Το ιδανικό στη ρωμαϊκή εποχή έχει διαφοροποιηθεί ριζικά από το αρχαιοελληνικό του πρότυπο. Ο αψεγάδιαστος σούπερ ήρωας Ηρακλής, για παράδειγμα, στη ρωμαϊκή περίοδο έκανε θραύση με τα ελαττώματά του ως καρικατούρα του εαυτού του.

Το ιδανικό στη ρωμαϊκή εποχή έχει διαφοροποιηθεί ριζικά από το αρχαιοελληνικό του πρότυπο. Ο αψεγάδιαστος σούπερ ήρωας Ηρακλής, για παράδειγμα, στη ρωμαϊκή περίοδο έκανε θραύση με τα ελαττώματά του ως καρικατούρα του εαυτού του. Έτσι συνήθιζαν να τον παριστάνουν σε στιγμές αδυναμίας, να τρέχει πίσω από τον χιτώνα της αγαπημένης του Ομφάλης ή άλλοτε να είναι τύφλα στο μεθύσι, με πρόσωπο κατακόκκινο και βλέμμα θολό, και να παραπαίει.

Ωστόσο, για να είμαστε ακριβείς, αυτή η εικόνα δεν αποτελούσε τον κοινωνικό καθρέφτη με την έννοια ότι στην εποχή του Κικέρωνα ο σεβασμός προς τους ανωτέρους έπρεπε να διατηρεί το απλό και οικείο ύφος που άρμοζε στην υπερηφάνεια ενός ελεύθερου ανθρώπου. Η δε άρχουσα τάξη πίστευε ότι η «ελευθερία βασιλεύει και ο ηγεμόνας είναι καλός αυτοκράτορας όταν γνωρίζει να μιλά σε φιλελεύθερο τόνο στους πολίτες της ανώτερης τάξης, όταν δίνει εντολές σαν ίσος προς ίσο, όταν δεν παριστάνει τον ζωντανό θεό». Γενικά η δημόσια ζωή διακρινόταν από τη φιλελεύθερη κοσμιότητά της.

Συμπόσια
Τα ρωμαϊκά συμπόσια έμοιαζαν λίγο – πολύ με αυτά των αρχαίων Ελλήνων. Όταν έπεφτε η νύχτα, τόσο οι άνθρωποι της άρχουσας τάξης όσο και η φτωχολογιά οργάνωναν συμπόσια. Το πρώτο μέρος του συμποσίου περιείχε φαγητό και κρασί. Το φαγητό ήταν κυρίως κρέας πρώτα βρασμένο και μετά ψημένο (για να μην έχει καθόλου αίμα), το οποίο άλειφαν με μέλι. Στα ρωμαϊκά συμπόσια έτρωγαν σε ανάκλιντρα.
Το δεύτερο μέρος, όπως και για τους αρχαίους Έλληνες, χαρακτήριζε το κατ’ εξοχήν συμπόσιο. Με οινοποσία ξεκινούσε το γλέντι κι εκεί ο καθένας φανέρωνε τον πραγματικό του εαυτό. Οι συνδαιτυμόνες φορούσαν καπέλα με άνθη που συμβόλιζαν την εορταστική διάθεση και αρωματίζονταν με διάφορα έλαια. Όλη η νύχτα περνούσε μέσα στη χλιδή, τη λάμψη και φυσικά τον έρωτα. Εκεί, κατά τη διάρκεια της νύχτας, ακούγονταν και διάφορες θεωρίες – αποστάγματα ζωής με την απελευθερωτική επιρροή του οίνου.
Την εορταστική έξαρση των συμποσίων πλούτιζαν μισθωμένοι μουσικοί και θίασοι προκειμένου να μην λείπει η μουσική και ο χορός. Αν υπήρχε καλεσμένος φιλόσοφος, τότε το συμπόσιο έφτανε στην κορύφωσή του, μιας και άνοιγαν εξόχως ενδιαφέρουσες συζητήσεις, οι οποίες – όπως τονίσαμε και στο προηγούμενο σημείωμά μας – δημιούργησαν το φιλολογικό είδος του συμποσίου που μας χάρισε μερικά από τα σημαντικότερα κείμενα στην ιστορία του πνεύματος.

