Πέραν πάσης αμφιβολίας, ο Νίκος Πουλαντζάς κατατάσσεται μεταξύ των μαρξιστών στοχαστών της μεταπολεμικής περιόδου, οι οποίοι, μέχρι και σήμερα, ασκούν μια εξέχουσα επιρροή.

Κατά τη διάρκεια της σύντομης ζωής του παρήγαγε πλούσιες θεωρητικές επεξεργασίες, με πυρήνα το καπιταλιστικό κράτος, τις κοινωνικές τάξεις και τη σοσιαλιστική στρατηγική. Πιο συγκεκριμένα, ο Πουλαντζάς υπήρξε ο μελετητής του αστικού κράτους την εποχή της διεθνοποίησης των καπιταλιστικών σχέσεων, της ενσωμάτωσης των κυριαρχούμενων τάξεων διαμέσου του κράτους πρόνοιας, αλλά και του τέλους του μεταπολεμικού κύματος ανάπτυξης.

Το πολυσχιδές έργο του καλύπτει ένα μεγάλο εύρος θεματικών, μεταξύ των οποίων: τη σχέση οικονομίας και πολιτικής στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, τον εννοιολογικό προσδιορισμό των κοινωνικών τάξεων στην καπιταλιστική κοινωνία, αλλά και την τυπολογία των μορφών του αστικού κράτους σε συνάρθρωση με την πάλη των τάξεων.

Χωρίς εύκολες συνταγές

Στα τελευταία χρόνια της ζωής του, ο επιστημονικός και πολιτικός προβληματισμός του Νίκου Πουλαντζά επικεντρώθηκε στο ζήτημα του δημοκρατικού σοσιαλισμού. Πρόκειται για αναζητήσεις οι οποίες έμειναν ανολοκλήρωτες και μετέωρες, αφού δεν μπόρεσε ή δεν θέλησε να τις ολοκληρώσει. Όποιος, λοιπόν, προσεγγίζει το έργο του Πουλαντζά περιμένοντας πως σε αυτό θα βρει οριστικές απαντήσεις, εύκολες συνταγές ή εφαρμόσιμα μοντέλα μάλλον θα απογοητευτεί. Σίγουρα, όμως, θα ανακαλύψει ένα πλήθος ενδεικτικών κατευθύνσεων που θα μπορούσαν να χρησιμεύσουν στην εκπόνηση μιας σύγχρονης στρατηγικής μετάβασης.

Οι απόψεις του Πουλαντζά για την επαναστατική στρατηγική μεταβάλλονται παράλληλα με τη μεταβολή των απόψεών του για τη φύση του καπιταλιστικού κράτους. Ο Πουλαντζάς αρχικά υιοθέτησε μια αυστηρά λενινιστική προσέγγιση, σύμφωνα με την οποία η εργατική τάξη θα έπρεπε να κινητοποιηθεί στο πλαίσιο μιας αντικρατικής οργάνωσης, έξω από το καπιταλιστικό κράτος, υπό την ηγεσία ενός πρωτοπόρου επαναστατικού κόμματος, προσέγγιση που αντιμετωπίζει το καπιταλιστικό κράτος ως αναμφισβήτητη θεσμική έκφραση της αστικής πολιτικής κυριαρχίας.

Μια τέτοια ανάγνωση οδηγεί στο συμπέρασμα πως η εργατική τάξη δεν είναι σε θέση να χρησιμοποιήσει το καπιταλιστικό κράτος ‒ ακόμα και με την πιο φιλελεύθερη κοινοβουλευτική μορφή του ‒ προκειμένου να πραγματοποιήσει μια σοσιαλιστική μετάβαση και ως εκ τούτου η συντριβή του αποτελεί την απαραίτητη προϋπόθεση για την ανάληψη πολιτικής εξουσίας από μέρους της εργατικής τάξης.

Οι θρυαλλίδες

Δύο γεγονότα φαίνεται πως υπήρξαν οι θρυαλλίδες της θεωρητικής στροφής του Πουλαντζά: το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου στην Ελλάδα και ο γαλλικός Μάης.

● Μετά το ξέσπασμα του πραξικοπήματος, ο Πουλαντζάς άρχισε να μελετάει περισσότερο τις μη δημοκρατικές μορφές διακυβέρνησης και να αναζητεί ποια θα ήταν η καταλληλότερη στρατηγική ενάντια σε μια στρατιωτική δικτατορία. Έτσι, αναπτύχθηκε στη σκέψη του η ιδέα της αποσταθεροποίησης του καθεστώτος μέσω των λαϊκών αγώνων, όπως αποτυπώθηκε στο έργο «Η κρίση των δικτατοριών».

● Παράλληλα, τα γεγονότα του Μάη του ’68 ώθησαν τον Πουλαντζά να επανακαθορίσει τις ιδέες του σχετικά με τον δομικό καθορισμό της ταξικής εξουσίας και να παρατηρήσει ευκρινέστερα την ασταθή ισορροπία και τις συναφείς τάσεις συμβιβασμού που διέπουν την αστική εξουσία.

Επηρεασμένη από την ανάγνωση των παραπάνω γεγονότων, αλλά και σαφώς ενταγμένη στο στρατόπεδο του ευρωκομμουνισμού, η ύστερη σκέψη του Πουλαντζά αρνείται τη στρατηγική της δυαδικής εξουσίας και ρίχνει το βάρος στην ανάδειξη των εσωτερικών αντιφάσεων του καπιταλιστικού κράτους.

