Από τα μέσα του 7ου αιώνα, η Βυζαντινή Αυτοκρατορία και ο ισλαμικός κόσμος βρέθηκαν σε μια σχέση συνεχούς αντιπαράθεσης αλλά και αναπόφευκτης επαφής. Η άνοδος του Ισλάμ και η επέκταση των Αράβων σήμαναν για το Βυζάντιο την απώλεια των πλουσιότερων επαρχιών του – της Συρίας, της Παλαιστίνης, της Αιγύπτου –, αλλά και την αρχή μιας νέας εποχής, όπου ο πόλεμος, η διπλωματία και ο πολιτισμικός διάλογος συνυπήρχαν.

Η απώλεια της Δαμασκού και της Ιερουσαλήμ

Οι πρώτες δεκαετίες μετά τον θάνατο του Μωάμεθ ήταν καταιγιστικές για το Βυζάντιο. Οι νίκες των Αράβων στη μάχη του Γιαρμούκ (636) και η άλωση της Δαμασκού (634) σήμαναν την απώλεια της Συρίας, ακολουθούμενη από την πτώση της Ιερουσαλήμ (638) και της Αιγύπτου (642).

Η απώλεια αυτών των επαρχιών, εκτός από στρατηγικό πλήγμα, σήμαινε και το τέλος μιας πολυπολιτισμικής Ανατολής που είχε για αιώνες ελληνική και ρωμαϊκή διοίκηση. Ο βυζαντινός κόσμος βρέθηκε πλέον σε άμεση αντιπαράθεση με έναν νέο, ενιαίο και ιδεολογικά φορτισμένο αντίπαλο.

Πολιορκίες της Κωνσταντινούπολης και το υγρό πυρ

Η δυναμική του Ισλάμ έφτασε γρήγορα στα τείχη της Πόλης. Οι δύο μεγάλες πολιορκίες της Κωνσταντινούπολης (674 – 678 και 717 – 718) έμειναν θρυλικές: στην πρώτη, οι Άραβες αποκρούστηκαν χάρη στην αντοχή των τειχών και στη χρήση του υγρού πυρός, στη δεύτερη, ο Λέων Γ’ ο Ίσαυρος, με τη βοήθεια και των Βουλγάρων, προκάλεσε καταστροφή στον αραβικό στόλο. Οι πολιορκίες αυτές κατέστησαν την Κωνσταντινούπολη σύμβολο αντίστασης της χριστιανοσύνης απέναντι στο Ισλάμ.

Από τον πόλεμο στη διπλωματία

Παρά τις μάχες, η ανάγκη για σταθερότητα οδήγησε συχνά σε συνθήκες ειρήνης και εμπορικές συμφωνίες. Οι βυζαντινές πρεσβείες στη Βαγδάτη και οι αποστολές Αράβων στην Κωνσταντινούπολη υπήρξαν ευκαιρίες ανταλλαγής γνώσεων και αγαθών. Η μετάφραση ελληνικών επιστημονικών και φιλοσοφικών έργων στα αραβικά, κυρίως μέσω Συρίων χριστιανών μεταφραστών, μετέφερε την κλασική κληρονομιά στον ισλαμικό κόσμο, ο οποίος με τη σειρά του την επανεισήγαγε στην Ευρώπη αργότερα.

Η Κρήτη και το Αιγαίο

Η κατάληψη της Κρήτης από Άραβες πειρατές της Ανδαλουσίας (περ. 824) μετέτρεψε το νησί σε κέντρο επιδρομών στο Αιγαίο για ενάμιση αιώνα. Οι Κρητικοί εμίρηδες δημιούργησαν ένα ισχυρό οχυρό στον Χάνδακα (Ηράκλειο), από όπου λεηλατούσαν νησιά και παράκτιες πόλεις. Η ανακατάληψη της Κρήτης από τον Νικηφόρο Φωκά το 961 ήταν στρατιωτικός και πολιτισμικός θρίαμβος, που εορτάστηκε με πανηγυρικούς λόγους και νέα εκκλησιαστικά ιδρύματα.

Ο πολιτισμικός διάλογος: Τέχνη, επιστήμη, ιδέες

Παρά τον πόλεμο, οι πολιτισμικές ανταλλαγές ήταν έντονες καθώς μουσουλμανικά μοτίβα εμφανίζονται σε βυζαντινά υφάσματα και κεραμικά, ενώ βυζαντινές τεχνικές ψηφιδωτού επηρέασαν ισλαμικά κτίσματα. Η ελληνική ιατρική και αστρονομία μεταφράστηκαν και εξελίχθηκαν στον αραβικό κόσμο, επηρεάζοντας και τους Βυζαντινούς μέσω επιστροφής εμπλουτισμένων γνώσεων. Το λεξιλόγιο εμπλουτιζόταν αμφίδρομα, από το ελληνικό κανών στο αραβικό qanun, και από το αραβικό sukkar στο ελληνικό ζάχαρη.

Σχέσεις με τους Σελτζούκους και τους Οθωμανούς

Από τον 11ο αιώνα, το πεδίο αντιπαράθεσης μετατοπίζεται: οι Σελτζούκοι, μετά τη μάχη του Μαντζικέρτ (1071), εγκαθίστανται στη Μικρά Ασία, εγκαινιάζοντας μια νέα εποχή σύγκρουσης αλλά και εμπορικής επαφής.

Στον 14ο – 15ο αιώνα, ο πόλεμος εναλλάσσεται με συνθήκες, γάμους μεταξύ δυναστειών και εμπορικά προνόμια, ενώ η οθωμανική Κωνσταντινούπολη του Μωάμεθ Β’ κληρονομεί και μετασχηματίζει τον πολυπολιτισμικό χαρακτήρα της βυζαντινής πρωτεύουσας.

Η Άλωση και η μετάβαση σε νέα συμβίωση

Μετά την Άλωση του 1453 οι βυζαντινο-ισλαμικές σχέσεις, όπως είναι φυσικό, μετεβλήθησαν. Οι χριστιανοί της Κωνσταντινούπολης έγιναν ραγιάδες αλλά και οργανικό κομμάτι της νέας αυτοκρατορίας. Η οθωμανική διοίκηση αξιοποίησε Έλληνες λογίους, τεχνίτες και εμπόρους, ενώ η Ορθόδοξη Εκκλησία απέκτησε θεσμικό ρόλο μέσω του Πατριαρχείου.

Από την αντιπαράθεση στην αλληλεπίδραση

Η ιστορία των σχέσεων ανάμεσα στο Βυζάντιο και το Ισλάμ δεν μπορεί να αποδοθεί απλώς ως μια διαδοχή πολέμων ή μια αλυσίδα εχθροτήτων. Ήταν μια πολύπλοκη, μακρά και συχνά αντιφατική διαδικασία, όπου η σύγκρουση και η συνύπαρξη πορεύονταν παράλληλα, σαν δύο ρεύματα που άλλοτε συγκρούονταν ορμητικά και άλλοτε ενώνονταν για λίγο πριν ξαναχωρίσουν. Η απώλεια εδαφών, οι πολιορκίες της Πόλης, οι ναυμαχίες και οι συνθήκες ειρήνης υπήρξαν ορατές κορυφές μιας διαδικασίας κάτω από την επιφάνεια της οποίας λειτουργούσαν αδιάκοπα οι πολιτισμικές αλληλεπιδράσεις.

Η μεταφορά γνώσεων και τεχνικών, από την ιατρική και την αστρονομία έως την αρχιτεκτονική και τη ρητορική, η κυκλοφορία εμπορευμάτων και πολυτελών ειδών, η αμοιβαία προσαρμογή στην τέχνη και στη διακόσμηση, όλα αυτά έπλεκαν ένα δίκτυο επαφών που ούτε οι πιο αιματηρές εκστρατείες δεν μπορούσαν να διαρρήξουν ολοκληρωτικά. Οι Βυζαντινοί έβλεπαν στους μουσουλμάνους αντιπάλους τους όχι μόνο τον «άλλο» που απειλούσε, αλλά και τον συνομιλητή που έπρεπε να κατανοηθεί, ώστε να αντιμετωπιστεί. Αντίστοιχα, οι ηγεμόνες του ισλαμικού κόσμου συχνά αντιλαμβάνονταν την Κωνσταντινούπολη όχι μόνο ως στρατηγικό στόχο, αλλά και ως εστία γνώσης, κύρους και τεχνικής υπεροχής.

Από την πτώση της Δαμασκού μέχρι την οθωμανική κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης, δύο κόσμοι συγκρούστηκαν αμέτρητες φορές, αλλά και έμαθαν ο ένας από τον άλλον. Πίσω από τις πολεμικές ιαχές υπήρχαν οι ήχοι των παζαριών, οι επαφές των διπλωματικών διαπραγματεύσεων, οι λόγιοι που αντέγραφαν κείμενα σε διαφορετικές γλώσσες. Πολλές φορές η αναγνώριση του άλλου ήταν απρόθυμη, καρπός ανάγκης και όχι εκούσιας φιλίας. Κι όμως, ήταν αναγνώριση.

Έτσι, η σχέση Βυζαντίου και Ισλάμ δεν υπήρξε μόνο ένα αφήγημα αντιπαράθεσης, αλλά και μια ιστορία πολιτισμικής όσμωσης. Είναι η ιστορία δύο κόσμων που, ακόμη κι όταν προσπαθούσαν να αλληλοεξουδετερωθούν, κατέληγαν να διαμορφώνουν ο ένας τον άλλον μέσα από μια κληρονομιά που επέζησε της πτώσης της αυτοκρατορίας και συνεχίζει να καθορίζει το τοπίο της ανατολικής Μεσογείου μέχρι σήμερα.

Παράρτημα πηγών

1. Θεοφάνης ο Ομολογητής, «Χρονογραφία» – Αναφορές στις πρώτες αραβικές κατακτήσεις.
2. Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, «Περί διοικήσεως της Αυτοκρατορίας» – Οδηγίες για σχέσεις με μουσουλμανικές δυνάμεις.
3. Ιμπν Χαλντούν, «Μουκαντίμα» – Μαρτυρίες για επαφές με Βυζαντινούς.
4. Νικήτας Χωνιάτης, «Χρονική διήγησις» – Περιγραφές αραβικών και τουρκικών επιδρομών.
5. Δούκας, «Ιστορία τουρκική» – Μαρτυρία για τις σχέσεις με Οθωμανούς λίγο πριν και μετά την Άλωση.

Διαβάστε επίσης:

Τσίπρας: Επιταχύνει τις κινήσεις για νέο κόμμα – Γιατί επιτίθεται σε ΣΥΡΙΖΑ, ΝΕΑΡ και τι «γράφουν» οι δημοσκοπήσεις

Ουκρανία: Συγκρούσεις και αδιέξοδο

Τα αγροτικά μπλόκα και η αγωνία των Χριστουγέννων