Η εποχή που οι μηχανές θα υποκαταστήσουν τον άνθρωπο πλησιάζει. Μέχρι το 2050 τα ρομπότ, οι υπολογιστές και οι μηχανές τεχνητής νοημοσύνης θα έχουν αντικαταστήσει την ανθρώπινη εργασία με αποτέλεσμα η παγκόσμια ανεργία να ξεπεράσει το 50%. Αυτό τουλάχιστον υποστήριξε ο καθηγητής της επιστήμης των υπολογιστών Μοσέ Βάρντι, του Πανεπιστημίου Ράις, στο κυριότερο επιστημονικό συνέδριο στις ΗΠΑ.

 

Οι δηλώσεις του Βάρντι προκάλεσαν χιλιάδες δημοσιεύματα σε όλο τον πλανήτη, τα οποία αναπαρήγαγαν την εκτίμηση του καθηγητή. Tα μεγαλύτερα ΜΜΕ επικεντρώθηκαν στο πρόβλημα της ανεργίας περιγράφοντας ένα δυστοπικό μέλλον. Όμως τα προβλήματα που δημιουργούνται από την τεχνολογική εξέλιξη δεν αφορούν το μέλλον, τα βιώνουμε ήδη και σπάνια γίνεται διάλογος για αυτά.

 

 

Το 1888 ο Έντουαρντ Μπέλαμι δημοσίευσε το προφητικό βιβλίο επιστημονικής φαντασίας «Κοιτώντας προς τα πίσω: 2000-1887». Ο ήρωας του βιβλίου, ένας εύπορος κάτοικος της Βοστώνης, πάσχει από αϋπνία και κοιμάται με τη βοήθεια ύπνωσης στο υπόγειο του σπιτιού του. Έπειτα από μία πυρκαγιά στο σπίτι του, ξυπνάει στη Βοστώνη του 2000, την οποία περιγράφει ως μία σοσιαλιστική ουτοπία.

 

Η βιομηχανική επανάσταση και η τεχνολογική εξέλιξη είχαν γεννήσει προσδοκίες ότι ο κόσμος θα γινόταν καλύτερος. Η ουτοπία του Μπέλαμι «προέβλεπε» ότι το 2000 οι μηχανές θα έκαναν όλες τις δύσκολες δουλειές, σε μία πλήρως βιομηχανοποιημένη κοινωνία, με την τεχνολογία να βελτιώνει τη ζωή των ανθρώπων και την ανάπτυξη της οικονομίας να λειτουργεί προς όφελος της κοινωνίας. Οι εργαζόμενοι θα μπορούσαν να διαλέξουν ελεύθερα το επάγγελμά τους. Οι ώρες εργασίες θα ήταν ελάχιστες, οι εργαζόμενοι θα συνταξιοδοτούνταν στα 45 τους χρόνια και μετά θα αφιέρωναν πλήρως τη ζωή τους στην προσωπική τους βελτίωση. Η τεχνολογική εξέλιξη θα έδινε στους πολίτες τη δυνατότητα να έχουν ελεύθερο χρόνο για να εξασκούν τα χόμπι τους, να διαβάζουν εφημερίδες, να ακούν μουσική και να ασχολούνται με την τέχνη και τη διαρκή εκπαίδευσή τους.

 

Παρά τις προσδοκίες, ο 20ός αιώνας ήταν ακριβώς το αντίθετο. Η ανθρωπότητα γνώρισε δύο πολύνεκρους πολέμους, τα ωράρια εργασίας επέστρεψαν σε εποχές προ βιομηχανικής επανάστασης και τα χόμπι σε πολλές χώρες του «ανεπτυγμένου» πλανήτη μοιάζουν επιστημονική φαντασία. Ακόμη και η βασική εκπαίδευση ή, πολύ περισσότερο, η πανεπιστημιακή εκπαίδευση, για παράδειγμα στη Βρετανία, εξελίσσεται σε προνόμιο για λίγους. Η τέχνη δεν απευθύνεται στο άτομο, αλλά στις μάζες, οι μεγάλες επιχειρήσεις ενημέρωσης παράγουν το συντριπτικό ποσοστό των ειδήσεων που κυκλοφορούν παγκοσμίως, οι πολίτες είναι εκτεθειμένοι στην εμπορευματοποίηση και την προπαγάνδα και το Διαδίκτυο στον 21ο αιώνα δεν βελτίωσε την κατάσταση – αντίθετα, συμβάλλει στην επιδείνωσή της.

