Σε δύο μήνες από τώρα, τον Σεπτέμβριο του 2023, θα συμπληρωθούν τέσσερα χρόνια αφότου ο Κυριάκος Μητσοτάκης, στις 23.9.2019, από το βήμα του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών, είπε μια σειρά πολύ σημαντικά πράγματα για την κλιματική κρίση και την ελληνική πολιτική επί του θέματος.

Μάλιστα επεφύλαξε μια έκπληξη. Σε μεγάλη απόσταση από τη μέχρι τότε (και μετέπειτα) καταγγελτική επιχειρηματολογία του για την τραγική πυρκαγιά στο Μάτι της Αττικής – η οποία ξέσπασε πριν από πέντε χρόνια, στις 23 Ιουλίου 2018, και άφησε πίσω της 104 νεκρούς και τεράστιες καταστροφές –, συνέδεσε τη φονική φωτιά με την κλιματική κρίση. Ας θυμηθούμε τι είπε ο πρωθυπουργός εκείνη την ημέρα, μια και θα μας φανεί πολύ χρήσιμο στη συνέχεια.

«Νωρίς το απόγευμα της 23ης Ιουλίου πέρυσι μία μικρή πυρκαγιά ξέσπασε σε λόφο έξω από την Αθήνα. Οι πυροσβεστικές υπηρεσίες αντιμετωπίζουν χιλιάδες τέτοιες φωτιές κάθε χρόνο. Αυτή όμως ήταν διαφορετική. Οδηγημένη από ισχυρότατους ανέμους, εξαπλώθηκε γρήγορα και έφθασε στην προαστιακή κωμόπολη του Ματιού. Μόλις μπήκε στην πευκόφυτη οικιστική περιοχή, κατέστη αδύνατο να περιοριστεί. Οι άνθρωποι έτρεχαν για να σώσουν τη ζωή τους πριν δοθεί οιαδήποτε εντολή εκκένωσης.

(…) Εκατόν δύο δεν τα κατάφεραν. Πέθαναν σε μια πύρινη κόλαση. Όλα έγιναν σε λιγότερο από τέσσερις ώρες. Η καταστροφή στο Μάτι συγκλόνισε βαθύτατα την ελληνική κοινωνία. Τα ακραία καιρικά φαινόμενα είναι η άμεση συνέπεια της κλιματικής αλλαγής. Δεν είναι πρόβλημα που μπορούμε να μεταθέσουμε για λίγες δεκαετίες. Πρέπει να αντιμετωπιστεί εδώ και τώρα, καθώς οι επιπτώσεις της επηρεάζουν τις ζωές εκείνων που, μέχρι πρότινος, δεν ενδιαφέρονταν πολύ για το θέμα».

Σύμφωνα με τον Μητσοτάκη η κλιματική αλλαγή «θα λειτουργήσει ως τροχοπέδη στην οικονομική μας ανάπτυξη και στην ευημερία του ελληνικού λαού, καθώς θα επηρεάσει αρνητικά οικονομικούς τομείς όπως η γεωργία και ο τουρισμός».

Ύστερα από αυτές τις πολύ σημαντικές επισημάνσεις, εξήγγειλε κάποιους πολιτικούς σχεδιασμούς του:

● Την υιοθέτηση μίας νέας και φιλόδοξης Εθνικής Στρατηγικής για την Ενέργεια και το Κλίμα πριν από το τέλος του έτους.

● Το κλείσιμο όλων των λιγνιτικών μονάδων παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας μέχρι το 2028.

● Την απαγόρευση των πλαστικών μιας χρήσης σε ολόκληρη την Ελλάδα από το 2021.

● Την πρόθεση της Ελλάδας να συγκαλέσει σύνοδο υψηλού επιπέδου το 2020 στην Αθήνα, με στόχο την υιοθέτηση δήλωσης για την προστασία της πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς από τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής.

