Μετά το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου άρχισε ένας νέος πόλεμος, διαφορετικός από τον προηγούμενο, που έμεινε γνωστός στην ιστορία της ανθρωπότητας ως Ψυχρός Πόλεμος…

1945-1989

Μετά το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου άρχισε ένας νέος πόλεμος, διαφορετικός από τον προηγούμενο, που έμεινε γνωστός στην ιστορία της ανθρωπότητας ως Ψυχρός Πόλεμος…

Κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου, οι χώρες τις Βαλκανικής Χερσονήσου χρησιμοποιήθηκαν με εξαιρετική επιτυχία ως πιόνια από την πλευρά της Γερμανίας, η όποια κατάφερε επιτυχέστερα σε σχέση με οποιοδήποτε άλλο ευρωπαϊκό κράτος να επεκτείνει την επιρροή της και να εδραιώσει τα εμπορικά της συμφέροντα. Με εξαίρεση την Ελλάδα, τα κράτη αυτά έγιναν μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο δορυφόροι της Σοβιετικής Ένωσης και αποτέλεσαν στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, φυσικά δίχως τη θέληση τους, μαζί με τα κράτη της Κεντρικής Ευρώπης το ανατολικό μισό της διχοτομημένης Ευρώπης.
Μετά το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, η Ευρώπη βρέθηκε αντιμέτωπη με μια νέα πραγματικότητα, όπως αυτή διαμορφωνόταν πριν από όλα από το δίκαιο του πολέμου. Ωστόσο, η διχοτόμησή της ήρθε ως αποτέλεσμα μιας τάσης και ενός τυχαίου γεγονότος.

Η τάση
Η τάση αυτή (την οποία ενέτεινε ο πόλεμος) είχε να κάνει με την παρακμή του παραδοσιακού μοντέλου του εθνικού κράτους στην Ευρώπη. Όπως είναι γνωστό, τα ευρωπαϊκά κράτη εκείνη την περίοδο ήταν μικρά και σχετικά ισχυρά. Τα περισσότερα βάσιζαν την ύπαρξή τους στην αρχή της αυτοδιάθεσης και στήριζαν τον κυρίαρχο χαρακτήρα τους στη βιομηχανική τους ανάπτυξη. Έτσι, η Γηραιά Ήπειρος αποτελείτο από ισχυρές χώρες που επιβίωναν ακριβώς λόγω της ισχύος τους καθώς και από λιγότερο ισχυρές χώρες που υπήρχαν επειδή το επιθυμούσαν οι ισχυρότερες. Όταν εξέλιπε η ισχύς των μεγάλων ευρωπαϊκών χωρών, ο ρυθμιστικός αυτός παράγοντας ανατράπηκε. Το αποτέλεσμα ήταν να χάσουν οι ευρωπαϊκές χώρες την ικανότητα διατήρησης της εθνικής τους ανεξαρτησίας, τουλάχιστον μετά τη λήξη του πολέμου. Το πρόβλημα λοιπόν που είχε ενσκήψει ήταν ποιες νέες μορφές εξάρτησης θα επέφερε το τέλος του πολέμου και η αρχή της ειρήνης στην Ευρώπη. Η απάντηση ήρθε από τη Γερμανία, τη χώρα που βρισκόταν στο κέντρο της Ευρώπης, τη χώρα που ξεκίνησε τον πόλεμο και παρουσίαζε εξαιρετικά επιθετική συμπεριφορά. Αν και ο αρχικός σχεδιασμός δράσης των συμμάχων ήταν άλλος, η αγγλοαμερικανική προέλαση στη Γερμανία από τη μια και η σοβιετική από την άλλη αποτέλεσαν ουσιαστικά δυο ξεχωριστές επιχειρήσεις, οι οποίες δημιούργησαν δυο απολύτως διακριτές περιοχές κυριαρχίας, μια αμερικανική και μια σοβιετική, στα δυτικά και τα ανατολικά της Γερμανίας αντίστοιχα.
Η υπεροχή των Αγγλοαμερικανών στη θάλασσα είχε ως άμεσο και αδιαμφισβήτητο αποτέλεσμα να τεθεί υπό αμερικανικό έλεγχο η μεσογειακή Ευρώπη έως και το Αιγαίο. Η νέα αυτή κατανομή ισχύος αναγνωρίστηκε αμέσως από τον Στάλιν, ο οποίος επίσης δέχτηκε την ένταξη της Ελλάδας στη βρετανική σφαίρα επιρροής και αρνήθηκε να στηρίξει τους Έλληνες κομμουνιστές. Λίγο αργότερα παγιώθηκε αυτή η νέα κατάσταση με τη συμμετοχή της Ελλάδας αλλά και της Τουρκίας στο ΝΑΤΟ. Τώρα, στο άλλο άκρο της Ευρώπης, η Φινλανδία περιήλθε στη σφαίρα επιρροής της Σοβιετικής Ένωσης, όχι τόσο γιατί εξασφάλισε τη στρατηγικής σημασίας άμυνα του Λένινγκραντ όσο για να ανακοπεί η αγγλοαμερικανική ναυτική επιρροή στον Βορρά. Από την άλλη, η Γερμανία και η Αυστρία έγιναν αντικείμενο διαμοιρασμού μεταξύ Αμερικανών και Σοβιετικών, που είχε αποτέλεσμα τη διχοτόμηση της Γερμανίας, η οποία ως χώρα ιδιαίτερα σημαντική για τις διεθνείς εξελίξεις κατέστη το επίκεντρο του Ψυχρού Πολέμου. Όσον αφορά την Αυστρία, όπως προβλεπόταν από τη Συνθήκη της Μόσχας το 1943, η αντιμετώπισή της ήταν διαφορετική από τους Συμμάχους. Γενικά, η χώρα αντιμετωπίστηκε ως ένα κράτος που είχε καταληφθεί από τη Γερμανία και απελευθερώθηκε από τους Συμμάχους. Έπειτα από μακροχρόνιες συνομιλίες, η Αυστρία ανέκτησε την πλήρη ανεξαρτησία της στις 15 Μαΐου του 1955 με τη Συνθήκη του Αυστριακού Κράτους που υπέγραψαν και οι τέσσερις συμμαχικές δυνάμεις. Στην υπόλοιπη Ευρώπη, οι κατά κανόνα επικυρίαρχοι Αμερικανοί και Σοβιετικοί ανέχονταν απλώς ο ένας τον άλλον…