 

 

Ο τρόπος με τον οποίο η τεχνολογία επηρεάζει καταλυτικά την οργάνωση των κοινωνιών έγινε ορατός από τις αρχές του 20ού αιώνα όταν ο Φορντ εφάρμοσε μία τεχνολογική καινοτομία. Στα εργοστάσιά του, ο εργάτης παρήγε ένα μικρό τμήμα του αυτοκινήτου. Καθηλωμένος μπροστά σε μία γραμμή παραγωγής έπρεπε να επαναλαμβάνει την ίδια διαδικασία καθ’ όλη τη διάρκεια της βάρδιάς του. Το μοντέλο ήταν επαναστατικό γιατί ανέτρεπε πλήρως ό,τι ίσχυε μέχρι εκείνη τη στιγμή. Ο «φορντισμός», όπως έμεινε στην Ιστορία, κυριάρχησε από το 1920 έως το 1970 και διαμόρφωσε μία εντελώς καινούργια οικονομική και κοινωνική πραγματικότητα. 

 

Το νέο μοντέλο ανέτρεψε τις εργασιακές σχέσεις και επέφερε το πρώτο μεγάλο πλήγμα στα εργατικά σωματεία, υποβαθμίζοντας τη δύναμή τους. Ανειδίκευτοι εργάτες, με ελάχιστη εκπαίδευση, μπορούσαν να κάνουν πολύ καλά τη δουλειά. Σύμφωνα με έκθεση του Παγκόσμιου Οργανισμού Εργασίας, η τεχνολογική επανάσταση του Φορντ είχε βαθιές επιπτώσεις στην οργάνωση της κοινωνίας. Τα εργοστάσια γιγαντώθηκαν και οι συνθήκες εργασίας ήταν πρωτοφανείς. Περιφραγμένοι χώροι με ψηλούς τοίχους, οπλισμένους φρουρούς, εργαζομένους υποχρεωμένους να ακολουθούν με ακρίβεια δευτερολέπτου τη διαδικασία και υποταγμένους σε έναν μηχανισμό που αποξένωνε το άτομο από το προϊόν της εργασίας του και την εργασία από το κοινωνικό περιβάλλον και την καθημερινή ζωή.

 

Βασικός κοινωνικός στόχος του νέου μοντέλου ήταν να επιτευχθεί ένα καθεστώς το οποίο δεν θα διατάρασσε τον στόχο της διαρκούς αύξησης της παραγωγής και της διαρκούς επέκτασης χωρίς περιορισμούς. Οι τεχνολογικοί κανόνες καθόρισαν το εργασιακό περιβάλλον, το οποίο με τη σειρά του καθόρισε και το πολιτικό πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύχθηκε το μοντέλο, προτείνοντας μία συγκεκριμένη κοινωνική δομή και πολιτική ανταπόκριση ικανή να αναπτυχθεί αυτό το μοντέλο.

 

 

Το μοντέλο του Φορντ δέχθηκε το πρώτο πλήγμα στην κρίση του 1930 και κατέρρευσε με την κρίση της δεκαετίας του 1970. Σε ένα περιβάλλον όπου οι βιομηχανίες έπρεπε να μάθουν να λειτουργούν σε οικονομικό κλίμα μηδενικής ανάπτυξης, μία αυτοκινητοβιομηχανία στην άλλη πλευρά του Ειρηνικού έκανε τη νέα επανάσταση με τη βοήθεια της νέας τεχνολογίας. Το νέο μοντέλο που εφαρμόστηκε σε εργοστάσια της Τογιότα και έμεινε γνωστό ως «τογιοτισμός» πρότεινε έναν νέο τρόπο λειτουργίας και, εφόσον δεν μπορούσε να αναπτυχθεί η οικονομία και να αυξηθεί η κατανάλωση, βασίστηκε στη μείωση του κόστους παραγωγής. 