Έπεα πτερόεντα

Αυτά ειπώθηκαν τον Σεπτέμβριο του 2019. Τι τηρήθηκε και ποια είναι η κατάσταση σήμερα;

● Προφανώς καμιά διεθνής σύνοδος υψηλού επιπέδου δεν έγινε ποτέ.

● Βεβαίως τα πλαστικά μιας χρήση ζουν και βασιλεύουν και τη χώρα κυριεύουν.

● Η απολιγνιτοποίηση φρενάρισε απότομα εξαιτίας του πολέμου στην Ουκρανία, της ενεργειακής κρίσης, της προσπάθειας της Ελλάδας να καλύψει έκτακτες ανάγκες και της ευρωπαϊκής «χαλαρότητας», η οποία θα επικρατεί ενδεχομένως… μέχρι να τελειώσει ο πόλεμος.

● Το δε Εθνικό Σχέδιο για την Ενέργεια και το Κλίμα, το οποίο υφίσταται από τον Δεκέμβριο του 2019 και αποτελεί έναν «αναλυτικό οδικό χάρτη για την επίτευξη συγκριμένων ενεργειακών και κλιματικών στόχων έως το έτος 2030», είναι νωρίς για να αποτιμηθεί.

Σε ό,τι αφορά ειδικότερα τις πυρκαγιές, πάντως, αυτά τα τέσσερα χρόνια η Ελλάδα έχει απολέσει περίπου 2 εκατομμύρια στρέμματα δασικών εκτάσεων. Η δε συζήτηση για τα τεράστια κενά στην πρόληψη και τον συντονισμό στην αντιμετώπιση των πυρκαγιών παραμένει ίδια και απαράλλακτη μέχρι τις μέρες μας.

Εν τω μεταξύ νέα μεγάλα κεφάλαια έχουν προστεθεί στην εγχώρια συζήτηση για την κλιματική κρίση, η εξέλιξη της οποίας διαψεύδει πλήρως όσους πίστευαν ότι η επόμενη γενιά δεν θα «προλάβει» να αντιμετωπίσει τις συνέπειές της. Η κρίση του τουριστικού μοντέλου, η διατροφική και παραγωγική κρίση, η απειλή ερημοποίησης αποτελούν επιπλέον ψηφίδες σε ένα μεγα-πρόβλημα που πλέον δεν αντιμετωπίζεται μόνο με επιμέρους προσεγγίσεις και σχεδιασμούς.

Ας προσπαθήσουμε λοιπόν να βάλουμε κάποια τάξη σε μια συζήτηση εκ των πραγμάτων σύνθετη και περίπλοκη.

Σχέδια πρόληψης στα αζήτητα

Η αντιμετώπιση των πυρκαγιών από μόνη της είναι ένα τεράστιο κεφάλαιο, καθώς – όπως δείξαμε και στο προηγούμενο φύλλο του «Ποντικιού» με λεπτομέρειες – η χώρα και η Πολιτεία πάσχουν σοβαρά σε ζητήματα συντονισμού από το υψηλότερο (κυβερνητικό) μέχρι το χαμηλότερο (κοινωνικό) επίπεδο. Η έλλειψη ενός συνολικού σχεδίου στοιχίζει πλέον πολύ ακριβά, αφού οι επιπτώσεις των πυρκαγιών είναι πολύ περισσότερες και πολύ εντονότερες απ’ όσο στο σχετικά πρόσφατο παρελθόν.

Κρίσιμα και δομημένα σχέδια πρόληψης παραμένουν στα αζήτητα την ώρα που ο (ενδεχόμενος) εκσυγχρονισμός και η εφαρμογή τους είναι πιο απαραίτητα από ποτέ. Αντ’ αυτών εφαρμόζονται αποσπασματικά μέτρα καταστολής, χωρίς πιθανότητες σοβαρής επιτυχίας, με αποτέλεσμα να κατασπαταλώνται εθνικοί πόροι, μέσα και ανθρώπινο δυναμικό σε προσπάθειες καταδικασμένες σε αποτυχία.