Καπηλειά και αδελφότητες
Ο λαός είχε και αυτός τις δικές του διεξόδους στη διασκέδαση. Οι σημαντικότερες ήταν τα καπηλειά και οι αδελφότητες. Στα πολυάριθμα καπηλειά – λέγεται ότι η Πομπηία διέθετε τα περισσότερα… – σύχναζαν ταξιδιώτες, περαστικοί αλλά και μόνιμοι θαμώνες, οι οποίοι φλέρταραν με τις στολισμένες σα λατέρνες γκαρσόνες. Εκεί έφερναν να ζεστάνουν και να φάνε το φαγητό τους όσοι δεν είχαν φούρνο. Στις συνήθειες του καπηλειού ήταν να γράφουν στους τοίχους τις ερωτικές τους προτάσεις. Οι συμπεριφορές που επικρατούσαν σε αυτούς τους χώρους δεν ήταν και οι καλύτερες δυνατές, έτσι που αν ένας ευυπόληπτος πολίτης γινόταν αντιληπτός να γευματίζει σε κάποιο απ’ αυτά, τραυμάτιζε την υπόληψή του. Γενικά η ζωή εκτός του οίκου αντιμετωπιζόταν με προκατάληψη.
Οι αδελφότητες, ένα είδος «συλλόγων», ήταν ελεύθερες ιδιωτικές ενώσεις στις οποίες προσέρχονταν αυτοβούλως ελεύθεροι πολίτες ή και δούλοι που είχαν το ίδιο επάγγελμα και ήθελαν να τιμήσουν τον ίδιο θεό. Πρόκειται για ένα είδος συντεχνίας, η οποία είναι χαρακτηριστικό ότι δεν ετύγχανε της συμπάθειας των αυτοκρατόρων, παρά το γεγονός ότι οι σκοποί τους δεν ήταν ξεκάθαροι. Σε κάθε πόλη υπήρχε και ένας παρόμοιος σύλλογος υφαντών, σιδεράδων, εμπόρων υπό την προστασία των αντίστοιχων θεοτήτων. Σε αυτές τις αδελφότητες συμμετείχαν αποκλειστικά άντρες και τα ενδιαφέροντα ήταν θρησκευτικά και επαγγελματικά.
Οι σύλλογοι αυτοί δεν εξέφραζαν για κανέναν λόγο αυτό που στις μέρες μας εκφράζουν τα συνδικάτα. Ήταν ένας χώρος όπου οι άντρες μαζεύονταν υπό την ανάγκη της ανθρώπινης επαφής και γλεντούσαν από κοινού με τους ομοίους τους – ο έμπορος με τον έμπορο και ο τσαγκάρης με τον τσαγκάρη. Κάθε μέλος για να γίνει δεκτό πλήρωνε μια συνδρομή και τα χρήματα αυτά τα χρησιμοποιούσαν για τις ανάγκες της αδελφότητας, π.χ. για να βοηθούν συναδέλφους σε περίπτωση που αυτό ήταν αναγκαίο.

Βάκχος: Ένας θεός του μύθου
Οι Ρωμαίοι αρέσκονταν να ξεφαντώνουν σε λαϊκές γιορτές – δημόσια πανηγύρια – και να γλεντούν όλοι μαζί αδελφωμένοι και μεθυσμένοι. Η πιο διαδεδομένη και από αυτή της δημοφιλέστατης Αφροδίτης εικονογραφία στη ρωμαϊκή κοινωνία ήταν αυτή του Βάκχου σε σπίτια, καπηλειά και αντικείμενα πάσης φύσεως. Η εξήγηση αυτής της διαδεδομένης λατρείας προς τον Βάκχο δεν έχει να κάνει με τη θρησκευτική πίστη, αλλά με την πιο απλή αλήθεια της ζωής. Η απεικόνισή του ταίριαζε με τα πάντα, γιατί παρίστανε πράγματα που ήταν μόνο ευχάριστα! Θεός της ηδονής και της συντροφικότητας, αγαθοποιός και εκπολιτιστής, ο Βάκχος διαλαλούσε τη χαρά και τον ειρηνικό τρόπο ζωής και η παρουσία του συνδεόταν πάντα με γλέντια και χαρές!

