Στην περίοδο πριν από την Άλωση (1204 – 1453), το Βυζάντιο βρισκόταν σε μια ιδιότυπη κατάσταση: ήταν υπό ασφυκτική γεωπολιτική πίεση και οικονομική δυσπραγία, ωστόσο έμενε πνευματικά ζωντανό και, σε ορισμένους κύκλους, εξαιρετικά τολμηρό. Ενώ οι στρατιωτικές και πολιτικές δυνατότητες της αυτοκρατορίας έβαιναν μειούμενες, η φιλοσοφική και θεολογική σκέψη βρήκε τρόπους να ανανεωθεί και να στραφεί τόσο στο παρελθόν όσο και στο μέλλον.

Γεώργιος Γεμιστός Πλήθων: Ο Πλάτων του Μυστρά

Ο Πλήθων (1355 – 1452) γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη, αλλά η δράση του συνδέεται κυρίως με τον Μυστρά, το ακμάζον κέντρο του Δεσποτάτου του Μοριά. Με βαθιά γνώση της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας και ιδιαίτερα του Πλάτωνα, ο Πλήθων υποστήριξε ότι η αναγέννηση του ελληνικού κόσμου απαιτούσε επιστροφή στις αξίες και στο πολιτικό ήθος των αρχαίων.

Στο έργο του «Νόμων συγγραφή» προσπάθησε να υφάνει ένα ιδεώδες πολιτείας, στηριγμένο μεν στην πλατωνική πολιτειολογία, αλλά με εκείνη την αδιόρατη νεοπλατωνική αύρα που μεταμορφώνει την πολιτική σε πνευματικό σύστημα. Την ίδια στιγμή, μέσα στο βυζαντινό χάος των φατριών, των δυναστικών ανταγωνισμών και των δυτικών εξαρτήσεων, ο Πλήθων διέκρινε το ανησυχητικό σύμπτωμα της απώλειας της εθνικής αυτοτέλειας. Η δική του πρόταση υπήρξε τολμηρή, σχεδόν προκλητική για την εποχή του. Οραματιζόταν μια αυτόνομη ελληνική αναγέννηση, με όρους γεωπολιτικούς και ανασύνταξη της ψυχής του έθνους. Η κοινωνία, πίστευε, έπρεπε να ξαναχτιστεί σε ελληνική βάση. Δεν επιζητούσε μια επιστροφή στο παρελθόν αλλά μια προοπτική απελευθέρωσης του μέλλοντος.

Η στάση του απέναντι στον χριστιανισμό υπήρξε εξίσου σύνθετη. Παρέμεινε ορθόδοξος, αλλά δεν έκρυψε ποτέ τον θαυμασμό του για την αρχαία ελληνική θρησκεία και την ηθική της. Αυτό ήταν αρκετό για να γεννήσει την καχυποψία των συγχρόνων του, που τον θεώρησαν σχεδόν αιρετικό. Για εκείνον, όμως, ο αρχαίος κόσμος δεν ήταν νεκρός: ήταν μια πηγή καθαρής σκέψης που μπορούσε ακόμη να δώσει νόημα στον παρόντα χρόνο.

Όταν βρέθηκε στη Σύνοδο της Φερράρας – Φλωρεντίας, αποδείχθηκε ο φορέας μιας παράδοσης που οι Ιταλοί ουμανιστές διψούσαν να ακούσουν. Ο Κόζιμο ντε Μέντιτσι, γνωρίζοντάς τον, είδε σε αυτόν τη ζωντανή απόδειξη ότι η Ελλάδα δεν είχε πεθάνει. Η συνάντησή τους υπήρξε από εκείνες τις φευγαλέες στιγμές της Ιστορίας όπου ένας άνθρωπος αλλάζει την πορεία ενός ολόκληρου πνευματικού κόσμου. Απ’ αυτήν τη γνωριμία γεννήθηκε η Πλατωνική Ακαδημία της Φλωρεντίας, υπό τον Μαρσίλιο Φιτσίνο, και μαζί της η νεότερη ευρωπαϊκή Αναγέννηση απέκτησε μια καρδιά που χτυπούσε στον ρυθμό του Πλάτωνα και, σιωπηλά, του Πλήθωνα.