Το τυχαίο γεγονός
Πολλοί είναι εκείνοι που θέλουν να πιστεύουν ότι η διαίρεση της Ευρώπης και η συνεπακόλουθη ίδρυση μιας «αυτοκρατορίας» του Στάλιν στο ανατολικός της τμήμα ήταν αποτέλεσμα μιας ιστορικής σύμπτωσης αλλά και της συμφωνίας της Γιάλτας, όπου ο Ρούσβελτ και ο Τσώρτσιλ αποφάσισαν να ενισχύσουν τη θέση του Στάλιν σε βαθμό που ούτε εκείνος δεν θα μπορούσε να επιτύχει. Φυσικά, ούτε ο Ρούσβελτ ούτε ο Τσώρτσιλ παραχώρησαν κάτι το όποιο είχαν τη δύναμη να διατηρήσουν… Τα σοβιετικά στρατεύματα κατείχαν ήδη στρατηγικές θέσεις στην Ευρώπη και φυσικά δεν ήταν διατεθειμένα να εγκαταλείψουν τις θέσεις που είχαν καταλάβει· ούτε βέβαια ήταν εύκολο να πεισθούν για ένα τέτοιο ενδεχόμενο. Είχε ήδη δημιουργηθεί τετελεσμένο, το όποιο κανείς δεν είχε τη δυνατότητα να αμφισβητήσει εκείνη την εποχή από τους Σοβιετικούς. Η αδιαμφισβήτητη κυριαρχία του Στάλιν στην Ανατολική Ευρώπη μετά το τέλος του πολέμου ήταν το αποτέλεσμα της επικράτησης των σοβιετικών δυνάμεων στα πεδία των μαχών και όχι μιας διπλωματικής διαδικασίας διαπραγματεύσεων με τους συμμάχους του. Το μόνο που (θεωρητικά) θα μπορούσαν να κάνουν οι έτεροι σύμμαχοι Ρούσβελτ και Τσώρτσιλ, ήταν να προσπαθήσουν να πείσουν τον Στάλιν να αποδεχτεί ορισμένους κανόνες για την άσκηση της κυριαρχίας του. Επιχείρησαν λοιπόν και πέτυχαν την έκδοση της Διακήρυξης για τις Απελευθερωθείσες Χώρες. Αυτή η διακήρυξη προέβλεπε τη διεξαγωγή ελεύθερων εκλογών και την υιοθέτηση δημοκρατικών πρακτικών στις υπό κατάληψη περιοχές. Ο Στάλιν φυσικά δεν είχε κανένα πρόβλημα να την υπογράψει – και αργότερα να γράψει στα παλιά του υποδήματα την υπογραφή του. Φυσικά και αθέτησε τον λόγο του, πράγμα που για τον Στάλιν ήταν μια πρακτική ρουτίνας προκειμένου να επιτυγχάνει τους σκοπούς του. Οι δε δυτικές κυβερνήσεις αρκέστηκαν να εκφράσουν τις… έντονες διαμαρτυρίες τους, μια και ήταν αδύνατο να μπορέσουν να επιβάλουν στους Σοβιετικούς την τήρηση των συμφωνηθέντων.

