Εδώ και τουλάχιστον δύο δεκαετίες συντηρείται η συζήτηση για την αναγκαιότητα ίδρυσης αλλοδαπών εκπαιδευτικών ιδρυμάτων ή λειτουργίας τους σε συνεργασία με υπάρχοντα ιδρύματα στην Ελλάδα. Στο πλαίσιο της τάσης προς την παγκοσμιοποίηση και λαμβάνοντας υπόψη ότι η χώρα συμμετέχει στην Ε.Ε. και γενικότερα σε αυτό που αποκαλείται Δυτικός Κόσμος, η απάντηση πρέπει να είναι θετική. Ανακύπτουν όμως δυσεπίλυτα εμπόδια. Ιδού ένα ουσιώδες.

1. Περιφερειακό ζήτημα: μια σημείωση

Ένα μέτρο πολιτικής αξιολογείται όχι μόνο στο πλαίσιο επίλυσης ενός ζητήματος, επί του προκειμένου της εκπαίδευσης (αυτό που αποκαλούν οι οικονομολόγοι μερική ισορροπία), αλλά κυρίως όταν εντάσσεται στη λειτουργία του όλου κοινωνικοοικονομικού συστήματος. Ειδικότερα: Διεθνώς επικράτησαν δύο βασικά παραδείγματα πολιτικής διοίκησης:

● Το πρώτο παράδειγμα στηρίζεται στη διαχείριση της εξουσίας μέσω ενός κέντρου. Πρόκειται για το απολυταρχικό υπόδειγμα, το οποίο στη Δύση εμφανίσθηκε, με εξαίρεση την Ισπανία που συνέβη για ιστορικούς λόγους (Reconquista 711-1492), στη Γαλλία εξ αιτίας των αόκνων προσπαθειών του Ρισελιέ και μετέπειτα του Μαζαρίνου. Ήταν αυτό που σκωπτικά μετέπειτα ονομάστηκε Paris et le désert français (το Παρίσι και η γαλλική έρημος).

● Στο δεύτερο παράδειγμα, που αφορά άλλες χώρες, όπως η Γερμανία, οι ΗΠΑ, η Ιταλία κ.λπ., η κεντρική εξουσία, παρά τις επανειλημμένες προσπάθειες, δεν κατάφερε να εξαλείψει τον ρόλο των περιφερειών. Έτσι στη Γερμανία λόγου χάρη το κάθε κρατίδιο έχει δικό του πρωθυπουργό, δικό του υπουργό Παιδείας κ.λπ. και άρα ξεχωριστή κοινωνική πολιτική. Σε ακόμα εντονότερες αποκλίσεις εμφανίζεται η κατάσταση στις ΗΠΑ.

Στην Ελλάδα τόσο ο συγκεντρωτισμός του Καποδίστρια, του Όθωνος κ.λπ. όσο και ένεκα του τρόπου συγκρότησης του κράτους (σταδιακή διεύρυνσή του) όπως επίσης και εξ αιτίας άλλων αιτιών ακολουθήθηκε το γαλλικό υπόδειγμα: Η Αθήνα και το χάος. Η τάση αυτή ενισχύθηκε μετά το 1936 αλλά γιγαντώθηκε λόγω της ραγδαίας αστικοποίησης και της εγκατάλειψης της υπαίθρου. Ένα μέρος του πληθυσμού της ενδοχώρας διοχετεύτηκε στο εξωτερικό, ενώ το μεγαλύτερο στράφηκε στην Αθήνα και το μικρότερο στη Θεσσαλονίκη.¹

Ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 1970 κατέστησαν αισθητά τα προβλήματα και ξεκίνησε η απομάκρυνση των οχλουσών βιομηχανιών, ενώ ασκήθηκαν μέτρα αντιμετώπισης της ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Μετά το 1985 οι επιδιώξεις ξεχάστηκαν και η περιφερειακή ανάπτυξη τέθηκε στη ναφθαλίνη. Ο στόχος στράφηκε αρχικά στη σταθεροποίηση της οικονομίας, μετά στη φιλελευθεροποίησή της, ακολούθως στην ένταξη στην ΟΝΕ, στην αντιμετώπιση του δημόσιου χρέους, μετέπειτα ακολούθησαν τα μνημόνια κ.λπ.