 

Και σε αυτό το μοντέλο ο βασικός πυρήνας ήταν η τεχνολογία. Οι εργαζόμενοι στη γραμμή παραγωγής άρχισαν να αντικαθίστανται από μηχανές και ρομπότ που έκαναν εξίσου καλά τη δουλειά, με ελάχιστες… απαιτήσεις. Η ευελιξία που πρόσφεραν τα ρομπότ, ο συγχρονισμός της παραγωγής με τη ζήτηση προκάλεσαν σημαντική μείωση του κόστους. Η τεχνολογία, η μικροηλεκτρονική, οι ραγδαίες εξελίξεις στον τομέα της επικοινωνίας έδωσαν τη δυνατότητα στα εργοστάσια να μπορούν να αντιμετωπίσουν απρόσμενους εξωτερικούς παράγοντες που ο «φορντισμός» απαιτούσε να είναι σταθεροί. 

 

Το νέο μοντέλο δεν ήθελε περισσότερους εργάτες για να αυξήσει την παραγωγή, το αντίθετο. Στη Γερμανία από το 1955 έως το 1965 επενδύθηκαν 100 δισ. μάρκα στον βιομηχανικό τομέα, με αποτέλεσμα 2.000.000 νέες θέσεις εργασίας. Ανάμεσα στο 1965 και το 1970, που άρχισε να εφαρμόζεται το νέο μοντέλο, καταστράφηκαν 100.000 θέσεις εργασίας και όταν οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές ενσωματώθηκαν πλήρως στην παραγωγική διαδικασία έφυγαν από την παραγωγή ακόμη 500.000 εργάτες. 

Η καθετοποιημένη παραγωγή των εργοστασίων του «φορντισμού» ανατράπηκε, η τηλεματική, οι δορυφορικές επικοινωνίες, οι αυξανόμενες δυνατότητες των υπολογιστών, η μείωση του κόστους και η αύξηση της ταχύτητας στις μεταφορές καθιστούσαν πλέον εφικτή την παραγωγή σε διαφορετικά σημεία του πλανήτη. 

 

Οι μεγάλες επιχειρήσεις άρχισαν να μοιράζουν τμήματα της παραγωγής σε διαφορετικές χώρες, μειώνοντας ακόμη περισσότερο το κόστος. Το 1978 η Φορντ είχε 256.614 υπαλλήλους στις ΗΠΑ, μέσα σε πέντε χρόνια απολύθηκαν περισσότεροι από 100.000. Στο τέλος του 1990 η Φορντ παρήγαγε 1,5 εκατ. οχήματα για την αγορά των ΗΠΑ με 155.000 υπαλλήλους, όσους είχε ένα μεγάλο εργοστάσιο την περίοδο που κατασκευαζόταν το διάσημο μοντέλο «Τ».

Το φαινόμενο δεν περιορίστηκε στην αυτοκινητοβιομηχανία. Η ΙΚΕΑ, όπως αναφέρει Έκθεση του Διεθνούς Οργανισμού Εργασίας, έχει κρατήσει στη Σουηδία μόνο το τμήμα μάρκετινγκ, τους σχεδιαστές και τις οικονομικές υπηρεσίες. Όλες οι κατασκευές γίνονται σε χώρες της Ασίας. Η ΝΙΚΕ επίσης κρατάει στην Αμερική μόνο τον στρατηγικό σχεδιασμό.

