Η εικονομαχία, που συγκλόνισε τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία από το 726 έως το 843 μ.Χ., υπήρξε μία από τις μακροβιότερες και πιο σύνθετες κρίσεις της μεσαιωνικής χριστιανοσύνης. Επισήμως, ήταν μια θεολογική διαμάχη για τη θέση των εικόνων στη λατρεία, στην ουσία, όμως, ήταν μια πολυεπίπεδη σύγκρουση που αφορούσε την εξουσία, την ταυτότητα της αυτοκρατορίας και την κοινωνική ισορροπία.

Πίσω από την καταστροφή εικόνων και τις δογματικές αποφάσεις κρύβονταν συγκρούσεις μεταξύ αυτοκράτορα και Εκκλησίας, στρατιωτικών και μοναχών, ανατολικών και δυτικών επαρχιών. Η εικονομαχία υπήρξε ένα κεφάλαιο της εκκλησιαστικής ιστορίας, σε μια περίοδο πολιτικών και κοινωνικών μετασχηματισμών που άφησαν ανεξίτηλα σημάδια.

Ο Λέων Γ’ και οι απαρχές της κρίσης

Το 726, ο Λέων Γ’ ο Ίσαυρος, αυτοκράτορας με στρατιωτική βάση στην Ανατολία, διέταξε την απομάκρυνση της εικόνας του Χριστού από την Πύλη του Χαλκού. Η απόφαση, που αιτιολογήθηκε ως μέτρο κατά της ειδωλολατρίας, προκάλεσε εξέγερση στην Κωνσταντινούπολη και αιματοχυσία. Η κίνηση αυτή δεν ήταν προϊόν μόνο θεολογικής πεποίθησης. Στην Ανατολή, η επιρροή του Ισλάμ, με την αυστηρή απαγόρευση απεικόνισης του Θεού, είχε ενισχύσει την ανεικονική παράδοση. Παράλληλα, οι στρατιωτικές ελίτ, από τις οποίες προερχόταν ο Λέων, έβλεπαν τις εικόνες και τους προσκυνητές τους ως εμπόδιο στην πειθαρχία και την πολεμική ετοιμότητα.

Ο Κωνσταντίνος Ε’, θεολόγος και διώκτης

Ο γιος του Λέοντα, Κωνσταντίνος Ε’, ανέπτυξε την εικονομαχική πολιτική σε συστηματική εκστρατεία. Η Σύνοδος της Ιερείας (754) καταδίκασε την προσκύνηση εικόνων ως αίρεση και πρόβαλε τον σταυρό ως το μοναδικό αποδεκτό σύμβολο.

Ο Κωνσταντίνος δεν δίστασε να περιορίσει τη δύναμη των μοναστηριών δημεύοντας τις περιουσίες, εξορίζοντας ή τιμωρώντας ηγουμένους, και εγκατέστησε στρατιωτικές μονάδες σε μοναστηριακή γη. Έβλεπε τους μοναχούς ως αντίπαλη πολιτική δύναμη και ως φορείς αντίστασης στην αυτοκρατορική πρωτοκαθεδρία στα εκκλησιαστικά ζητήματα.

Θεολογία και πολιτική

Η εικονομαχία ανέδειξε ένα θεμελιώδες ερώτημα: ποιος έχει την τελική αρμοδιότητα να ορίζει τη δογματική διδασκαλία; Για τους εικονομάχους αυτοκράτορες, ο βασιλεύς, ως κεχρισμένος ηγέτης και υπερασπιστής της πίστης, μπορούσε να επιβάλει δογματικές αλλαγές.

Για τους εικονόφιλους, αυτό ήταν απαράδεκτο. Ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός, αν και ζούσε υπό αραβική κυριαρχία, έγραψε τρεις περίφημους «Λόγους υπέρ των αγίων εικόνων», υποστηρίζοντας ότι η άρνηση της εικόνας αρνείται και την ενανθρώπιση του Χριστού. Η θεολογική αντιπαράθεση, λοιπόν, ήταν και αγώνας για τον έλεγχο της πνευματικής εξουσίας.