Ταυτοχρόνως, η αλλαγή των εθνικών αντιλήψεων για την προστασία της χώρας έφερε τον στρατό στα ανατολικά σύνορα με συνέπεια τα στρατόπεδα που βρίσκονταν σε κάθε πόλη να συρρικνωθούν ή να απομακρυνθούν. Παράλληλα, η μείωση της θητείας, όπως και του πληθυσμού, είχε ως απόρροια την αποψίλωση του στρατεύματος, που παρέμενε στην επαρχία.

Η έλλειψη αυτή καλύφθηκε από τη φοιτητική μετανάστευση. Ειδικότερα μέσω των προγραμμάτων της Ε.Ε. και της γενικότερης αντίληψης που κυριάρχησε, με τη μεταρρύθμιση της περιόδου 1995-2005, δημιουργήθηκε ένας κατακλυσμός τμημάτων. Όλες οι πρωτεύουσες νομών αλλά και κάποιες μικρότερες πόλεις απέκτησαν τμήματα τριτοβαθμίου εκπαίδευσης.² Όταν οι ευρωπαϊκοί πόροι τελείωσαν, το Δημόσιο στάθηκε αδύνατον, όπως ήταν φυσικό, να συντηρήσει τέτοιο τεράστιο αριθμό ιδρυμάτων και τμημάτων. Έτσι ξεκίνησε, ιδιαίτερα κατά την μνημονιακή περίοδο, η συρρίκνωση με το σχέδιο Αθηνά. Επρόκειτο για μια εξόχως προβληματική πολιτική, αφού έκλειναν τμήματα χωρίς ειδικότερη μελέτη.

2. Οφέλη από τη λειτουργία των περιφερειακών τμημάτων

Οι περιφερειακοί πίνακες εισροών – εκροών δείχνουν το όφελος από τη λειτουργία των τριτοβάθμιων ιδρυμάτων. Αντίστοιχες θετικές προσπάθειες παρουσιάζει ο τουρισμός για την Κρήτη, το Νότιο Αιγαίο και τα Δωδεκάνησα. Ενδεικτικά σημειώνονται τα δεδομένα για την περιοχή της Ηπείρου³ στα έτη 1995 και 2010.

Το 1995 (Πίνακας 1) η συμμετοχή της εκπαίδευσης στην Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία ανήλθε στα 173 εκατομμύρια ευρώ, αποτελώντας το 10,3% αυτής. Μόνο ο πρωτογενής τομέας και το εμπόριο υπερέβησαν το επίπεδο αυτό. Τα 3/5 αφορούσαν την τριτοβάθμια εκπαίδευση.⁴ Το 2010 (Πίνακες 2 και 2α) η συμμετοχή της εκπαίδευσης υπήρξε σημαντικότερη. Εκτιμήθηκε στο 43% της Ακαθάριστης Αξίας Παραγωγής των κλάδων Δημόσια Διοίκηση, Υγεία, Κοινωνική Πρόνοια κ.λπ. ή 634 εκατομμύρια ευρώ. Από το ποσό αυτό τα 395 εκατομμύρια ή το 62% υπολογίσθηκε ότι προήλθε από τα ΑΕΙ.

Ο Πίνακας 3 αποτυπώνει ανά πενταετία τον μέσο όρο των φοιτητών. Περιλαμβάνονται τρεις κατηγορίες: Οι εγγεγραμμένοι φοιτητές, οι ενεργοί φοιτητές και οι μέτοικοι, δηλαδή τα άτομα που μετακινήθηκαν από άλλα γεωγραφικά διαμερίσματα (κυρίως Αθήνα). Αναδύεται η ταχεία αύξηση του πληθυσμού των φοιτητών.

Στον Πίνακα 4 αποτυπώνονται οι δαπάνες των φοιτητών που έρχονται από άλλες περιφέρειες, και του διδακτικού και διοικητικού προσωπικού που απασχολείται λόγω λειτουργίας των ιδρυμάτων. Το 1995 υπολογίσθηκαν σε 25 εκατομμύρια, το 2014 ξεπέρασαν τα 67.

Τέλος, στον Πίνακα 5 ιχνογραφείται η εξέλιξη της Ακαθάριστης Αξίας Παραγωγής προερχόμενη από την τριτοβάθμια εκπαίδευση επί τη βάσει των περιφερειακών Πινάκων Εισροών – Εκροών σε πέντε περιφέρειες.

