Φοίβος Μπότσης

Εκδόσεις: Καστανιώτη

Σελ.: 166

Ένα λογοτεχνικό κομψοτέχνημα που προκαλεί θόρυβο μέσα στην απόλυτη ησυχία του. Κυκλοφόρησε το 1926 και επαινέθηκε από τους κριτικούς της εποχής κι ύστερα, λόγω του πρόωρου θανάτου του συγγραφέα, έπεσε στη λήθη, όπως συχνά συμβαίνει με τα σπουδαία βιβλία. 

Η λεπτομέρεια, οι παύσεις, οι σιωπές, οι υπαινιγμοί και τα βλέμματα – πλάγια και φευγαλέα ή έντονα και παρατηρητικά – κυριαρχούν, και οι σιωπές ανάμεσα στους ελάχιστους διαλόγους λένε περισσότερα απ’ όσα θα εξέφραζαν τα λόγια.

Ο Εμμανουέλ Μποβ είναι μάλλον ένας άγνωστος συγγραφέας στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό. Στα τέλη της δεκαετίας του ’80, από τις εκδόσεις Όμβρος, κυκλοφόρησε το πρώτο του μυθιστόρημα «Οι φίλοι μου», που δυστυχώς πέρασε απαρατήρητο. Ευτυχώς όμως που αναμένεται η επανέκδοσή του από τις εκδόσεις Καστανιώτη, χάρη στις οποίες και στην εμβληματική τους σειρά Εικοστός Αιώνας έχουμε την ευκαιρία να (ξανα)ανακαλύψουμε και να απολαύσουμε διαβάζοντας έναν σπουδαίο στυλίστα της γαλλικής πεζογραφίας και να θαυμάσουμε την τέχνη του, τη μαστοριά του, την ευφυΐα του, τη συγκλονιστική οικονομία λόγου του και την ικανότητά του να συγκινεί με την απλότητα, την καθαρότητα, τη μελέτη του και τη λεπτομέρεια χειρισμού του στην ψυχολογική παρατήρηση και εμβάθυνση του ανθρώπου και της δυστυχίας του. 

Ρωσικής καταγωγής, δημοσιογράφος και συγγραφέας, και με έργο που επηρέασε τον Σάμιουελ Μπέκετ και τον Πέτερ Χάντκε, ο Μποβ συγκρίθηκε με το αντίστοιχο του Μαρσέλ Προυστ και εγκωμιάστηκε από τον Ράινερ Μαρία Ρίλκε.

Το παρόν μυθιστόρημα, υπό τον τίτλο «Αρμάν», που είναι το μικρό όνομα του κεντρικού χαρακτήρα, κυκλοφόρησε πρόσφατα στα ελληνικά και διαθέτει μια ιστορία φαινομενικά απλή και τετριμμένη, με την τεράστια διαφορά ότι η συγκεκριμένη ιστορία είναι γραμμένη από τον Μποβ, του οποίου η πρόζα είναι διεισδυτική, ευαίσθητη, αναλυτική μέσα στην οικονομία της και χωράει σαν λεπτή βελόνα στα πιο βαθιά συναισθήματα, στις πιο απόκρυφες και ανομολόγητες σκέψεις των ηρώων του, τρυπώνει στη σιωπή τους, πιάνει το σφυγμό του εσωτερικού τους κόσμου, διαβάζει όσα δεν ομολογούν ποτέ, τρυπάει τις σιωπές τους και αφήνει να ξεχειλίσουν όσα συγκαλύπτουν τα σφραγισμένα τους χείλη.

Ο ομοδιηγητικός αφηγητής Αρμάν είναι ένας νεαρός άντρας που δεν εργάζεται – ένας ήρωας αντιήρωας – και συγκατοικεί με την ερωμένη του, Ζαν, μια γυναίκα αρκετά χρόνια μεγαλύτερή του, που τον νοιάζεται και τον στηρίζει οικονομικά. Ένα πρωί, στον δρόμο,β συναντά τυχαία τον παλιό του φίλο, τον Λουσιέν, που μαζί μοιράστηκαν ένα επώδυνο παρελθόν και κοινές δυσκολίες. Ο Λουσιέν παραμένει φτωχός, κακοντυμένος, αμήχανος και αδέξιος στις κινήσεις του κι αυτό τον φέρνει σε πλήρη αντίθεση με την καινούργια πια εξωτερική εικόνα του Αρμάν. Πίνουν μαζί έναν καφέ και – είτε από οίκτο είτε από επίδειξη δύναμης – ο Αρμάν τον καλεί σε γεύμα στο σπίτι της Ζαν. Ο Λουσιέν αποδέχεται την πρόσκληση και το γεύμα πραγματοποιείται σε μια ατμόσφαιρα παγωμένη και οδυνηρή.

Ο Λουσιέν είναι βυθισμένος στην πίκρα και στη μοναξιά του, σκυθρωπός μέσα στη ζήλεια του για την κοινωνική θέση του παλιού του φίλου, με τη γλώσσα της σιωπής κάτι προσδοκά που δεν τολμά να ζητήσει και μοιάζει καχύποπτος απέναντι σε κάθε καλοπροαίρετη κίνηση συμπάθειας που του δείχνει ο Αρμάν. Ο Αρμάν, από τη δική του πλευρά, θέλει να βοηθήσει τον Λουσιέν, αλλά η επιβλητική παρουσία της Ζαν τον αποθαρρύνει. 