Η κοινωνική γεωγραφία της διαμάχης

Ο διχασμός δεν άργησε να μετατραπεί από θεολογικό και θεσμικό σε κοινωνικό. Έτσι στις ανατολικές επαρχίες παρατηρείται λόγω της επικράτησης των στρατιωτικών μεγαλύτερη ανεκτικότητα στον ανεικονισμό, λόγω της επαφής με ισλαμικά πρότυπα. Αντίθετα στα αστικά κέντρα και στην Κωνσταντινούπολη, στα μοναστήρια, διατηρείται η παράδοση της εικονικής λατρείας και η λαϊκή ευσέβεια παραμένει συνδεδεμένη με θαυματουργές εικόνες. Οι εικονομάχοι έβλεπαν την ισχύ των μοναστηριών ως απειλή για την οικονομική και πολιτική σταθερότητα. Οι εικονόφιλοι έβλεπαν στην καταστροφή των εικόνων επίθεση στην καρδιά της πίστης τους.

Η εύθραυστη ειρήνη

Μετά τον θάνατο του Λέοντα Δ’ (780), η Ειρήνη η Αθηναία ανέλαβε την αντιβασιλεία για τον γιο της Κωνσταντίνο ΣΤ’ και αναζήτησε συμφιλίωση. Η Ζ’ Οικουμενική Σύνοδος στη Νίκαια (787) αποκατέστησε την τιμή των εικόνων, τονίζοντας ότι η προσκύνηση αποδίδεται στο πρωτότυπο, όχι στο υλικό αντικείμενο.

Η ειρήνη αυτή, όμως, ήταν προσωρινή καθώς το 815 ο Λέων Ε’ ο Αρμένιος επανέφερε την εικονομαχία, θεωρώντας ότι οι στρατιωτικές αποτυχίες ήταν αποτέλεσμα θείας οργής για την «ειδωλολατρία».

Η δεύτερη φάση και το οριστικό τέλος (815 – 843)

Η δεύτερη περίοδος υπήρξε λιγότερο βίαιη αλλά εξίσου διχαστική. Ο Θεόφιλος (829 – 842) υπήρξε σφοδρός εικονομάχος, αλλά και προστάτης των τεχνών και των γραμμάτων σε άλλους τομείς. Η αυλή του ήταν κέντρο λόγιων και επιστημόνων, αλλά έκλεισε μοναστήρια και εξόρισε εικονόφιλους ηγέτες. Μετά τον θάνατό του, η αυτοκράτειρα Θεοδώρα, ενεργώντας ως αντιβασιλέας, συγκάλεσε το 843 σύνοδο που αποκατέστησε οριστικά τις εικόνες. Η «Κυριακή της Ορθοδοξίας» καθιερώθηκε ως ετήσια γιορτή της νίκης των εικονόφιλων.

Η καθημερινή ζωή στην εποχή της εικονομαχίας

Η σύγκρουση αυτή, όπως ήταν επόμενο, δεν περιορίστηκε στους θρόνους και στα συμβούλια αλλά μπήκε στα σπίτια, στις αγορές και στις εκκλησίες. Στα σπίτια τους πολλοί πιστοί έκρυβαν μικρές εικόνες σε αποθήκες ή πίσω από τοιχογραφίες για να τις προστατεύσουν από τις αρχές, ενώ στιςεκκλησίες οι τοιχογραφίες και τα ψηφιδωτά αντικαθίσταντο από γεωμετρικά σχέδια ή απεικονίσεις του σταυρού. Ορισμένα θαυματουργά εικονίσματα μεταφέρθηκαν μυστικά σε περιοχές εκτός αυτοκρατορίας, ιδίως σε μοναστήρια της νότιας Ιταλίας. Τέλος, στα μοναστήρια, η απαγόρευση των εικόνων συνοδεύτηκε από δήμευση γης και περιορισμό των μοναχών. Ορισμένοι μετακινήθηκαν σε φιλικότερες προς τις εικόνες περιοχές, όπως η Κύπρος ή η Σικελία.