Είναι προφανές από το πλήθος των πυρκαγιών – εκατοντάδες σε μία εβδομάδα ανακοίνωσε η Πυροσβεστική, από τις οποίες μοιραία κάποιες θα εξελιχθούν σε καταστροφικές – ότι η πολυδιάσπαση δυνάμεων, ο υδροκεφαλισμός του επικρατούντος μοντέλου και η απουσία μιας μακροπρόθεσμης πολιτικής πρόληψης δεν επιτρέπουν την αποτελεσματική πρόληψη ενός διαρκώς εντεινόμενου φαινομένου.

Θεωρητικά η Αυτοδιοίκηση θα έπρεπε να είναι ο κύριος μοχλός μιας αποτελεσματικής πολιτικής πρόληψης. Ωστόσο η απουσία πλαισίου, η διαφθορά και η αναποτελεσματικότητα στη διαχείριση κονδυλίων, η σύγχυση αρμοδιοτήτων, η ακινησία και η λογική ότι στο τέλος θα φταίει μόνο το κράτος κρατούν τις τοπικές αρχές είτε πολύ κάτω από τις δυνατότητές τους είτε σε ρόλο θεατή. Ελάχιστες είναι οι εξαιρέσεις διαδημοτικών συνεργασιών ισχυρής αποτελεσματικότητας, όπως στην περίπτωση του Υμηττού.

Όσο για τους πολίτες, δεν χρειάζεται παρά μια βόλτα σε δήμους και περιοχές υψηλού κινδύνου στην έναρξη της αντιπυρικής περιόδου για να διαπιστώσει κάποιος πολύ εύκολα ότι οι καθαρισμοί οικοπέδων είναι μια εξαιρετικά σπάνια πρακτική. Άλλωστε, είπαμε, στο τέλος θα φταίει μόνο το κράτος.

Καμπανάκια για τον τουρισμό

Πέρα ωστόσο από το άμεσο αντικείμενο της πρόληψης και της ορθής αντιμετώπισης των πυρκαγιών, υπάρχουν ακόμη δύο μεγέθη αλληλοτροφοδοτούμενα, τα οποία πλέον επηρεάζουν σε τρομακτικό βαθμό τόσο την περιβαλλοντική όσο και την οικονομική / κοινωνική ισορροπία.

Η καταστροφή της Ρόδου, για παράδειγμα, όπως αυτή της Εύβοιας πρόπερσι και πολλές άλλες ακόμη, φέρνουν στην επιφάνεια ένα πρόβλημα που ούτως ή άλλως συζητείται ευρέως χωρίς να αναλαμβάνονται πρωτοβουλίες αντιμετώπισής του: ο τουρισμός στη νότια Ευρώπη μπορεί να κινδυνεύσει σοβαρά τα επόμενα χρόνια εξαιτίας των καυσώνων και των αφόρητων συνθηκών διαβίωσης των τουριστών.

Εάν η πανδημία χτύπησε το πρώτο καμπανάκι κινδύνου για το πόσο ευμετάβλητο οικονομικό και αναπτυξιακό μέγεθος είναι ο τουρισμός και πόσο εύκολα μπορεί να κατέβει από το ζενίθ του 2019 στο ναδίρ του 2020, η Ρόδος είναι το δεύτερο και ισχυρότερο για το πώς προορισμοί που υποδέχονται εκατοντάδες χιλιάδες τουρίστες μπορεί να καταστραφούν μέσα σε μερικά εικοσιτετράωρα.

Ήδη άλλωστε, πριν από την κορύφωση της φετινής περιόδου, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή Ταξιδιών (ETC) επισημαίνει μια θεαματική πτώση 10% στην περιοχή της Μεσογείου από τον Ιούνιο έως τον Νοέμβριο συγκριτικά με πέρυσι, μια και οι μεγάλες πυρκαγιές είχαν συνέπεια ξηρασίες, πλημμύρες και νέες πυρκαγιές. Το αποτέλεσμα ήταν η αύξηση της προσέλκυσης τουριστών από χώρες της βόρειας Ευρώπης.