Πίνακας 1: Περιφερειακός Πίνακας Εισροών – Εκροών Ηπείρου έτους 1995

Εκατ.  Ευρώ-Βασικές τιμές

ΠΡΟΙΟΝ	AYA	AYB	AYC	AYD	AYE	AYF	AYG	AYH	AYI	AYJ	AYK	AYL	AYM	AYN	AYO	AYP	ΣΥΝΟΛΟ ΕΚΡΟΩΝ
AYA (Γεωργία, κτηνοτροφία, δάση)	70	0	0	48	0	0	1	5	0	0	0	1	0	0	0	0	126
AYB (Αλιεία)	0	0	0	0	0	0	0	2	0	0	0	0	0	0	0	0	2
AYC (Μεταλλεία, ορυχεία)	0	0	0	10	3	0	1	0	0	0	0	0	0	0	0	0	15
AYD (Μεταποίηση)	11	1	1	40	3	16	21	12	9	4	3	15	1	9	1	0	149
AYE (Ηλεκτρισμός, φυσικό αέριο, ύδρευση)	2	0	0	7	0	0	2	2	1	1	0	2	1	1	1	0	21
AYF (Κατασκευές)	1	0	0	0	0	0	2	1	0	1	8	3	1	1	0	0	18
AYG (Χονδρ. – λιαν. εμπόριο, επισκευές αυτοκινήτων)	5	0	0	16	2	5	11	5	6	1	2	2	1	3	1	0	61
AYH (Ξενοδοχεία, εστιατόρια)	0	0	0	0	0	0	0	0	2	1	0	1	0	0	1	0	6
AYI (Μεταφορές, αποθήκευση, επικοινωνίες)	0	0	0	2	0	0	28	2	5	6	1	3	1	1	1	0	51
AYJ (Χρηματοπιστωτική διαμεσολάβηση)	0	0	0	4	0	1	3	0	1	73	1	1	0	0	0	0	86
AYK (Διαχ. ακίνητης περιουσίας, εκμίσθωση)	0	0	1	10	0	1	24	4	4	8	3	5	5	4	2	0	72
AYL (Δημόσια Διοίκηση, Άμυνα, υποχρ, κοιν, ασφάλιση)	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0
AYM (Εκπαίδευση)	0	0	0	0	0	0	0	0	0	1	0	0	0	0	0	0	2
AYN (Υγεία, Κοινωνική Μέριμνα)	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	3	0	1	0	0	4
AYO (Άλλες δραστηριότητες)	0	0	0	0	0	0	3	2	2	1	4	0	0	0	4	0	18
AYP (Ιδιωτικά νοικοκυριά)	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0
ΣΥΝΟΛΟ ΕΙΣΡΟΩΝ ΣΕ ΒΑΣΙΚΕΣ ΤΙΜΕΣ	89	1	3	138	9	24	97	34	32	98	23	37	10	21	12	0	629
ΦΟΡΟΙ	-8	1	0	-4	4	9	4	1	5	4	2	6	3	5	1	0	32
ΕΠΙΔΟΤΗΣΕΙΣ	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0
ΜΗ ΕΚΠΕΣΤΕΟΣ ΦΠΑ	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0
ΣΥΝΟΛΟ ΕΙΣΡΟΩΝ ΣΕ  ΤΙΜΕΣ ΑΓΟΡΑΣΤΟΥ	80	2	4	134	13	33	101	36	37	102	24	43	12	26	12	0	660
ΑΚΑΘΑΡΙΣΤΗ ΠΡΟΣΤΙΘΕΜΕΝΗ ΑΞΙΑ	274	5	7	118	39	84	252	90	106	77	166	135	173	118	35	6	1.681
ΑΞΙΑ ΕΓΧΩΡΙΑΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ	354	7	10	252	52	117	353	125	143	179	190	177	185	143	47	6	2.342

