Υπάρχουν κάποια δικαιώματα που θεωρούμε δεδομένα – και καλά κάνουμε. Η δημοκρατία διασφαλίζει την ελεύθερη δράση και δημιουργία, πράγμα που τείνουμε να ξεχνάμε, όσο κι αν τα τελευταία χρόνια με το politically correct, που ήρθε να μας σώσει από τις «άσχημες» λέξεις και μνήμες, βάζοντάς μας σε εκφραστικά καλούπια και άλλες θεολογικού τύπου απαγορεύσεις, μας έρχονται στον νου περίοδοι ανελευθερίας.

Παρ’ όλα αυτά, πολλοί Δυτικοί ξεχνάμε την αξία της ελεύθερης έκφρασης, κάτι που άλλοι λαοί δεν θεωρούν καθόλου δεδομένο. Από την Τουρκία μέχρι την Κίνα και απ’ την Ινδία μέχρι τη Ζιμπάμπουε, οι καλλιτέχνες εξακολουθούν ακόμα και σήμερα να βρίσκονται αντιμέτωποι με φαινόμενα λογοκρισίας, με μηνύσεις, φυλακίσεις και κάθε είδους εξοντωτικές διώξεις για το… κατάπτυστο έγκλημα της ελευθερίας της έκφρασης και της δημιουργίας. Ίσως πολλοί από εμάς νιώθουμε άνετα μέσα στις ελευθερίες μας για να το πάρουμε στα σοβαρά…

Στο εκθεσιακό κέντρο Walker Art Center στη Μινεάπολη της Μινεσότα στις ΗΠΑ, μια φιλόδοξη έκθεση παρουσιάζει στο αμερικανικό κοινό μια γενιά καλλιτεχνών, συγγραφέων και μουσικών, για τους οποίους η ελεύθερη έκφραση δεν ήταν παιχνίδι αλλά πολυτέλεια. Η έκθεση ονομάζεται «Πολλαπλές Πραγματικότητες: Πειραματική Τέχνη στο Ανατολικό Μπλοκ, δεκαετία 1960 – 1980» και θα λειτουργεί μέχρι τις πρώτες μέρες του Μαρτίου 2024.

Πρόκειται για την πιο ολοκληρωμένη και ουσιαστική έρευνα τέχνης από τα πρώην κομμουνιστικά κράτη που έχει παρουσιαστεί ποτέ σε αμερικανικό μουσείο. Φιλοξενεί έργα σχεδόν 100 καλλιτεχνών, οι περισσότεροι από τους οποίους δούλευαν σε άθλιες συνθήκες εκτός κρατικών ιδρυμάτων στο Ανατολικό Βερολίνο ή στη Βαρσοβία, στην Πράγα ή στο Βελιγράδι, στο Βουκουρέστι ή στη Βουδαπέστη…

Το τέλος ενός στερεοτύπου

Η έκθεση «Multiple Reality» διοργανωνόταν επί πέντε χρόνια από τον Pavel S. Pys, ερευνητή του Walker Center, και συνοδεύεται από έναν πληρέστατο κατάλογο 400 σελίδων. Πρόκειται για μιαν ιστορική έκθεση από εκείνες που σπάνια οργανώνονται από τα μουσεία.

Επικεντρώνεται σε πέντε κράτη που τον 20ό αιώνα βρίσκονταν στο σοσιαλιστικό στρατόπεδο ως δορυφόροι της Μόσχας: Τσεχοσλοβακία, Ανατολική Γερμανία, Ουγγαρία, Πολωνία και Ρουμανία, καθώς και τη Γιουγκοσλαβία, που διατηρούσε δεσμούς ισορροπιών με την ΕΣΣΔ και τις ΗΠΑ.

Υπάρχει μια στενή αντίληψη όταν αναφερόμαστε στην ευρωπαϊκή τέχνη ως κάτι κυρίως γαλλικό, γερμανικό ή ιταλικό. Στόχος της έκθεσης είναι να ανατρέψει αυτήν την αντίληψη, αλλά και να βάλει τέλος στη διαιώνιση του στερεοτύπου που λέει ότι η κομμουνιστική Ανατολή είναι καλλιτεχνικά ομοιογενής και απομονωμένη. Στην πραγματικότητα το μπλοκ αυτό δεν ήταν ποτέ πολιτιστικά ενιαίο, ούτε ήταν «στεγανό» στις εξωτερικές επιρροές.

Οι καλλιτέχνες στη Γιουγκοσλαβία και την Ουγγαρία είχαν ελευθερίες που δεν είχαν οι Ρουμάνοι και οι Ανατολικογερμανοί. Και οι καλλιτέχνες στις χώρες του «υπαρκτού σοσιαλισμού» πειραματίζονταν όσο και οι συνάδελφοί τους στα κράτη του… ΝΑΤΟ – απλώς δεν το έκαναν στη ζωγραφική και τη γλυπτική, στους κλάδους για τους οποίους το κόμμα – κράτος έπαιρνε πιο αυστηρά περιοριστικά μέτρα.

