Το 2011, όταν η «Αραβική Άνοιξη» φούντωνε από την Τυνησία μέχρι την Αίγυπτο και τη Λιβύη, και ξεσπούσε το πρώτο κύμα μεταναστών και προσφύγων προς την Ευρώπη, δεκάδες χιλιάδες άρχισαν να καταφθάνουν με βάρκες στις ακτές της Ιταλίας. Ο τότε πρωθυπουργός Σίλβιο Μπερλουσκόνι χρησιμοποίησε την ίδια τακτική που είχε εφαρμόσει και τα αμέσως προηγούμενα χρόνια: Αποφάσισε να τους στείλει πίσω.

 

Το 2011, όταν η «Αραβική Άνοιξη» φούντωνε από την Τυνησία μέχρι την Αίγυπτο και τη Λιβύη, και ξεσπούσε το πρώτο κύμα μεταναστών και προσφύγων προς την Ευρώπη, δεκάδες χιλιάδες άρχισαν να καταφθάνουν με βάρκες στις ακτές της Ιταλίας. Ο τότε πρωθυπουργός Σίλβιο Μπερλουσκόνι χρησιμοποίησε την ίδια τακτική που είχε εφαρμόσει και τα αμέσως προηγούμενα χρόνια: Αποφάσισε να τους στείλει πίσω.

Μια τετραετία αργότερα, το 2015, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων αποφάνθηκε ότι η συγκεκριμένη πολιτική της Ιταλίας παρενέβη τους νόμους της Ευρώπης. Όμως, ο Μπερλουσκόνι ήταν πια εκτός πολιτικής σκηνής και δεν ήταν η δική του κυβέρνηση αυτή που κλήθηκε να πληρώσει το πρόστιμο.

Νωρίτερα, το 2012, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο είχε υποχρεώσει την Ιταλία να πληρώσει γενναίες αποζημιώσεις σε μεμονωμένα άτομα, με την κατηγορία ότι παρέβη το Άρθρο 3 της Συνθήκης της Γενεύης και προέβη σε απελάσεις προς μη ασφαλείς χώρες όπου οι αιτούντες άσυλο κινδύνευαν με απάνθρωπες συνθήκες διαβίωσης και βασανιστήρια.

Για παράδειγμα, τον Δεκέμβριο του 2012 το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων υποχρέωσε την Ιταλία να πληρώσει χιλιάδες ευρώ αποζημίωση σε 11 άτομα από τη Σομαλία και 13 από την Ερυθραία, τα οποία είχαν συλληφθεί από τις ιταλικές αρχές τον Μάιο του 2009, όταν προσπαθούσαν να περάσουν από τη Λιβύη στη Λαμπεντούζα. Η Ιταλία απέλασε τα συγκεκριμένα άτομα βάσει μιας διμερούς συμφωνίας μεταξύ Ρώμης και Καντάφι.

Η Ιταλία είχε υποστηρίξει τότε ότι η Λιβύη αποτελούσε ασφαλή χώρα για να επιστρέψει τους αιτούντες άσυλο, όμως το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο απεφάνθη ομόφωνα ότι οι απελάσεις παραβίαζαν το Άρθρο 3 επειδή «οι παράτυποι μετανάστες και αιτούντες άσυλο κρατούντο συστηματικά στη Λιβύη κάτω από συνθήκες που περιγράφηκαν από ανεξάρτητους παρατηρητές ως απάνθρωπες, ενώ αναφέρθηκαν και περιπτώσεις βασανιστηρίων».

Το Δικαστήριο ανέφερε επίσης ότι οι αιτούντες άσυλο «εκτέθηκαν στον κίνδυνο να επαναπατριστούν στη Σομαλία και την Ερυθραία (δυο χώρες με εκρηκτικές εντάσεις), όπου θα μπορούσαν να αντιμετωπίσουν ακόμη χειρότερη μεταχείριση και αντίποινα». Η Ρώμη καταδικάστηκε να πληρώσει 15.000 ευρώ ως αποζημίωση σε κάθε έναν από τους ενάγοντες.