 

Αν οι ανειδίκευτοι εργάτες που χρησιμοποιούσε το μοντέλο του Φορντ αποδυνάμωσε το εργατικό κίνημα, το νέο μοντέλο το διέλυσε. Ανέτρεψε τις προηγούμενες εργασιακές σχέσεις, με την αύξηση της ανεργίας, τα ευέλικτα ωράρια, την «απασχολησιμότητα», που είναι πλέον ο κανόνας. Αποτέλεσμα ήταν να καταρρεύσει πλήρως η δομή των εργατικών σωματείων σε ολόκληρο τον κόσμο, με τις γνωστές συνέπειες. Στις ΗΠΑ το εργατικό κίνημα στα τέλη της δεκαετίας του ’80 και στις αρχές του ’90 έχασε 20 εκατ. μέλη και κάτι αντίστοιχο συνέβη στη Δυτική Ευρώπη. Στη Γαλλία οι εργαζόμενοι που έχουν κάποιου είδους συλλογική σύμβαση μειώθηκαν κατά 50% τα τελευταία 20 χρόνια

 

 

Αν ο Φορντ άλλαξε τον κόσμο και ανέτρεψε πλήρως τις κοινωνικοοικονομικές σχέσεις και ο «τογιοτισμός» με τη βοήθεια της παγκοσμιοποίησης ενίσχυσε την ανεργία και αποδυνάμωσε τους εργαζομένους, οι νέες τεχνολογίες ήρθαν να εξαϋλώσουν ό,τι απέμεινε και κυρίως να αυξήσουν το χάσμα ανάμεσα σε πλούσιους και φτωχούς.

 

Οι νέες τεχνολογίες, που υποτίθεται ότι θα συνέβαλλαν στη βελτίωση της ζωής σε όλα τα επίπεδα, είχαν ως αποτέλεσμα την περαιτέρω διόγκωση των κοινωνικών ανισοτήτων. Το 1970 το 1% του πιο πλούσιου τμήματος του πληθυσμού των ΗΠΑ κατείχε το 10% του εθνικού εισοδήματος, σήμερα το ποσοστό αυτό έχει διπλασιαστεί. Το ακόμη πιο πλούσιο 0,1% του πληθυσμού κατέχει το 8% του συνολικού εθνικού εισοδήματος. Το 2005 το εισόδημα δύο μόνο Αμερικανών, του Μπιλ Γκέιτς και του Γουόρεν Μπάφετ, αντιστοιχούσε στο εισόδημα που είχε το 40% των πιο φτωχών στρωμάτων της χώρας. Το 1992 το εισόδημα των 400 πιο πλούσιων ατόμων της λίστας «Forbes» ήταν 300 δισ. δολάρια, σήμερα το σύνολο του πλούτου της συγκεκριμένης λίστας ξεπερνάει τα 1,7 τρισ. δολάρια, την ώρα που το αντίστοιχο εισόδημα της μεσαίας τάξης μειώνεται.

 

Σύμφωνα με δημοσίευμα του «Γκάρντιαν», στη Βρετανία τα επόμενα 10 χρόνια αναμένεται να χαθούν εξαιτίας της τεχνολογίας σχεδόν ένα εκατ. θέσεις εργασίας της μεσαίας τάξης. Η παλιά ιστορία επαναλαμβάνεται, αλλά αυτήν τη φορά με μεγάλη ταχύτητα και προκαλεί ακόμη πιο βίαιες ανατροπές. Η μεσαία τάξη καταρρέει προς όφελος μιας μικρής ελίτ. 

 

Οι ραγδαίες αλλαγές των τελευταίων χρόνων ενδυναμώνουν τους λίγους ισχυρούς. Η αποσάθρωση των κανόνων, που ξεκίνησε από τη δεκαετία του ’80 στις ΗΠΑ και τη Βρετανία, οι ιδιωτικοποιήσεις, ο περιορισμός της νομικής προστασίας για τα εργατικά σωματεία, οι χαμηλότεροι φόροι έχουν γίνει παγκόσμιος κανόνας και ενισχύουν ακόμη περισσότερο τις ανισότητες.