Έτσι ο στοχαστής του Μυστρά έγινε ο σπινθήρας που άναψε ξανά τον πλατωνικό κόσμο στην Ιταλία. Και μέσα από αυτήν την αθόρυβη μετακίνηση ιδεών, άφησε το ίχνος του σε μια ήπειρο που μόλις ξυπνούσε από τον μεσαιωνικό της ύπνο.

Βησσαρίων: Ο γεφυροποιός Ανατολής και Δύσης

Ο Βησσαρίων, ο πιο λαμπρός μαθητής του Πλήθωνα, ξεκίνησε ως ταπεινός μοναχός, βαθύς γνώστης των ελληνικών γραμμάτων, και σύντομα η μόρφωση και η ευγλωττία του τον ανέδειξαν σε μητροπολίτη Νικαίας. Στη Σύνοδο της Φερράρας – Φλωρεντίας έγινε η φωνή που μπορούσε να ενώσει δύο κόσμους: οι Λατίνοι τον άκουγαν με σεβασμό, οι Έλληνες στηρίζονταν στη διαύγειά του. Κι όμως, πίσω από τη θεολογική επιχειρηματολογία του, κρυβόταν μια απλή, σχεδόν σπαρακτική αγωνία: να σώσει την Πόλη από τη σκιά των Οθωμανών. Η Ένωση των Εκκλησιών για τον Βησσαρίωνα δεν ήταν δογματικό ζήτημα, ήταν η τελευταία ελπίδα για στρατιωτική βοήθεια, για μια ύστατη αναχαίτιση της καταστροφής.

Μετά την Άλωση, όταν πια ο βυζαντινός κόσμος είχε χαθεί, ο ίδιος βρήκε στη Δύση έναν νέο τόπο να συνεχίσει την πνευματική του πορεία. Έγινε καρδινάλιος, πρόσωπο κύρους στους παπικούς κύκλους, και κυρίως ένας από τους ανθρώπους που επηρέασαν όσο λίγοι την αναβίωση των ελληνικών γραμμάτων στην Ιταλία. Μετέφερε την ελληνική γνώση και ταυτόχρονα τον τρόπο της, το ύφος, την παιδευτική της πνοή. Οι Ιταλοί ουμανιστές είδαν σε αυτόν τον εξόριστο λόγιο τον ζωντανό φορέα μιας παράδοσης που έμελλε να γίνει θεμέλιο της Αναγέννησης.

Το πιο σπουδαίο του έργο, ωστόσο, ήταν μια πράξη γενναιοδωρίας του που άλλαξε την πνευματική ιστορία της Ευρώπης. Δώρισε τη μεγάλη συλλογή ελληνικών χειρογράφων του στη Βενετία, θεμελιώνοντας τη Biblioteca Marciana. Πρόκειται για έναν απέραντο θησαυρό που θα γινόταν καταφύγιο και εργαστήρι των νεότερων φιλολόγων.

Με την ίδια φυσικότητα που διέσχιζε σύνορα, ο Βησσαρίων ένωσε εποχές. Στάθηκε ο κρίκος που συνέδεσε την ετοιμοθάνατη βυζαντινή παιδεία με τον ενθουσιασμό της ιταλικής Αναγέννησης. Κι όπως συμβαίνει με τους ανθρώπους που κουβαλούν έναν κόσμο ολόκληρο στην τσάντα των χειρογράφων τους, μετέφερε τον τρόπο που σκέφτονται οι Έλληνες. Και αυτό ήταν ίσως το μεγαλύτερο δώρο του στη Δύση.