Ιδιωτική… αυτοέκφραση

Η τέχνη αυτών των καλλιτεχνών επικεντρώθηκε σε τομείς που τα καθεστώτα θεωρούσαν περιθωριακούς, όπως η φωτογραφία, για παράδειγμα, ή στην έκφραση καλλιτεχνικής διαμαρτυρίας. Η Ντόρα Μάουρερ, για παράδειγμα, έχει αναγνωριστεί διεθνώς ως καλλιτέχνις της κινούμενης εικόνας, όσο και για τα δισδιάστατα έργα της. Σε ένα από τα καλλιτεχνικά της πρότζεκτ είχε βάψει τα πόδια της με κόκκινη μπογιά για την Πρωτομαγιά του 1971 και άρχισε μιαν «αντιφρονούσα πορεία» χτυπώντας το δικό της τύμπανο, ενώ ο στρατός έκανε παρέλαση έξω από το σπίτι της.

Η Ιβέκοβιτς, στο Ζάγκρεμπ το 1979, κάθισε στο μπαλκόνι του διαμερίσματός της, ενώ περνούσε η αυτοκινητοπομπή του Προέδρου Τίτο. Εκείνη κάπνιζε και έπινε ουίσκι κρατώντας ένα μαρξιστικό βιβλίο στο δεξί της χέρι. Διέφυγε τη σύλληψη 18 λεπτά πριν εμφανιστεί ένας αστυνομικός στην πόρτα της.

Ο Γιούργκεν Βίτντορφ, ο οποίος υπήρξε μέλος του κυβερνώντος κόμματος της Ανατολικής Γερμανίας, ανέλαβε να διακοσμήσει ένα γυμναστήριο στη Λειψία το 1964 και φιλοτέχνησε γυμνά σώματα εργαζομένων να κάνουν ντους, ένα έργο που απέπνεε φανερά ερωτισμό. Γι’ αυτό το έργο κρίθηκε σκληρά από την εφημερίδα της FDJ (της Κομμουνιστικής Νεολαίας της Γερμανίας).

Ο πρωτοποριακός σκηνοθέτης Jozef Robakowski παρήγαγε το 1971 μια μινιμαλιστική ταινία η οποία παρουσίαζε ένα κόκκινο ορθογώνιο το οποίο παλλόταν στους ηλεκτρονικούς ρυθμούς που δημιούργησε ο Eugeniusz Rudnik (πρωτοπόρος ηλεκτρονικής μουσικής). Αυτοί οι καλλιτέχνες δεν δημιούργησαν τέχνη χωρίς κάποιο κόστος.

Η φωτογράφος και performer Gabriele Stötzer πέρασε έναν χρόνο στη φυλακή όχι επειδή δημιούργησε κάτι που δεν ήταν αρεστό στο καθεστώς της Ανατολικής Γερμανίας, αλλά επειδή διαμαρτυρήθηκε για την απόφαση του κυβερνώντος κόμματος να αφαιρέσει την υπηκοότητα από έναν τραγουδιστή. Η αυτοέκφραση σε αυτές τις χώρες ανήκε αυστηρά στην ιδιωτική σφαίρα…

Η ασαφής διάκριση

Στη Δύση υπήρξε σαφής διαχωρισμός ανάμεσα στο τι είναι «τέχνη» και τι «ακτιβισμός». Η διάκριση αυτή δεν ήταν τόσο ξεκάθαρη για τους καλλιτέχνες του Ανατολικού Μπλοκ, καθώς δεν ήταν σαφής ο διαχωρισμός μεταξύ διαφωνίας και ανεξαρτησίας, δέσμευσης και άρνησης.

Αυτό το είδος κρατικού ελέγχου μπορεί να έχει τελειώσει – ακόμη και στην Ουγγαρία. Η έκθεση «Πολλαπλές Πραγματικότητες» δείχνει αυτήν την αδιάρρηκτη σχέση που υπάρχει ανάμεσα στην αισθητική και την πολιτική, την προσωπική και δημόσια ζωή και την έκφραση αυτών των δεσμών μέσα από την τέχνη.

Ίσως οι καλλιτέχνες που κλήθηκαν να δημιουργήσουν υπό αυτά τα καθεστώτα να θέλησαν να απαντήσουν στο ερώτημα που έθεσε ο θεατρικός συγγραφέας, ποιητής και φιλόσοφος Heiner Müller: «Πώς πρέπει να ζεις, αναρωτήθηκα, για να είσαι σε αρμονία με αυτό που ειλικρινά σκέφτεσαι;»

Διαβάστε επίσης:

Ξανά μαζί Μπραντ Πιτ και Κουέντιν Ταραντίνο

Ταινίες Πρώτης Προβολής: Δράμα, περιπέτεια και το συνταρακτικό «Plan 75» (Videos)

«Ghostbusters: Frozen Empire»: Μπιλ Μάρεϊ και Νταν Ακρόιντ επιστρέφουν στο… φυσικό τους χώρο (Video)