Για να καταλάβουμε το μέγεθος της ελληνικής – και όχι μόνο – αργοπορίας, αρκεί να θυμηθούμε ότι εδώ και περισσότερα από 15 χρόνια ήταν γνωστός ο σχεδιασμός της Ρωσίας να εκμεταλλευτεί την κλιματική αλλαγή και την άνοδο των θερμοκρασιών του Νότου για να αναδείξει τον φυσικό πλούτο της Σιβηρίας και σταδιακά να τη μετατρέψει σε κορυφαίο τουριστικό προορισμό για υψηλά βαλάντια. Ο σχεδιασμός αυτός έχει προχωρήσει και εξελιχθεί εδώ και μία δεκαετία τουλάχιστον.

Μια και ο πόλεμος στην Ουκρανία – άρα και οι κυρώσεις στη Μόσχα – δεν θα διαρκέσει για πάντα, είναι εύλογο να υποθέσουμε ότι κάποια στιγμή τα ρωσικά σχέδια θα βρουν αντίκρισμα και στα φουσκωμένα δυτικά πορτοφόλια – τα δύο τρίτα του πλανήτη δεν έχουν τέτοια θέματα, αφού δεν συμμετέχουν στις κυρώσεις. Χώρες όπως η Ελλάδα θα κλάψουν πικρά για την αβελτηρία τους στον σχεδιασμό ενός περισσότερο ανθεκτικού τουριστικού μοντέλου.

Πολυεπίπεδο πρόβλημα

Η Ελλάδα, σε αυτές τις συνθήκες, έχει προφανώς αργήσει να αντιληφθεί το μέγεθος του προβλήματος της κλιματικής αλλαγής, το οποίο έχει περισσότερες πλευρές απ’ όσες φαίνονται με την πρώτη ματιά.

1. Τουριστική, όπως την περιγράψαμε ήδη, με την προσθήκη ότι έτσι κι αλλιώς ο «υπερ-τουρισμός» απειλεί την οικολογική και κοινωνική ισορροπία πολλών πόλεων και περιοχών – και όχι μόνο της νότιας Ευρώπης.

Υπερπληθυσμοί τουριστών απειλούν τη λεγόμενη «φέρουσα ικανότητα», τις υποδομές και τους διαρκώς μειούμενους φυσικούς πόρους των δημοφιλέστερων προορισμών του πλανήτη. Προβλήματα εύρεσης κατοικίας, μείωση της επάρκειας του νερού και υπέρμετρη μόλυνση δημιουργούν πλέον κινήματα άρνησης του τουρισμού ή υποχρεώνουν διάσημες πόλεις να αναζητήσουν μέτρα ελέγχου του «υπερ-τουρισμού». Η Ελλάδα είναι προφανές πως δεν ξέρει ούτε με τι έχει να κάνει ούτε, επομένως, πώς πρέπει να αντιμετωπίσει τα προβλήματα που αυξάνονται ραγδαία.

Εικόνες ωστόσο όπως αυτές της οικοδομικής και οικονομικής αυθαιρεσίας στη Μύκονο και άλλους ακριβούς προορισμούς της χώρας, των φυσικών καταστροφών, της προβληματικής λειτουργίας του κράτους και των οριακών υποδομών δεν θα αργήσουν να υπονομεύσουν την ελκυστικότητα της χώρας μας, η οποία, δεκαετίες τώρα, έχει εθιστεί στον ρόλο του γκαρσονιού της Ευρώπης – και όχι μόνο.

2. Παραγωγική, αφού δεν είναι δυνατόν σε συνθήκες συρροής κρίσεων μια χώρα να εξαρτά τη μοίρα της από την αποκαλούμενη «μονοκαλλιέργεια» του τουρισμού, να παραμελεί τις παραγωγικές της δυνατότητες και να μην σχεδιάζει τη διάσωση, τον εμπλουτισμό και την αξιοποίησή τους.