Γιορτές και θρησκεία
Η ειδωλολατρία, πριν απ’ όλα, ήταν μια θρησκεία της γιορτής όπου συνυπήρχε αρμονικά η παιγνιώδης διάθεση με την ευσέβεια και η λατρεία δεν ήταν παρά μια αφορμή για γιορτές και πανηγύρια. Η ευσέβεια είναι η έκφραση λατρείας προς τους θεούς που κάνει τη γιορτή υποχρέωση. Έτσι η λατρεία στους θεούς έδινε ιερό χαρακτήρα στην απόλαυση – τη στιγμή που άλλες θρησκείες την ενοχοποιούν αγρίως. Τόσο στα ελληνικά όσο και στα λατινικά κείμενα η λέξη θυσία – τα σφάγια που θυσίαζαν στους θεούς – έχει τη σημασία της γιορτής. Έπειτα από κάθε θυσία, ακολουθούσε γλέντι τρικούβερτο. Οι θνητοί έτρωγαν τα κοψίδια και οι θεοί χόρταιναν με την τσίκνα! Είναι χαρακτηριστικό ότι οι μεγάλοι ναοί διέθεταν μαγειριά. Τα απομεινάρια μάλιστα από τα σφάγια στους βωμούς τα έπαιρναν οι ζητιάνοι (βωμολόχοι). Όσα δε κρέατα περίσσευαν, τα πουλούσαν οι ναοί στα καπηλειά.

Τα λουτρά
Πέρα από τα ξεφαντώματα του θρησκευτικού ημερολογίου, οι Ρωμαίοι απολάμβαναν τις χαρές της ζωής και με άλλους τρόπους. Μαζί με τα θεάματα – θέατρο (κυρίως στις ελληνικές περιοχές της αυτοκρατορίας), αρματοδρομίες, μονομαχίες, παραστάσεις θηριοδαμαστών – τα λουτρά αποτελούσαν μια κορυφαία απόλαυση για τον πολίτη που διέθετε το αντίτιμο του εισιτηρίου. Πάνω στο θέμα του εισιτηρίου δεν υπάρχουν αρκετές πληροφορίες. Πάντως υπήρχαν θέσεις που παραχωρούνταν δωρεάν και έτσι σχηματίζονταν ουρές έξω απ’ τα λουτρά από τη νύχτα! Πρέπει, καθώς φαίνεται, να υπήρχε μέριμνα ώστε το αντίτιμο του εισιτηρίου να το καταβάλλουν οι άρχοντες και ο αυτοκράτορας, για να μπορεί ο φτωχός λαός να περνά την ώρα του σε ένα πολυτελές και ευχάριστο περιβάλλον. Στα θεάματα και στα λουτρά μπορούσαν να συμμετέχουν όλοι, άνδρες και γυναίκες, ελεύθεροι και δούλοι – ακόμα και παιδιά. Μόνο που, βέβαια, τα έβρισκε κανείς στις μεγάλες πόλεις.
Τα λουτρά, εκτός από την καθαριότητα του σώματος, τα χρησιμοποιούσαν όπως εμείς σήμερα την παραλία! Το πιο ευχάριστο μέρος της ημέρας φαίνεται ότι οι Ρωμαίοι το περνούσαν στα δημόσια κτήρια. Ο Κικέρων γραφεί ότι ο ήχος που σήμαινε το άνοιγμα των δημόσιων λουτρών ήταν πιο γλυκός από τον λόγο των φιλοσόφων στις σχολές…