Η τυχαία και επώδυνη συνάντηση των δύο αντρών προκαλεί ρωγμές στην εικόνα που προβάλλει ο Αρμάν για τον εαυτό του και τη νέα του ζωή με τη Ζαν, η φαινομενική του ευτυχία μετατρέπεται σε εύθραυστο γυαλί που σπάει σε κομμάτια.

Μετά το γεύμα, οι δύο παλιοί φίλοι συναντιούνται ξανά όταν ο Αρμάν επισκέπτεται τον Λουσιέν στο φτωχικό του παλιό σπίτι κι εκεί θα συναντήσει τη Μαργκερίτ, την αδελφή του Λουσιέν, ένα κορίτσι ντροπαλό, αμήχανο, χωρίς ίχνος θελκτικής ικανότητας. Οι τρεις τους θα πάνε σε ένα café. Ο Λουσιέν τους εγκαταλείπει πριν καν καθίσουν στο τραπέζι. Ο Αρμάν από συμπόνια και ευγένεια συνοδεύει τη Μαργκερίτ στο μικρό ξενοδοχείο όπου διαμένει και το ίδιο βράδυ, την επισκέπτεται στο δωμάτιό της, παρακινημένος από αντιφατικά συναισθήματα και ένστικτα – οίκτο, διαστροφή, ερωτική διάθεση προς ένα πλάσμα κοντά στην ηλικία του –, την προσεγγίζει ερωτικά κι ενώ εκείνη είναι έτοιμη να του παραδοθεί, εκείνος κάνει πίσω. Φεύγει και αρχίζει να τον καταλαμβάνει ανησυχία για όσα θα ακολουθήσουν της απερίσκεπτης κίνησής του. Και όχι άδικα.

Την επόμενη μέρα ο Λουσιέν είναι έξω φρενών, τον απειλεί και τον εξυβρίζει και λίγο αργότερα, η Ζαν, που έχει ενημερωθεί για το περιστατικό, νιώθοντας προδομένη, τον διώχνει από το σπίτι της. Και ο Αρμάν θα επιστρέψει εκεί απ’ όπου ξεκίνησε: στην παλιά του ζωή, στην προηγούμενη (και μελλοντική του) – επιθυμητή – δυστυχία, στη γειτονιά των παιδικών του χρόνων. 

Μια ιστορία χωρίς λογοτεχνικά τεχνάσματα, χωρίς περιπέτειες και ανατροπές, χωρίς πάθη και δράματα, που δίνει βάρος στη συνάντηση των δύο φίλων, Αρμάν και Λουσιέν, μια συνάντηση που φέρνει στο φως μια ανομολόγητη επιθυμία για επιστροφή στη μοναξιά, στη θλίψη και στο περιθώριο. 

Δώδεκα κεφάλαια με ελάχιστη χρήση διαλόγων, με σιωπές που φωνάζουν, με ήρωες που χάνουν τα λόγια τους, με περιγραφές προσώπων, εκφράσεων, χειρονομιών, αντιδράσεων, συσπάσεων, γεγονότων και συμπεριφορών μέσα από τα μάτια του Αρμάν, ο οποίος παρατηρεί, ερμηνεύει, ζυγίζει και φιλτράρει, κι έτσι αυτό το αριστουργηματικό έργο του Εμμανουέλ Μποβ χτίζεται πάνω σ’ αυτή την υποκειμενική αντίληψη των καταστάσεων.

Ο Αρμάν, ένας αντιφατικός ήρωας, καλυμμένος σε πέπλο ομίχλης, φαινομενικά ευτυχής και γαλήνιος και, ουσιαστικά, απροσάρμοστος και ανικανοποίητος στη ζωή του με τη Ζαν, φλερτάρει με τις «ρίζες» του, ενώ την ίδια στιγμή αρέσκεται να επιδεικνύει την αξία του και την ανωτερότητά του. Κι ενώ μελετά και «διαβάζει» τις αντιστάσεις των άλλων, παραπλανεί τον εαυτό του, αποζητά την αποτυχία και τον γκρεμό, αφήνει τα αυτοκαταστροφικά του ένστικτα να βγουν στην επιφάνεια και να του φέρουν την ελευθερία της πτώσης του. 

Μυθιστόρημα τεσσάρων χαρακτήρων, πληθωρικής εσωτερικότητας, απέριττης ομορφιάς, σπουδαίο και συγκινητικό. Βαθιά συγκινητικό στη λεπτομέρειά του – με βροχερά τοπία, με ώρες που κυλούν αργά, με ρίγη μοναξιάς, με εσωτερικές και εξωτερικές περιπλανήσεις –, βαθιά συγκινητικό στη διαχρονικότητά του, στη σιωπή του και στα επίμονα βλέμματα σε πρόσωπα, εικόνες και πράγματα, αντίδοτο σε μια εποχή σαν τη δική μας, την εποχή του φαίνεσθαι, της ακατάσχετης φλυαρίας, της κούφιας ρητορικής, της επιφάνειας, των φευγαλέων κενών βλεμμάτων.

Θαυμάσια μετάφραση από τον Φοίβο Μπότση, που αναδεικνύει το μεγαλείο της πρόζας του Εμμανουέλ Μποβ.

Διαβάστε επίσης:

Βιβλίο: Οι προτάσεις της εβδομάδας

Βιβλίο: Η τέχνη του να αφήνεις πίσω σου κάτι γλυκό

Αντρέας Λεντάκης: ένα όνομα που μας εμπνέει!