Νέες τεχνολογίες, μελέτη και διάγνωση συγκριτικών πλεονεκτημάτων, μακροχρόνιος σχεδιασμός, εξεύρεση αγορών, μοντέλα διαχείρισης πόρων είναι στοιχεία τα οποία θα μπορούσαν να συμβάλουν στον σχεδιασμό μιας παραγωγικής ανασυγκρότησης της χώρας. Βεβαίως η ανασυγκρότηση αυτή, όπως έχουμε επισημάνει πολλές φορές, είναι η πιο συχνά χρησιμοποιούμενη έννοια στο πολιτικό σύστημα από τη χρεοκοπία του 2010 και ύστερα, αλλά χωρίς οποιαδήποτε πρόοδο σχεδόν μιάμιση δεκαετία μετά…

3. Διατροφική, καθώς ο πόλεμος στην Ουκρανία μπορεί να εκτόξευσε το κόστος των σιτηρών, των καυσίμων, των λιπασμάτων, αλλά η Ελλάδα έχει επί χρόνια αδιαφορήσει για την πρωτογενή παραγωγή της, εγκαταλείποντάς την σε ένα χάος που συντίθεται από κερδοσκοπία μεσαζόντων και προμηθευτών, έλλειψη εργατικών χεριών, εγκατάλειψη της υπαίθρου κ.λπ.

Εάν η κρατική αδιαφορία συνεχιστεί, πολύ σύντομα θα αντιληφθούμε πως ό,τι εγκαταλείπεται μπορεί ενδεχομένως να ανακτηθεί, αλλά σε μεγάλο βάθος χρόνου και με πολλαπλάσια προσπάθεια και πόρους από αυτούς που απαιτούνται για να συντηρηθεί, να εκσυγχρονιστεί και να επεκταθεί.

4. Περιβαλλοντική, καθώς μια σειρά από βλάβες του φυσικού περιβάλλοντος θα είναι μη αναστρέψιμες, όπως για παράδειγμα η ερημοποίηση, η οποία, σύμφωνα με τις διαπιστώσεις του υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης το 2021, απειλεί το 50% της ελληνικής καλλιεργήσιμης γης, με συνέπειες τόσο διατροφικές όσο και ευρύτερα παραγωγικές και οικονομικές.

Και σε αυτή την περίπτωση η ξηρασία, οι πυρκαγιές, η υποβάθμιση του εδάφους και η ερημοποίηση είναι φαινόμενα αλληλοτροφοδοτούμενα, των οποίων η επιδείνωση πιθανότατα θα λάβει κατακλυσμιαίες διαστάσεις πολύ πριν η Ελλάδα αποφασίσει να αναλάβει δράση, αφού κανένα μοντέλο δεν μπορεί να εκτιμήσει με ακρίβεια τον ρυθμό καταστροφής ενός οργανισμού που έχει ήδη απορρυθμιστεί.

Η αποτυχία πλήθους αναδασώσεων, η συχνή καύση εκτάσεων που έχουν καεί και στο πρόσφατο παρελθόν, η υποβάθμιση εδαφών και, κυρίως, η ανορθολογική κατασπατάληση και εν τέλει η ανεπάρκεια του νερού είναι παράγοντες ερημοποίησης που δείχνουν την πολύ στενή διασύνδεση της κλιματικής αλλαγής και της απουσίας συνολικού σχεδιασμού για τη χρήση των φυσικών πόρων.

Ακριβώς γι’ αυτόν τον λόγο είναι εξαιρετικά προβληματικό μια κυβέρνηση να προσδιορίζει ως μοναδικό της σκοπό την προληπτική διάσωση ανθρώπων των οποίων η ζωή μακροπρόθεσμα υποβαθμίζεται τραγικά εξαιτίας των πυρκαγιών. Όσο και αν η προστασία της ανθρώπινης ζωής πρέπει να είναι η προτεραιότητα κάθε κυβέρνησης, δεν μπορεί αυτή να αποτελεί δικαιολογία για την έλλειψη οποιασδήποτε άλλης πολιτικής.