Πηγή: Παπαηλίας Στέφ.(2016), ε.ά, .σελ. 144

Πίνακας 2:   Πίνακας Χρήσεων για την Περιφέρεια Ηπείρου 2010
Τρέχουσες τιμές  Εκατ ευρώ
ΠΡΟΪΟΝΤΑ/ΚΛΑΔΟΙ	AYA	AYB_AYE	AYF	AYG_AYI	AYJ	AYK	AYL	AYM_AYN	AYO_AYQ	AYR_AYU	ΣΥΝΟΛΟ
AYA  (Γεωργία, δασοκομία, αλιεία)	102	105	0	18	0	0	0	0	0	0	226
AYB_AYE (Ορυχεία, λατομεία, μεταποίηση, ενέργεια, νερό, διαχ. Αποβλήτων)	133	644	256	349	13	5	3	19	144	15	1581
AYF (Κατασκευές)	1	0	2	43	0	2	25	1	10	6	91
AYG_AYI (Εμπόριο, επισκευές οχημάτων, υπηρεσίες καταλυμάτων, εστίαση)	5	35	5	209	2	2	0	26	42	27	353
AYJ (Ενημέρωση, επικοινωνία)	1	9	2	43	6	7	0	10	16	3	98
AYK (Χρηματοπιστωτικές-ασφαλιστικές δραστηριότητες)	20	45	15	61	3	15	11	11	28	10	219
AYL (Διαχείριση ακίνητης περιουσίας)	0	8	5	210	25	17	0	44	12	3	326
AYM_AYN (Επαγγελματικές, επιστημονικές, υποστηρικτικές δραστηριότητες)	3	73	112	88	11	12	2	42	49	9	401
AYO_AYQ (Δημ. Διοίκηση, Άμυνα, Εεκπαίδευση, Κοιν, ασφάλιση)	0	1	0	0	0	1	0	0	34	1	37
AYR_AYU (Τέχνες, διασκέδαση, ψυχαγωγία, επισκευές οικοκυριού)	0	5	2	12	2	4	0	3	9	15	52
Συνολική ενδιάμεση ανάλωση	266	923	400	1.034	63	66	41	158	344	90	3384
Εισόδημα εξαρτημένης εργασίας	41	206	118	433	30	72	2	61	751	90	1804
Άλλοι καθαροί φόροι στην παραγωγή	-129	0	0	15	0	2	0	0	0	0	-112
Ακαθάριστο λειτουργικό πλεόνασμα	389	193	167	610	39	54	700	101	383	62	2697
Προστιθέμενη αξία σε βασικές τιμές	301	399	285	1.058	69	128	702	161	1.135	151	4390
Ακαθάριστη αξία παραγωγής σε βασικές τιμές	567	1.322	685	2.092	132	193	743	319	1.478	242	7774
Πίνακας 2α:   Πίνακας Προσφοράς για την Περιφέρεια Ηπείρου 2010
Τρέχουσες τιμές Εκατ ευρώ
ΠΡΟΪΟΝΤΑ/ΚΛΑΔΟΙ	AYA	AYB_AYE	AYF	AYG_AYI	AYJ	AYK	AYL	AYM_AYN	AYO_AYQ	AYR_AYU	ΣΥΝΟΛΟ
AYA	504	0	0	0	0	0	0	0	0	0	504
AYB_AYE	63	1.273	0	0	0	0	0	0	0	0	1.336
AYF	0	2	682	8	1	0	0	0	0	0	692
AYG_AYI	0	31	3	2.027	3	0	0	0	0	0	2.065
AYJ	0	2	0	2	125	2	0	1	3	0	134
AYK	0	0	0	0	0	189	0	0	0	0	189
AYL	0	8	0	51	2	1	370	6	3	1	443
AYM_AYN	0	6	0	2	1	1	374	312	18	0	715
AYO_AYQ	0	0	0	0	0	0	0	0	1.454	0	1.455
AYR_AYU	0	0	0	1	0	0	0	0	0	240	241
Ακαθάριστη αξία παραγωγής σε βασικές τιμές	567	1.322	685	2.092	132	193	743	319	1.478	242	7.774

Πηγή: Παπαηλίας Στέφ.(2016), ε.ά, σελ.151

Πίνακας 3: Φοιτητές στην περιφέρεια Ηπείρου (μέσος όρος πενταετίας)