Μάρκος Ευγενικός: Ο φύλακας της Ορθοδοξίας

Ο Μάρκος Ευγενικός, ο μητροπολίτης Εφέσου, στάθηκε σε εκείνη τη σκοτεινή και εύθραυστη στιγμή της ιστορίας ως ο άνθρωπος που σήκωσε πάνω του όλο το βάρος της αδιάλλακτης πίστης. Αν ο Βησσαρίων εκπροσωπούσε την αγωνία για σωτηρία μέσω της Ένωσης, ο Μάρκος ήταν η άλλη όψη του ίδιου δράματος: ο φύλακας μιας παράδοσης που αρνιόταν να διαπραγματευτεί το ελάχιστο. Στη Σύνοδο της Φλωρεντίας, εκεί όπου οι Έλληνες έψαχναν εναγωνίως μια λύση για να αποτρέψουν τη μοίρα της Πόλης, ο Μάρκος Ευγενικός αρνήθηκε να υπογράψει την Ένωση.

Με την επιστροφή στην Κωνσταντινούπολη, η στάση του τον κατέστησε ηγετική μορφή της ανθενωτικής παράταξης. Στο πρόσωπό του συγκεντρώθηκε η διάθεση αντίστασης ενός κόσμου που ένιωθε πως κινδυνεύει να χαθεί όχι μόνο πολιτικά αλλά και πνευματικά. Ο θάνατός του, λίγο πριν από την Άλωση, σφράγισε τον ρόλο του ως υπερασπιστή της Ορθοδοξίας. Η Εκκλησία τον τίμησε ως άγιο.

Μαζί, οι τρεις τους σχηματίζουν ένα σπάνιο τρίπτυχο, τον «τελευταίο ελληνισμό», όπου η μνήμη του αρχαίου κόσμου, η ανάγκη για επιβίωση σε έναν νέο γεωπολιτικό χάρτη και η υπεράσπιση της πνευματικής ταυτότητας συνυπάρχουν σε μια λεπτή, σχεδόν δραματική ισορροπία. Είναι η τελευταία λάμψη ενός πολιτισμού που, λίγο πριν σβήσει, κατάφερε να αφήσει παρακαταθήκη και στους δύο κόσμους: στην Ανατολή, ως αίσθηση ιστορικής συνέχειας και θεολογικής συνέπειας (που δυστυχώς βύθισε τον ελληνισμό στο οθωμανικό σκοτάδι), και στη Δύση, ως πλούσιο σώμα γνώσης, κειμένων και μεθόδων σκέψης που θα τροφοδοτούσε την ίδια την Αναγέννηση. Έτσι, ακόμη και μέσα στην ήττα, ο ελληνικός στοχασμός της ύστερης βυζαντινής εποχής κέρδισε την αθανασία.

Παράρτημα πηγών

• Γεώργιος Γεμιστός Πλήθων, «Νόμων συγγραφή» – Πολιτική και φιλοσοφική πραγματεία με πλατωνικές βάσεις.
• Βησσαρίων, «In calumniatorem Platonis» – Υπεράσπιση του Πλάτωνα απέναντι στους επικριτές του.
• Μάρκος Ευγενικός, «Λόγος κατά της Ένωσης» – Θεολογικό μανιφέστο εναντίον της Συνόδου Φλωρεντίας.
• Συνεδριακές Πράξεις Συνόδου Φερράρας – Φλωρεντίας (1438 – 1439) – Πρωτογενής μαρτυρία των αντιπαραθέσεων.
• Γεώργιος Σχολάριος (Γεννάδιος Β΄), «Επιστολές» – Σχόλια για τον ρόλο του Μάρκου Ευγενικού και του Πλήθωνα.

Διαβάστε επίσης:

Όταν ανθούσε η γειτονιά

ΚΚΕ: Γιατί βλέπει δικαίωση… στο βιβλίο Τσίπρα

Το ουκρανικό θολό τοπίο: Τα σχέδια επίλυσης και οι εκρηκτικές «λεπτομέρειες» που είναι στο τραπέζι