Ασυνέχεια του κράτους

Το πρόβλημα της ερημοποίησης ωστόσο δεν είναι νέο. Πολύ πριν το υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων το 2021 διαπιστώσει το μέγεθος της απειλής και συγκροτήσει, με εντολή του τότε υπουργού Σπήλιου Λιβανού, Εθνική Επιτροπή κατά της Ερημοποίησης από επιστήμονες διαφορετικών ειδικοτήτων, με αποστολή να εισηγηθούν πολιτικές και μέτρα για την αντιμετώπιση του ζητήματος, η «δουλειά»… είχε ήδη γίνει δυο δεκαετίες νωρίτερα.

Για την ακρίβεια, τον Μάρτιο του 2000, ο τότε υπουργός Γεωργίας Γιώργος Ανωμερίτης υπέγραφε το «Ελληνικό Προσχέδιο Δράσης για την καταπολέμηση της απερήμωσης», έκτασης 142 σελίδων, το οποίο «θα καθορίζει τόσο την εθνική όσο και την διεθνή πολιτική μας επί του θέματος», όπως αναφερόταν στον πρόλογό του.

Είκοσι ένα χρόνια αργότερα το ίδιο αυτό κράτος, με μια άλλη κυβέρνηση, ένιωσε την ανάγκη να δημιουργήσει μια νέα επιτροπή με στόχο να αξιοποιήσει το παλαιό εκείνο σχέδιο και να συντάξει ένα νέο για την αντιμετώπιση του ίδιου προβλήματος, για το οποίο πρακτικά δεν είναι γίνει σχεδόν τίποτε, με συνέπεια τη διαρκή επιδείνωσή του. Ύστερα από έναν χρόνο, αφού η νέα επιτροπή παρέδωσε μια «ενδιάμεση έκθεση», η τύχη της αγνοείται, όπως και η τύχη της τελικής έκθεσής της.

Το παραπάνω δεν είναι το μοναδικό παράδειγμα διαπίστωσης ενός προβλήματος για το οποίο δεν έγινε τίποτε επί πολλά χρόνια παρότι οι προτάσεις ήταν έτοιμες. Η διαχείριση των υδάτων, η αγροτική παραγωγή, οι αναλυτικές και λεπτομερείς προτάσεις για την πρόληψη των πυρκαγιών που ουδέποτε μετατράπηκαν σε εθνικό σχέδιο είναι μερικά μόνο από τα παραδείγματα της διαχρονικής τεμπελιάς και ανικανότητας ενός κράτους και ενός πολιτικού συστήματος που λειτουργεί μόνο με όρους επικοινωνίας.

Το κακό είναι ότι πλέον δεν υπάρχουν δικαιολογίες. Όλα τα λεγόμενα «κόμματα εξουσίας» έχουν πλέον κυβερνήσει. Όλα έχουν λερώσει τα χέρια τους (και με μνημόνια) και κανείς δεν έχει το δικαίωμα να ισχυρίζεται ότι είναι αθώος της καταστροφής – συντελεσθείσας και επερχόμενης.

Αυτό δεν είναι απαραιτήτως κακό, αφού επιτρέπει σε όλους να κάνουν μια στοιχειώδη αυτοκριτική και, επιτέλους, να συνομολογήσουν ότι ο κλιματικός κίνδυνος απειλεί τον πλανήτη και τη χώρα με καταστροφή ασύλληπτου μεγέθους, μπροστά στην οποία η εθνική συναίνεση είναι το λιγότερο που μπορούν να διαμορφώσουν. Όσο κι αν ακούγεται… ακατόρθωτο.

Διαβάστε επίσης:

Αντιμέτωπη με πολλαπλές – πρακτικές και πολιτικές – κρίσεις η κυβέρνηση

Οι φορολογούμενοι πληρώνουν εμπρόθεσμα πάνω από το 80% των οφειλών

ΠΑΣΟΚ: Ποιους στηρίζει σε περιφέρειες και μεγάλους δήμους