Η ενσωμάτωση των προσφύγων κάθε άλλο παρά εύκολη υπήρξε. Άλλωστε, αυτό ήταν και αυτονόητο, καθώς το μόνο που κατάφεραν να σώσουν ήταν η ίδια τους η ζωή, φτάνοντας στα όρια της εσχάτης εξαθλίωσης.

Ο ερχομός τους και η νέα συνθήκη συμβίωσής τους με τους γηγενείς δημιούργησε πλήθος προβλημάτων, όπως ήταν φυσικό, καθώς η κοινωνική σύνθεση άλλαξε βιαίως και εκ θεμελίων σε όλα τα επίπεδα. Η συμβίωση προσφύγων και γηγενών που το ελληνικό κράτος καλείτο να πετύχει κάθε άλλο παρά ρόδινη υπήρξε.

Έτσι, στη διάρκεια του Μεσοπολέμου η χώρα βρέθηκε αντιμέτωπη με μια βαθιά κοινωνική κρίση, που πριν από όλα δημιουργήθηκε από την αμφισβήτηση της «ελληνικότητας» των προσφύγων από τους ντόπιους.

Η γενικευμένη αυτή αντίληψη στηριζόταν στο γεγονός ότι περίπου το 10% των προσφύγων ήταν τουρκόφωνοι αλλά και οι περισσότεροι μιλούσαν μιαν ιδιόμορφη γλώσσα που δύσκολα γινόταν κατανοητή, πράγμα που ήγειρε προφάσεις πολιτισμικές που περιείχαν φυλετικό ρατσισμό.

Τα μέρη όπου τοποθετούνταν οι δύστυχοι πρόσφυγες είχαν τα χαρακτηριστικά των γκέτο και έτσι δημιουργήθηκαν ολόκληρες προσφυγικές γειτονιές, συνοικισμοί και χωριά. Ταυτόχρονα, ένα άλλο στοιχείο που δυσκόλευε τη συμβίωση προσφύγων – γηγενών ήταν ο οικονομικός ανταγωνισμός στη διεκδίκηση της γης τόσο στην ύπαιθρο όσο και στις πόλεις αλλά και στην αγορά εργασίας, που επηρεάστηκε καθοριστικά από τις ροές των εξαθλιωμένων.

Σε όλα αυτά προστέθηκαν και οι πολιτικοί ανταγωνισμοί της εποχής, καθώς ο αριθμός των προσφύγων επηρέαζε τις πολιτικές ισορροπίες και η ψήφος τους υπήρξε καθοριστικός παράγων των εξελίξεων. Όλα αυτά δημιούργησαν ένα εκρηκτικό μίγμα αντιθέσεων στην ελληνική κοινωνία.

Η παρουσία των προσφύγων, για παράδειγμα, εξασφάλισε στην περίοδο του Μεσοπολέμου την επικράτηση του Βενιζελισμού και συνέβαλε στην εδραίωση της αβασίλευτης δημοκρατίας στη χώρα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει το πώς επηρέασε εκλογικά το πολιτικό μας σύστημα αυτή η ψήφος.

Ο εκλογικός ρυθμιστής

Μετά την έλευση των προσφύγων το 1922-23 άλλαξαν οι εκλογικοί συσχετισμοί. «Το σκηνικό των εκλογών άλλαξε με την έλευση των προσφύγων του 1922-23 και την έξοδο του μουσουλμανικού πληθυσμού από την Ελλάδα με την ανταλλαγή των πληθυσμών».

Θάνος Μ. Βερέμης, «22 Ερωτήσεις & απαντήσεις για το ’22», εκδόσεις: Μεταίχμιο, σελ.: 75

«Σε πανελλαδική κλίμακα, ο προσφυγικός κόσμος αποτελούσε τον μόνο συμπαγή εκλογικό όγκο. Υπήρξε έτσι ο αληθινός “διαιτητής” ή ρυθμιστής των εκλογών του Μεσοπολέμου, όπως ακριβώς διαλαλούσε προσφυγική εφημερίδα του 1928:

Είνε γεγονός αναμφισβήτητον ότι ο προσφυγικός παράγων θα παίξει ρόλον σημαντικόν εις την πολιτικήν ζωήν της χώρας. Είνε εκτός πάσης συζητήσεως ότι ο προσφυγικός κόσμος είνε εκείνος ο οποίος επί σειράν ακόμη δεκαετηρίδων εις τας εκάστοτε εκλογικάς μάχας διά του συμπαγούς όγκου θα δίδη την τελικήν νίκην εις την μίαν ή την άλλην πολιτικήν παράταξιν. ‘‘Εφ. Προσφυγικός Κόσμος’’, 17 Ιουνίου 1928».

Γιώργος Θ. Μαυρογορδάτος, «Μετά το 1922 – Η παράταση του διχασμού», εκδόσεις: Μεταίχμιο, σελ.: 151-152

Ο αριθμός των προσφύγων

Να σημειώσουμε στο σημείο αυτό ότι πριν από την υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών που υπεγράφη στη Λωζάννη στις 30 Ιανουαρίου 1923, σύμφωνα με το νέο ημερολόγιο, η απομάκρυνση των ελληνικών πληθυσμών από τη Μικρά Ασία είχε ήδη ξεκινήσει από τις αρχές του 20ού αιώνα με τον βίαιο ξεριζωμό των ελληνικών κοινοτήτων της Ανατολής.