Η δημιουργία της σταλινικής αυτοκρατορίας
Έτσι, μετά το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και την έναρξη του Ψυχρού, η Σοβιετική Ένωση υπό τον Στάλιν βρέθηκε αντιμέτωπη με το πρόβλημα του πώς θα ασκήσει την κυριαρχία της στις υπό την επιρροή της χώρες. Ο Στάλιν έγινε ηγέτης σε μια σειρά από χώρες – δορυφόρους που διατηρήσαν μεν ως κράτη τη νομική τους υπόσταση, αλλά στην ουσία βρεθήκαν υπό την απόλυτη δικαιοδοσία του Κρεμλίνου. Αυτή η νέα κατάσταση πραγμάτων ήρθε ως αποτέλεσμα της σοβιετικής ισχύος και των πρακτικών του κομμουνιστικού κόμματος, της αστυνόμευσης και των ανισοβαρών οικονομικών συνθηκών. Όταν ο Στάλιν κατάφερε να προσθέσει στο άρμα του όλες εκείνες τις χώρες που θα συγκροτούσαν το αλήστου μνήμης ανατολικό μπλοκ, φρόντισε ώς τα τέλη της δεκαετίας του ’40, σε όλες τις χώρες (με εξαίρεση τη Γιουγκοσλαβία και τη Φινλανδία), να παραδοθεί ο μηχανισμός διακυβέρνησης στα χέρια των στελεχών των τοπικών κομμουνιστικών κομμάτων, που συνειδητά με τη σειρά τους δέχθηκαν πρόθυμα να γίνουν πειθήνια όργανα των Σοβιετικών και να διοικούν τις χώρες τους – πάντα σύμφωνα με την αρχή του «διεθνισμού» – ως απόλυτα υποχείρια του Κρεμλίνου.

Το χρονικό μιας προαναγγελθείσας πτώσης
Έχοντας καταφέρει να εξουδετερώνουν όλους όσοι από τους κομμουνιστές αποπειράθηκαν να εφαρμόσουν έναν σοσιαλισμό βασισμένο στις εκάστοτε εθνικές πολιτισμικές ιδιαιτερότητες των χωρών τους, οι Σοβιετικοί πέτυχαν για μερικές δεκαετίες να κρατήσουν υπό τον ασφυκτικό και δικτατορικό έλεγχό τους τα κράτη της Κεντρικής Ευρώπης. Τα παρατράγουδα εναντίον της σοβιετικής επικυριαρχίας άρχισαν το 1948 από τη Γιουγκοσλαβία, συνεχίστηκαν το 1956 στην Ουγγαρία και την Πολωνία, τη δεκαετία του 1960 στη Ρουμανία και το 1968 στην Τσεχοσλοβακία. Από τη δεκαετία του ’70, ωστόσο, άρχισε να γίνεται φανερό ότι ο έλεγχος των Σοβιετικών στις χώρες – δορυφόρους δεν ήταν απόλυτος. Επιπλέον, εδώ πρέπει να ληφθεί υπ’ όψιν ότι το έσχατο μέτρο επιβολής αυτής της κυριαρχίας, η στρατιωτική βία, άρχισε να εξασθενεί και κυρίως να καθίσταται αναποτελεσματική. Τελικά, με την άνοδο του Γκορμπατσόφ στην εξουσία, η Σοβιετική Ένωση και η κυριαρχία της στην Ευρώπη κατέρρευσαν παταγωδώς επιφέροντας δραματικές αλλαγές στις παγκόσμιες πολιτικοκοινωνικές ισορροπίες…