		1975/79	1980/84	1985/89	1990/94	1995/99	2000/04	2005/09	2010/14
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ	φοιτητές	2.939	4.080	5.541	5.817	5.065	7.548	7.491	7.760
	ενεργοί	2.351	3.264	4.433	4.654	4.052	6.038	5.993	6.208
	μέτοικοι	1.763	2.448	3.325	3.490	3.039	4.529	4.495	4.656
ΤΕΙ ΗΠΕΙΡΟΥ	φοιτητές	0	57	1.222	429	2.065	5.767	5.713	5.920
	ενεργοί	0	46	978	343	1.652	4.614	4.570	4.736
	μέτοικοι	0	34	733	257	1.239	3.460	3.428	3.552
ΣΥΝΟΛΟ ΦΟΙΤΗΤΩΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ	φοιτητές	2.939	4.137	6.763	6.246	7.130	13.315	13.204	13.680
	ενεργοί	2.351	3.310	5.411	4.997	5.704	10.652	10.563	10.944
	μέτοικοι	1.763	2.482	4.057	3.747	4.278	7.989	7.922	8.208
Πηγή: Παπαηλίας Στέφ.(2016), ε.ά, σελ.182

Πίνακας 4: Δαπάνες φοιτητών και εργαζομένων στα εκπαιδευτικά ιδρύματα

Περιφέρειες	Δαπάνες	Έτη
		1995	1998	2000	2007	2010	2014
Ήπειρος	φοιτητές	22.373.940,00	23.486.220,00	46.096.530,00	53.046.960,00	57.291.840,00	59.508.000,00
	εκπαιδευτικό. Διοικητικό, λοιπά	2.707.246,74	2.912.291,28	6.038.645,43	7.320.480,48	8.078.149,44	8.331.120,00
	Σύνολο	25.081.186,74	26.398.511,28	52.135.175,43	60.367.440,48	65.369.989,44	67.839.120,00

Πηγή: Παπαηλίας Στέφ.(2016), ε.ά, σελ.185

Πίνακας 5: Ακαθάριστη Αξία Παραγωγής Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης 1995-2010

σε εκατ. ευρώ

Έτη\Περιοχές	1995	1998	2000	2007	2010
Δυτ. Μακεδονίας	26	73	82	132	184
Ήπειρος	127	170	181	242	395
Δ. Ελλάδα	98	140	195	298	420
Ν. Αιγαίο	0	45	55	130	173
Κρήτη	64	173	212	307	521

Πηγή: Παπαηλίας Στέφ.(2016), ε.ά, σελ.186

3. Συνέπειες από τη λειτουργία ιδιωτικών πανεπιστημίων 

Προφανώς, η ίδρυση και λειτουργία Πανεπιστημίων δεν αποτελεί πανάκεια για την περιφερειακή ανάπτυξη. Μια συγκροτημένη πολιτική οφείλει να περιλαμβάνει αποφασιστική ενίσχυση της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας φροντίδας υγείας, όπως επίσης πολιτισμικές δραστηριότητες και προφανώς, πρωτίστως, αποφασιστική στήριξη κλάδων του δευτερογενούς και τριτογενούς τομέα.

Παρόμοια πολιτική απουσιάζει και όσες ελληνικές και λίγες ξένες μονάδες δημιουργήθηκαν κινούνται πέριξ των Αθηνών, διότι εκεί βρίσκονται στοιχειώδεις υποδομές. Το σιδηροδρομικό δίκτυο της χώρας παραμένει ανύπαρκτο. Οι κυβερνήσεις από το 1955 μέχρι σήμερα το συρρίκνωσαν, τουλάχιστον στην Πελοπόννησο. Το οδικό δίκτυο παραμένει ελλιπές, ενώ ανεπαρκή παραμένουν τα λιμάνια και τα αεροδρόμια στην επικράτεια.

Υπό αυτούς τους όρους η Αττική και λιγότερο η Θεσσαλονίκη (με πλέον του 55% του πληθυσμού αθροιστικά) αναπόφευκτα θα αποτελέσουν τους κόμβους στους οποίους θα λειτουργήσουν πανεπιστημιακά ιδρύματα της Αλλοδαπής, επιβαρύνοντας έτι περαιτέρω την κατάσταση μετά την αδειοδότηση των κολεγίων.

Λαμβάνοντας υπόψη ότι το κόστος διαμονής ενός φοιτητή στην περιφέρεια κυμαίνεται κατά μέσο όρο περί τα 1.000 ευρώ ανά μήνα περίπου, είναι πιο αποδοτικό η μέση ελληνική οικογένεια να προτιμήσει την εγγραφή σε ένα από τα υπάρχοντα κολέγια ή σε ένα  αλλοδαπό πανεπιστήμιο του κέντρου, που θα έχει χαμηλότερα δίδακτρα από το κόστος διαμονής στην περιφέρεια. Περαιτέρω, η «φήμη» που το ακολουθεί του δίνει ένα πρόσθετο κύρος, αφού θεωρείται ότι θα προσφερθεί καλύτερη εκπαίδευση από αυτή των περιφερειακών ιδρυμάτων.