 

Το χάσμα μεταξύ πλουσίων και φτωχών οφείλεται, σύμφωνα με τη δημοσιογράφο και συγγραφέα Κρίστια Φρίλαντ, στις πολιτικές ηγεσίες, την παγκοσμιοποίηση και τη ραγδαία τεχνολογική εξέλιξη. Η νέα τεχνολογία δίνει τη δυνατότητα στις μεγάλες εταιρείες να μετατρέψουν ολόκληρο τον πλανήτη σε αγοραστικό τους κοινό. Η δύναμή τους, οι πολιτικές επιρροές, σε μία «ελεύθερη οικονομία», περιορίζουν αντί να ενισχύουν τον ανταγωνισμό. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Γκράχαμ Μπελ κράτησε την πατέντα του τηλεφώνου για μερικά χρόνια, σήμερα το κόπι-ράιτ σε προϊόντα τεχνολογίας μπορεί να ξεπεράσει τις επτά δεκαετίες, με αποτέλεσμα οι υπάρχουσες υπερδυνάμεις να διαιωνίζουν την κυριαρχία τους. 

 

Σε αντίθεση με τη βιομηχανική επανάσταση, οι γίγαντες του σημερινού κόσμου δεν παράγουν νέες δουλειές. Στο απόγειό της η Τζένεραλ Μότορς απασχολούσε εκατοντάδες χιλιάδες υπαλλήλους, η Φέισμπουκ σήμερα, σύμφωνα με τη Φρίλαντ, απασχολεί μόλις 10.000 άτομα.

Στη νέα οικονομία μπορείς με ένα κλικ να αγοράσεις φθηνά ένα βιβλίο, ρούχα και ό,τι μπορεί να πουληθεί, οι προβλέψεις για τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις λιανικής τα επόμενα χρόνια είναι εξαιρετικά δυσοίωνες μπροστά στα μεγαθήρια τύπου Άμαζον. Ο Κενθ Ρόγκοφ, πρώην επικεφαλής οικονομολόγος του ΔΝΤ και καθηγητής του Χάρβαρντ, έγραψε ότι όσο οι μισθοί στην Κίνα ανεβαίνουν οι εταιρείες ψάχνουν τρόπους να αντικαταστήσουν τους εργαζομένους με ρομπότ. Τα φθηνά έξυπνα τηλέφωνα και η καθολική πρόσβαση στο Διαδίκτυο θα εξαφανίζουν τις δουλειές λιανικής με αποτέλεσμα να κινδυνεύουν 5 με 10 εκατ. θέσεις τον χρόνο παγκοσμίως. 

 

Τα πολύχρωμα γραφεία της Γκουγκλ και οι ταινίες του Χόλιγουντ που αγιοποιούν την τεχνολογία, καταφέρνουν να διώχνουν από τον δημόσιο διάλογο τις αρνητικές επιπτώσεις της. Σήμερα η Γκουγκλ και η Φέισμπουκ καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό το τι λαμβάνει ως πληροφόρηση ο χρήστης του Διαδικτύου, η επιρροή τους είναι τεράστια και ο συγκεντρωτισμός τους πρωτοφανής σε σχέση με οποιαδήποτε προηγούμενη ιστορική περίοδο. Οι νέες τεχνολογίες ανατρέπουν για άλλη μία φορά τις κοινωνικές δομές και διαμορφώνουν έναν νέο πλανήτη, όπου όλες οι ανθρώπινες δραστηριότητες, από την ενημέρωση, τη διασκέδαση, τα αθλητικά παπούτσια και την αγορά προϊόντων ώς τις ιδέες, θα διακινούνται από αυτούς που τις παράγουν.

 

Και επειδή κανείς δεν μπορεί να σταματήσει την εξέλιξη, λύση, σύμφωνα με τη Φρίλαντ, θα ήταν μία νέα παγκόσμια συμφωνία, αντίστοιχη με εκείνη που επέβαλε ο «φορντισμός» και βάσει της οποίας αναπτύχθηκε το σύγχρονο κοινωνικό κράτος και οι κανόνες προστασίας του αυτονόητου.