Πριν από τη συμφωνία ανταλλαγής πληθυσμών με την Τουρκία το 1923, η Ελλάδα και η Βουλγαρία είχαν επίσης υπογράψει μια σύμβαση ανταλλαγής πληθυσμών το 1919. Ωστόσο, η βασική διαφορά αυτής της σύμβασης ήταν ότι η ανταλλαγή θα ήταν εθελούσια.

Είναι δύσκολο να υπολογιστεί με ακρίβεια ο πραγματικός αριθμός των προσφύγων που έφτασαν στην Ελλάδα. Η πλέον ολοκληρωμένη καταμέτρηση των προσφύγων γίνεται με την απογραφή του 1928, που μαζί με αυτή του 1920 ήταν οι πληρέστερες απογραφές του ελληνικού κράτους, καθώς περιλάμβανε ερωτήματα για το φύλο, την ηλικία, τη θρησκεία, τη γλώσσα και την επαγγελματική κατάσταση των απογραφομένων.

Το ξεχωριστό χαρακτηριστικό αυτής της απογραφής ήταν το μέλημα της ακριβούς καταμέτρησης των προσφύγων που είχαν καταφύγει σε ελληνικό έδαφος μετά την ελληνοτουρκική σύμβαση της Λωζάννης, που προέβλεπε την υποχρεωτική ανταλλαγή των Ελλήνων χριστιανών της Τουρκίας και των μουσουλμάνων κατοίκων της Ελλάδας. Τα αποτελέσματα έδειξαν μια αύξηση του πληθυσμού που έφτασε στους 6.204.684 κατοίκους. Ο προσφυγικός πληθυσμός υπολογίστηκε στους 1.221.849 κατοίκους, πράγμα που αντιστοιχούσε στο 19,7% του συνολικού πληθυσμού της χώρας.

Παρ’ όλα αυτά, η απογραφή του 1928 αμφισβητείται από μερικούς, που ανεβάζουν τον αριθμό τους κοντά στο ενάμισι εκατομμύριο. Ωστόσο, στην απογραφή του 1928 μετρήθηκαν συνολικά 135.581 προσφυγόπουλα μέχρι έξι ετών, που αναφέρονταν ότι είναι παιδιά προσφύγων τα οποία γεννήθηκαν στην Ελλάδα, επιβεβαιώνοντας έτσι την «εθνοτική τους ιδιαιτερότητα».

Αυτή η άποψη φαίνεται ότι υπερεκτιμά τον αριθμό των προσφύγων της συγκεκριμένης απογραφής. Ένα άλλο ζήτημα ήταν ότι δεν είχαν υπολογιστεί καθόλου οι θάνατοι των προσφύγων τον πρώτο καιρό, καθώς η θνησιμότητα λόγω κακουχιών ήταν πολύ μεγάλη. Επίσης, δεν μπορούσε να εκτιμηθεί ο αριθμός των προσφύγων που κατέληξαν απευθείας ή μέσω Ελλάδας σε τρίτες χώρες.

Με δυο λόγια, παρότι η απογραφή του 1928 είναι ό,τι πιο έγκυρο στοιχείο έχουμε, στην πραγματικότητα δεν μπορούμε να υπολογίσουμε τον συνολικό αριθμό των προσφύγων της Μικρασιατικής Καταστροφής. Κοντολογίς το ενάμισι εκατομμύριο μπορεί να θεωρηθεί ως το ανώτατο όριο, αν υπολογίσει κάποιος τους προ του 1922 πρόσφυγες που κατέληξαν στην Ελλάδα και από άλλες, πλην της Τουρκίας, χώρες.

Ο γλωσσικός πληθυσμός

Κατά την απογραφή, από τους 6.204.684 κατοίκους δήλωσαν την ελληνική γλώσσα ως μητρική τους οι 5.759.523, ποσοστό μεγαλύτερο του 90%. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με τα επίσημα αποτελέσματα της απογραφής, ο πληθυσμός που μιλούσε ελληνικά ανερχόταν στα 5.759.523, ενώ ως μητρική γλώσσα δήλωσαν την τουρκική 191.254.

Ακολουθούν με σημαντικά μικρότερους αριθμούς η λεγόμενη «σλαβομακεδονική», μια σλάβικη διάλεκτος της Βόρειας Ελλάδας (63.200), και η διάλεκτος των Σεφαρδιτών Εβραίων (33.634). Επίσης, η αρμενική, η «κουτσοβλάχικη», τα αρβανίτικα, η βουλγαρική, τα τσιγγάνικα και, τέλος, τα ρώσικα και μετά τα αγγλικά.

Διαβάστε επίσης:

Περισσότερο ή λιγότερο φως; – Η ενεργειακή κρίση αναδεικνύει και το μεγάλο θέμα της φωτορύπανσης

Η Ευρώπη σε σταυροδρόμι: Το θέμα της ενέργειας βάζει ζητήματα ενότητας

Κυβέρνηση: Εις αναζήτησιν της «χαμένης» μεσαίας τάξης