Ο Πουλαντζάς εγκαταλείπει την άποψη πως η κοινοβουλευτική δημοκρατία αποτελεί απλώς τη θεσμική έκφραση της αστικής πολιτικής κυριαρχίας, συνηγορεί υπέρ των φιλελεύθερων κοινοβουλευτικών μορφών και των διαδεδομένων ατομικών ελευθεριών και οδηγείται στην απόρριψη της ανάγκης καταστροφής της αστικής κρατικής μηχανής. Ο ύστερος Πουλαντζάς δίνει πλέον έμφαση στην ανάγκη διατήρησης και επέκτασης των θεσμών και των ελευθεριών της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, παράλληλα με την ανάπτυξη οργάνων άμεσης δημοκρατίας στη βάση, τα οποία θα συγκεραστούν με την κοινοβουλευτική δημοκρατία.

Μεταβαλλόμενες σχέσεις

Παράλληλα, στη σκέψη του ύστερου Πουλαντζά το καπιταλιστικό κράτος δεν είναι ένας μονολιθικός, και αδιαπέραστος από τους κοινωνικούς αγώνες, συνασπισμός εξουσίας, αλλά μια σχέση με έντονες εσωτερικές αντιφάσεις, ένας διττός χώρος, τόσο οργάνωσης των κυρίαρχων συμφερόντων όσο και δράσης των λαϊκών μαζών. Για τον Πουλαντζά το κράτος δεν είναι πράγμα ή αντικείμενο, αλλά μια συμπύκνωση σχέσεων, οι οποίες μεταβάλλονται συνεχώς εντός των συγκεκριμένων ιστορικών και κοινωνικών συγκυριών, μεταβάλλοντας ταυτόχρονα και τη δομή και λειτουργία των κρατών.

Ο Πουλαντζάς έχει απόλυτο δίκιο: το κράτος δεν είναι ούτε απλώς ένα εργαλείο της άρχουσας τάξης ούτε, πολύ περισσότερο, ένας ουδέτερος χώρος άσκησης πολιτικής. Το κράτος είναι κάθε άλλο παρά ένα παθητικό και αταξικό εργαλείο. Αντιθέτως, είναι πάντοτε ήδη ταξικό, και είναι αυτή η δομική ιδιομορφία που του επιτρέπει να «επιλέγει» τη θέση του, δηλαδή το πολιτικό στίγμα του. Αυτός ο ιδιαίτερος χαρακτήρας μεροληψίας είναι ριζωμένος στα ενδογενή χαρακτηριστικά του καπιταλιστικού κράτους και διατηρείται παρά τις όποιες επιμέρους διαφοροποιήσεις του εκάστοτε κράτους.

Όμοια, κι αφού δεν είναι υποκείμενο, το καπιταλιστικό κράτος δεν είναι σε θέση να ασκήσει εξουσία. Οι εξουσίες του ελέγχονται από εναλλασσόμενες ομάδες συμφερόντων. Στην περίπτωση που υπάρχει μια συνολική στρατηγική γραμμή στην άσκηση των εξουσιών, αυτή είναι αποτέλεσμα ενός στρατηγικού συντονισμού, ο οποίος πραγματοποιείται χάρη στον οργανωτικό ρόλο που διαθέτουν τα παράλληλα δίκτυα εξουσίας, τα οποία διαπερνούν και ενοποιούν τις τυπικές δομές του κράτους. Πρόκειται σαφώς για ένα δύσκολο επίτευγμα, αφού το κρατικό σύστημα διέπεται από συνεχείς αντιφάσεις και ταξικές συγκρούσεις.

Είναι γεγονός πως η σχετική αυτονομία του κράτους επιτρέπει την αποτύπωση του συσχετισμού των κοινωνικών και πολιτικών δυνάμεων εντός του κράτους. Μοιάζει επίσης λογικό πως η αντανάκλαση αυτού του συσχετισμού αποτυπώνεται ευκρινέστερα σε συνθήκες άνθησης της αστικής δημοκρατίας, αφού οι εκλογικές διαδικασίες και η χαλάρωση των απαγορεύσεων επιτρέπουν μια καλύτερη εκπροσώπηση της εργατικής τάξης, τόσο στα αντιπροσωπευτικά σώματα όσο και στον κρατικό μηχανισμό.

Βέβαια το γεγονός αυτό δεν θα πρέπει να μας παρασύρει σε μια ποσοτική αντίληψη, η οποία θα μας οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι αρκεί απλώς μια μεταβολή του συσχετισμού στην κοινωνία για να κατακτηθεί το κράτος. Και αυτό γιατί ο συσχετισμός δυνάμεων δεν περιλαμβάνει μόνο ποσοτικά μεγέθη, αλλά διαθέτει και μια ποιοτική συνιστώσα…

* Το κείμενο αυτό είναι απόσπασμα από το βιβλίο του Τάσου Σκλάβου «Ο ύστερος Πουλαντζάς και ο δρόμος προς τον δημοκρατικό σοσιαλισμό»

Διαβάστε επίσης:

Νέα Αριστερά: Άνεμος αισιοδοξίας για την εκλογή ευρωβουλευτή – «Σκανάρουν» Κασσελάκη, πρεσάρουν ΣΥΡΙΖΑ

ΚΚΕ: Αντιπολεμικός και… αντί – Ε.Ε. συναγερμός

Προσομοίωση πολέμου για Ισραήλ και Ιράν – «Βομβαρδισμοί» με περσικό χαλί και απάντηση με… video game