Όπως το σύστημα υγείας καταρρέει λόγω της αυξανόμενης τάσης για άνοδο των εξόδων (γήρανση του πληθυσμού, επιδίωξη καλύτερης περίθαλψης, αύξηση των συνταξιούχων, μικρή άνοδος ή στασιμότητα της απασχόλησης κ.λπ.) με σταθερή ή και φθίνουσα την κρατική ενίσχυση, με απόρροια την κατάργηση εν τοις πράγμασι του δημόσιου χαρακτήρα του, καθ’ όμοιο τρόπο η υποχρηματοδότηση των ιδρυμάτων, ιδιαιτέρως των επαρχιακών, δημιουργεί κακές εκπαιδευτικές υπηρεσίες. Το αποτέλεσμα είναι να κρίνεται ότι το δημόσιο πανεπιστήμιο είναι ανεπαρκές.

Αυτό σημαίνει ότι διαγενομένου του χρόνου η συγκέντρωση όλων των δραστηριοτήτων σε μια περιοχή κυρίως της πρωτεύουσας θα σπρώξει έτι περαιτέρω την περιφέρεια στην υπανάπτυξη.

Αυτό δεν είναι τυχαίο, αφού προκύπτει ως αναπόφευκτο αποτέλεσμα της επικράτησης ιδεοληψιών. Ο φιλελευθερισμός λειτουργεί, σε όσο βαθμό λειτουργεί, αποτελεσματικά εάν υπάρχουν ίδιες ή περίπου ίδιες δυνατότητες ανταγωνισμού. Στην Ιταλία, στις ΗΠΑ, στη Γερμανία, στην Αγγλία κ.λπ. όπου υφίστανται εξαρχής πόλοι ανάπτυξης η νεοκλασική αντίληψη δουλεύει σχετικώς υποφερτά.

Όπου όμως εξ ορισμού, εκ κατασκευής δηλαδή, δεν υπάρχουν οι προϋποθέσεις για να παρουσιασθεί ο ανταγωνισμός, αλλά κυριαρχεί το συγκεντρωτικό υπόδειγμα, τότε το φιλελεύθερο σύστημα συνιστά έναν ανισορροποιητικό μηχανισμό, δηλαδή διευρύνει την ανισότητα. Με την ψήφιση παρόμοιου νομοθετήματος θα κλείσουν ή θα ερημώσουν τα περιφερειακά ιδρύματα, ενώ θα επιβαρυνθεί η οικονομία της Ελλάδος. Τοιουτοτρόπως, η αντίληψη ότι με την είσοδο αλλοδαπών ιδρυμάτων θα βοηθηθεί το σύνολο της χώρας αποτελεί ελαττωματική εικασία και νοητική οκνηρία. Στην ακραία περίπτωση θα συνιστά συμφορά.

1. Παπαηλίας Θ. (2014) Οικονομία και Κοινωνία, Αθήνα: Κριτική, του ιδίου: (2015) Αλλοδαπό εργατικό δυναμικό, Αθήνα: Διόνικος.

2. Αναλυτικά: Παπαηλίας Θ. (2005) Εκπαίδευση σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης, Αθήνα: Σταμούλης.

3. Αναλυτικά: Παπαηλίας Στέφανος (2016) Οικονομική αποτελεσματικότητα των σπουδών Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης και οι συνέπειες στην οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη της περιφέρειας, ΕΚΠΑ: Διδακτορική Διατριβή.

4. Ελήφθησαν υπόψη οι δημόσιες δαπάνες κατά βαθμίδα, οι ιδιωτικές (Οικογενειακοί Προϋπολογισμοί) και τα αποτελέσματα έρευνας πεδίου. Το 2010 (ακολουθείται πλέον το ESA 2010) χρησιμοποιήθηκαν πιο σύνθετοι δείκτες για να υπολογισθεί η Ακαθάριστη Αξία Παραγωγής της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης.