Κάθε χρόνο τέτοιες μέρες καταπιανόμαστε με την εξέγερση του Πολυτεχνείου, η οποία σήμανε την αντίστροφη μέτρηση για την κατάρρευση του επαχθούς καθεστώτος της δικτατορίας στην Ελλάδα. 

Κάθε χρόνο τέτοιες μέρες καταπιανόμαστε με την εξέγερση του Πολυτεχνείου, η οποία σήμανε την αντίστροφη μέτρηση για την κατάρρευση του επαχθούς καθεστώτος της δικτατορίας στην Ελλάδα. Μιας δικτατορίας η οποία επέφερε ανυπολόγιστες ζημιές στην πορεία ανάπτυξης και εκσυγχρονισμού της πατρίδας βυθίζοντας – για μια ακόμα φορά – το μέλλον της χώρας στον Μεσαίωνα. Γιατί οι μέρες της δικτατορίας στην Ελλάδα ήταν ένας σύγχρονος Μεσαίωνας.

Από τις πρώτες στιγμές της θλιβερής για τον λαό επιβολής της έως το ευτυχές γεγονός της κατακρημνίσεώς της, οι συζητήσεις που άνοιγαν γύρω από τον χαρακτήρα και τη φυσιογνωμία της υπήρξαν έντονες και μακρές. Ωστόσο δεν ήταν, τουλάχιστον για την εποχή εκείνη που τα πράγματα συνέβαιναν, εύκολη μια τέτοια προσέγγιση. Παρ’ όλα αυτά, δεν έλειπαν οι σωστές εκτιμήσεις και οι ουσιαστικές προσεγγίσεις. Εκείνο που έλλειπε περισσότερο ήταν η σωστή ιεράρχηση των επί μέρους χαρακτηριστικών της δικτατορίας των συνταγματαρχών. Μια βασική ιδιαιτερότητα του καθεστώτος υπήρξε ο «τεχνικός» χαρακτήρας του σε αντιδιαστολή με αυτόν που θα ονομάζαμε «κοινωνιολογικό».

Πιο συγκεκριμένα είχαμε ένα δικτατορικό καθεστώς που δεν διέθετε μια σαφή και διακριτή ενεργητική λαϊκή υποστήριξη, πράγμα σημαντικό για τη συγκρότηση της φυσιογνωμίας του. Έτσι η εξουσία των συνταγματαρχών δεν διέθετε στοιχειώδη, έστω κοινωνική, νομιμοποίηση. Δεν εξέφραζε κανένα κοινωνικό στρώμα, ομάδα και πολύ περισσότερο καμιά κοινωνική τάξη. Ας κρατήσουμε ως βασική επισήμανση λοιπόν ότι ο κυρίαρχος μηχανισμός βίας – στην περίπτωση εκείνη εκφραζόταν με το μεγαλύτερο κομμάτι του στρατού και τις διάφορες ένστολες συμμαχίες που διέθετε – δεν λειτούργησε ως άτυπος εκπρόσωπος ενός κοινωνικού υποκειμένου ή έστω ενός μέρους της κοινωνίας που ποθούσε να επιβληθεί επί των αντιπάλων της και μέσω του στρατού επέβαλε την ταξική κοινωνική κυριαρχία του.

Με την παραπάνω επισήμανση θα μπορέσει να γίνει πιο κατανοητός ο όρος «τεχνητή δικτατορία», που σημαίνει ότι ο κυρίαρχος μηχανισμός βίας δρούσε αποκλειστικά έχοντας ως αυτοσκοπό την κατάληψη της εξουσίας για λογαριασμό του, όντας πλήρως αποκομμένος από όλα τα κοινωνικά υποκείμενα και τις αντιτιθέμενες κοινωνικές δυνάμεις. Ο στρατός λοιπόν με τη βία των όπλων έλαβε την εξουσία δίχως να διαθέτει κανένα κοινωνικό έρεισμα. Το πρώτο και αβίαστο συμπέρασμα είναι ότι με αυτό τον τρόπο η δικτατορία δεν μπορούσε να οριοθετήσει ταξικά τους αντιπάλους της. Έτσι ήταν ευνόητη η συμμετοχή πολλών και επώνυμων εκφραστών του ανώτατου κοινωνικού και οικονομικού κατεστημένου εναντίον της.
 
Φασισμός και δικτατορία

Τώρα αν ήθελε κανείς να χαρακτηρίσει με ακριβείς πολιτικούς όρους το καθεστώς των συνταγματαρχών ως φασιστικό, σίγουρα αυτό δεν θα ανταποκρινόταν στα περισσότερα χαρακτηριστικά που έχουν τα φασιστικά καθεστώτα. Για παράδειγμα, δεν διέθετε κανένα κοινωνικό έρεισμα όπως διαθέτουν στο σύνολό τους τα φασιστικά καθεστώτα, το οποίο εντοπίζεται κατά μεγαλύτερο ποσοστό στην κατώτατη διαστρωμάτωση της μεσαίας τάξης.

Μια άλλη βασική παράμετρος είναι ότι η δικτατορία δεν χρησιμοποίησε, όπως πάντα κάνουν τα φασιστικά κόμματα, ένα μαζικό κόμμα μέσω του οποίου να κοινωνήσει τους πολιτικούς της σκοπούς. Δεν πρόβαλε σε έντονο τουλάχιστον βαθμό φυλετικά ιδεολογήματα ούτε η εθνικιστική ρητορική της έλαβε ακραίο χαρακτήρα, όπως συμβαίνει στα ακραιφνή φασιστικά καθεστώτα. Όπως επισημαίνουν επίσης οι ειδικοί, ουδέποτε δεν επέδειξε, έστω και σε φραστικό επίπεδο, τον χαρακτηριστικό αντιατομικιστικό, οικονομικά αντιφιλελεύθερο, αντιαστικό λόγο, που είναι σήμα κατατεθέν των φασιστικών καθεστώτων.

Η στρατιωτική δικτατορία της περιόδου 1967 – 1974 αποτέλεσε μια πολύ ιδιαίτερη στα χαρακτηριστικά της δικτατορία, που δεν μπορεί να ενταχθεί ούτε στα γενικότερα ολοκληρωτικά καθεστώτα, σύμφωνα πάντα με το πώς συνηθίζουμε να τα ορίζουμε. Για παράδειγμα δεν επιχείρησε να κατασκευάσει ένα σαφές ιδεολογικό περίγραμμα που θα κάλυπτε κάθε πτυχή της ατομικής και κοινωνικής δραστηριότητας. Η χούντα δεν διέθετε εκείνη την πολιτική φιλοσοφία, βάσει της οποίας θα ενέτασσε μια σειρά κοινωνικών δραστηριοτήτων μέσα στο πλαίσιο μιας συγκεκριμένης κοσμοθεώρησης.

Το καθεστώς της επταετίας, επιβάλλοντας τη στρατιωτική δικτατορία, αρκέστηκε στο να διασφαλίσει την παθητική στάση των πολιτών απέναντί του. Δεν μπήκε στον κόπο να συγκροτηθεί μια πολιτική, η οποία θα απέβλεπε στο να ενεργοποιήσει θετικά τον λαό υπέρ του καθεστώτος. Φυσικά στις τάξεις της στρατιωτικής χούντας δεν έλειψαν οι περιπτώσεις εκείνες, οι οποίες σε ατομικό επίπεδο προσπάθησαν να προσδώσουν στις ενέργειές τους ένα ιδεολογικό φασιστικό περιεχόμενο και να εμφανιστούν ως ιδεολόγοι του φασισμού, όπως για παράδειγμα ο συνταγματάρχης Ι. Λαδάς.

Πάνω σε αυτούς τους «υψιπετείς» χουντικούς προβληματισμούς, οι οποίοι δεν έλειπαν, αλλά και δεν λάμβαναν μορφή επίσημης και στιβαρής ιδεολογικής πολιτικής, εκφράστηκαν «πρωτοποριακές» απόψεις, οι οποίες ήθελαν την τέχνη στην υπηρεσία των εθνικών ιδανικών της «επανάστασης». Όποτε δε αυτό εκφράστηκε «καλλιτεχνικά», τα αποτελέσματα ήταν το λιγότερο τραγελαφικά.
Με δυο λόγια, στη διάρκεια της επταετίας δεν έλειψαν μεμονωμένες απόπειρες να συγκροτηθεί μια καθεστωτική ιδεολογία προσκείμενη σε φασιστικά πρότυπα, ωστόσο όλες αυτές οι απόπειρες υπήρξαν ευκαιριακές, χωρίς συνέπεια και συνέχεια όπου εκδηλώθηκαν δίχως την υποστήριξη της διανόησης, και έμειναν περισσότερο στις ευγενείς προθέσεις ορισμένων «οραματιστών» αξιωματικών αποτελώντας γραφικές πομφόλυγες παρά μια σοβαρή καθεστωτική κοσμοθεωρία. Άλλωστε, όπως είχε ήδη γίνει σαφές από τον Παπαδόπουλο, οι απώτεροι στόχοι του ιδίου δεν ξεπερνούσαν τη δημιουργία μιας «πειθαρχημένης», «στιβαρής» και εποπτευόμενης – από τον ίδιο και τον στρατό – αστικού τύπου κοινοβουλευτικής «δημοκρατίας» (;).
 
Ιδεολογικά χαρακτηριστικά της δικτατορίας

Να ξεκαθαρίσουμε ωστόσο τα πράγματα. Το ότι η απριλιανή δικτατορία δεν διέθετε μια ολοκληρωτικού γενικού τύπου κοσμοθεωρία δεν σημαίνει – όπως καθίσταται προφανές – ότι δεν προσπάθησε να συγκροτήσει μια επίσημη καθεστωτική πολιτική ιδεολογία. Προφανώς και η απριλιανοί δεν αποτελούσαν παράδειγμα διανοητών ιδεολόγων με συγκεκριμένη και ξεκάθαρη ιδεολογία. Επρόκειτο για κανονικούς καραβανάδες, οι οποίοι ωστόσο προσπάθησαν να προσδώσουν στο καθεστώς έναν χαρακτήρα.

Έτσι δεν έλειψαν οι εθνικιστικές κορώνες και κυρίως πάνω από όλα η ακραία αντικομμουνιστική ρητορεία. Χαρακτηριστικό ήταν το βασικό τους σύνθημα «Ελλάς Ελλήνων Χριστιανών», το οποίο πρόλαβε πριν από τον θάνατό του να διακωμωδήσει ο Γεώργιος Παπανδρέου παραλλάσσοντας δημιουργικά τη θεολογική του διάσταση ως «Χριστιανών καθολικώς διαμαρτυρομένων». Ένα επίσης ιδεολογικό χαρακτηριστικό του καθεστώτος ήταν οι στενές σχέσεις που ανέπτυξε με τον κατ’ εξοχήν αντιδραστικό κλήρο στη χώρα μας, λαμβάνοντας σκανδαλώδη μέτρα υπέρ της Εκκλησίας. Όπως επίσης αλήστου μνήμης και ευτυχώς ανολοκλήρωτο «όραμα» της χούντας, με το οποίο θα αποθεωνόταν το εθνικιστικό κιτς, υπήρξε η πρόθεσή της να κατασκευάσει έναν τεραστίων διαστάσεων ναό – μνημείο αναφοράς σε ανάμνηση της εθνικής παλιγγενεσίας του… 1821.

Σε γενικές γραμμές και με την ψύχραιμη απόσταση που μας χωρίζει από τα γεγονότα θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε για τη φυσιογνωμία του καθεστώτος ότι επρόκειτο για περίπτωση απεχθούς στρατιωτικής δικτατορίας, η οποία εγκαθιδρύθηκε πάνω στις βάσεις ενός αυταρχικού καθεστώτος με αντιδραστική ιδεολογία. Το καθεστώς από την πρώτη του κιόλας στιγμή δεν μπορούσε να κρύψει τη σύγχυση στόχων και προτεραιοτήτων.

Από τις πρώτες ενδοκαθεστωτικές συγκρούσεις οι οποίες εκδηλώθηκαν στη συνέχεια έως και την τελική κατάρρευση της δικτατορίας – παρά την τεράστια υπεροχή της απέναντι στους αντιπάλους της σε υλική δύναμη – δεν πρέπει να θεωρηθεί άσχετος ο ρόλος που έπαιξε η απουσία ιδεολογικά επεξεργασμένης και ξεκάθαρης ιδεολογίας του δικτατορικού καθεστώτος, ούτε και το γεγονός ότι δεν υπήρχε ιεράρχηση στόχων και προτεραιοτήτων.