Τα θεάματα
Ο Τάκιτος παραπονιόταν ότι η προσκόλληση με πάθος των νέων της αριστοκρατίας στον ιππόδρομο και στις μονομαχίες, τους στερούσε τη δυνατότητα να ασχοληθούν με τη μελέτη της ρητορικής. Τα θεάματα στην αρχαία Ρώμη δεν κέρδιζαν μόνο το ενδιαφέρον του λαού, αλλά και των συγκλητικών και των διανοουμένων – κάτι που μάλλον δεν έχει αλλάξει ώς τις μέρες μας. Αυτά τα θεάματα δεν έμεναν εκτός κοινωνικής κριτικής· ωστόσο, οι περισσότερες επικρίσεις που δέχονταν βασίζονταν σε ουτοπικές αντιλήψεις περί του ορθού.
Όπως και να έχει, όμως, οι αγώνες παθιάζουν όλες τις κοινωνικές ομάδες ανεξαιρέτως. Ο λαός χωριζόταν σε φατρίες που η μια υποστήριζε φανατικά τον τάδε ηθοποιό ή το δείνα πλήρωμα μιας αρματοδρομίας και η άλλη μια κατηγορία μονομάχων. Το πάθος έφτανε αρκετές φορές στα άκρα και είχαμε φασαρίες, οι οποίες ποτέ δεν σχετίζονταν με ταξικές διαφορές ή πολιτικοκοινωνικά προβλήματα. Το πάθος για τα θεάματα θα καταδικάσουν εκ νέου οι χριστιανοί και οι φιλόσοφοι. «Το θέατρο είναι λαγνεία, ο ιππόδρομος είναι αβεβαιότητα και η αρένα βαναυσότητα». Ο Κικέρωνας αρεσκόταν να γράφει τα βιβλία του ακριβώς τις μέρες εκείνες που όλοι οι άλλοι ήταν απασχολημένοι με τα θεάματα και εκμεταλλευόταν την ησυχία του! Ο Σενέκας, πάλι, όταν τον κυρίευαν μελαγχολικές σκέψεις, πήγαινε στο αμφιθέατρο για να ξεσκάσει. Ο δε αυτοκράτορας και φιλόσοφος Μάρκος Αυρήλιος δεν πήγαινε ποτέ σε μονομαχίες, παρά μόνο όταν αυτό ήταν αναγκαίο από το καθήκον του. Ο ίδιος πίστευε ότι το όλο θέαμα ήταν μια βαρετή επανάληψη.

Περί ερώτων και ηδονών
Εδώ έχουμε να κάνουμε με μια μεγάλη παρεξήγηση που καλλιεργήθηκε για τον ελληνορωμαϊκό κόσμο και σχετίζεται με την ιδέα περί ελευθερίας μέχρι ασυδοσίας στον έρωτα, πράγμα που μάλλον αποτελεί έναν μύθο που δεν επιβεβαιώνεται από τις ελάχιστες ιδιωτικές εξαιρέσεις. Στη Ρώμη για να χαρακτηριστεί κάποιος ακόλαστος έπρεπε κυρίως να παραβεί τρεις απαγορεύσεις: Πρώτον, να κάνει έρωτα την ημέρα. Το προνόμιο αυτό το είχαν άπαξ οι νιόπαντροι που ήταν ελεύθεροι να κάνουν έρωτα την επόμενη μέρα με το φως του ήλιου. Δεύτερον, να κάνει έρωτα δίχως να επικρατεί απόλυτο σκοτάδι και, τρίτον, να κάνει έρωτα με σύντροφο που έχει γδυθεί εντελώς. Δίχως στηθόδεσμο έκαναν έρωτα μόνο οι γυναίκες του δρόμου. Επίσης, ως ελάχιστα άσεμνη συμπεριφορά λογαριαζόταν το άγγιγμα με το αριστερό χέρι υπό την προϋπόθεση να μην το αντιλαμβάνεται… το δεξί! Η δε μοναδική ευκαιρία για έναν έντιμο και αξιοπρεπή άντρα να αντικρίσει τη γυναίκα του γυμνή ήταν να περάσει η σελήνη από το ανοικτό παράθυρο την κατάλληλη στιγμή. Δηλαδή, ζήσε Μαύρε μου να φας τριφύλλι… Στην ιστορία έμειναν πάντως οι φήμες για κάποιους ακόλαστους τυράννους επειδή υπήρχαν υποψίες ότι είχαν παραβεί και άλλες απαγορεύσεις, όπως να κάνουν έρωτα με παντρεμένες γυναίκες ή νεαρές παρθένες, με Εστιάδες ή ακόμα και την αδελφή τους… Μεταξύ αυτών ο Νέρωνας, ο Καλιγούλας, ο Ηλιογάβαλος και ο Δομιτιανός.

Στο επόμενο τεύχος: Οι διασκεδάσεις στην Κωνσταντινούπολη την εποχή του Σουλεϊμάν.