Η εικονομαχία, όπως ήταν φυσικό άλλαξε και την τέχνη. Έτσι αναπτύχθηκε μια πιο αφηρημένη διακόσμηση, με έμφαση στα σύμβολα, τα κείμενα και την καλλιγραφία. Αυτή η «εικονική σιωπή» έδωσε στην τέχνη του Βυζαντίου μια διαφορετική, λιτή αισθητική, που ωστόσο χάθηκε μετά το 843.

Η περίοδος της εικονομαχίας μάς άφησε μια τριπλή κληρονομιά Μια θεολογική, καθώςκαθιερώθηκε οριστικά η θέση των εικόνων στην ορθόδοξη λατρεία, πράγμα που όρισε το θεολογικό τους πλαίσιο.

Η δεύτερη ήταν η πολιτική, όπου αποδείχθηκε ότι ο αυτοκράτορας μπορούσε να συγκρουστεί ανοιχτά με την Εκκλησία, αλλά και ότι η Εκκλησία μπορούσε να επικρατήσει.

Τέλος έρχονται οι κοινωνικές επιπτώσεις αυτής της διαμάχης, πουδημιούργησανμακροχρόνιες εντάσεις ανάμεσα σε διαφορετικές γεωγραφικές και κοινωνικές ομάδες, οι οποίες επιβίωσαν και μετά το τέλος των συγκρούσεων.

Η εικονομαχία απέδειξε ότι στο Βυζάντιο η θεολογία δεν ήταν ποτέ απομονωμένη από την πολιτική και την κοινωνία. Η μάχη για την εικόνα ήταν μάχη για την ταυτότητα της αυτοκρατορίας, για την ισορροπία δύναμης ανάμεσα στον θρόνο και την Εκκλησία, για το δικαίωμα του πιστού να βλέπει τον Θεό «εν εικόνι». Όταν η τελευταία εικόνα επανήλθε στους ναούς το 843 μ.Χ., η αυτοκρατορία είχε αλλάξει. Ο διχασμός είχε κοστίσει, αλλά είχε διαμορφώσει την ιδιαίτερη φυσιογνωμία της βυζαντινής Ορθοδοξίας, που ζει μέχρι σήμερα.

Παράρτημα πηγών

1. Ιωάννης Δαμασκηνός, «Λόγοι υπέρ των αγίων εικόνων»

«Η τιμή της εικόνος επί το πρωτότυπον διαβαίνει». Η θεολογική βάση της εικονοφιλίας.

2. Θεοφάνης ο Ομολογητής, «Χρονογραφία»

Αναφορά στην εντολή του Λέοντα Γ’ το 726 και στις λαϊκές αντιδράσεις.

3. Πράξεις Ζ’ Οικουμενικής Συνόδου (787)

Τεκμηρίωση της διάκρισης ανάμεσα σε λατρεία και τιμητική προσκύνηση.

4. Συνεχιστής του Θεοφάνη, «Χρονογραφία»

Περιγραφή της επανέναρξης της εικονομαχίας υπό τον Λέοντα Ε’ και του ρόλου του Θεόφιλου.

5. Συνοδικόν της Ορθοδοξίας (843)

Το κείμενο της οριστικής αποκατάστασης των εικόνων, που καθιέρωσε τον ετήσιο εορτασμό της Κυριακής της Ορθοδοξίας.

Διαβάστε επίσης:

Βυζάντιο: Κοινωνία και καθημερινή ζωή / Μέρος Έβδομο – Το βυζαντινό γεύμα

Βυζάντιο: Κοινωνία και καθημερινή ζωή / Μέρος 6ο – Από την αγορά στο μοναστήρι

Βυζάντιο: Κοινωνία και καθημερινή ζωή / Μέρος Δ’ – Οι καθημερινοί άνθρωποι στα βυζαντινά κείμενα