Νομικά κενά

Η συμφωνία που έκλεισαν οι «28» της Ευρώπης με την Άγκυρα την περασμένη εβδομάδα προβλέπει να στέλνεται κάθε άτομο που στο εξής φθάνει στην Ελλάδα χωρίς τα απαραίτητα δικαιολογητικά πίσω στην Τουρκία. Για κάθε Σύρο πρόσφυγα, εξάλλου, που θα γίνεται η ταυτοποίησή του και θα επιστρέφεται, ένας άλλος Σύρος που βρίσκεται ήδη στην Τουρκία θα προωθείται σε μια ευρωπαϊκή χώρα.

Η συμφωνία, όμως, έχει αρκετά ηθικά, λειτουργικά, αλλά για κάποιους και νομικά κενά. Αναλυτές από τα πλέον «βαριά» και με επιρροή μεγάλα έντυπα διεθνούς εμβέλειας τα επισημαίνουν, κάνουν συνειρμούς με τις τακτικές Μπερλουσκόνι και ήδη εκτιμούν ότι η συμφωνία θα είναι μάλλον αναποτελεσματική.

Οι επιστροφές θα παραβαίνουν ένα σύνολο ευρωπαϊκών και διεθνών κανόνων. Όπως της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, που ορίζει ότι μια χώρα πρέπει να εξετάζει καθεμιά υπόθεση ασύλου ξεχωριστά, αλλά και της Σύμβασης για τους Πρόσφυγες του ΟΗΕ του 1951, που δηλώνει ότι «κανένα άτομο δεν πρέπει να επιστρέφεται σε μια χώρα όπου η ζωή ή η ελευθερία του θα μπορούσαν να απειληθούν».

Στην Τουρκία, που φιλοξενεί ήδη 2,7 εκατομμύρια Σύρους, οργανισμοί ανθρωπίνων δικαιωμάτων έχουν καταγράψει διάφορα και αυξανόμενα περιστατικά κακομεταχείρισης, όπως και περιπτώσεις που Σύροι υποχρεώνονται διά της βίας να επιστρέψουν στην εμπόλεμη χώρα τους.

Υπάρχουν, δηλαδή, ενστάσεις ότι η συμφωνία της Ευρώπης με την Τουρκία ουσιαστικά στηρίζεται πάνω στο ίδιο σκεπτικό με την Ιταλία του Μπερλουσκόνι. Κάτι που ήδη προκαλεί ανησυχία για τυχόν γκρίζα σημεία και νομικά προβλήματα που οι Βρυξέλλες και οι χώρες – μέλη της Ε.Ε. θα κληθούν ενδεχομένως να αντιμετωπίσουν μελλοντικά, αν και τώρα, λόγω της απελπισίας και του πανικού τους για την εκρηκτική διάσταση του προσφυγικού/μεταναστευτικού, προχωρούν σε μια απόπειρα λύσης με το ντιλ Ε.Ε. – Τουρκίας.

Δεδομένου του αργού ρυθμού εργασιών του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, αλλά και του γεγονότος ότι στην πράξη δεν υπάρχει μηχανισμός για την υποστήριξη της Σύμβασης του 1951, οι 28 Ευρωπαίοι ηγέτες και συνολικά η Ευρωπαϊκή Ένωση ίσως επιλέγουν να αντιμετωπίσουν τις όποιες συνέπειες, αν υπάρξουν, αργότερα.

Η συμφωνία, όμως, παρουσιάζει και άλλες δυσκολίες, αφού πέρα από το ηθικό και νομικό σκέλος, ακόμα και οι «κυνικοί» αριθμοί, μια και γι’ αυτούς κόπτονται όλοι, δεν βγαίνουν. Κάθε μέρα στα ελληνικά νησιά κατέφθαναν μέχρι τη συμφωνία περίπου 2.000 άνθρωποι κατά μέσο όρο. Μπορεί την Κυριακή 20.3 να ήταν η πρώτη μέρα εφαρμογής της συμφωνίας, όμως παρά ταύτα δεν παρατηρήθηκε αξιοσημείωτη μείωση των ροών.

Όλοι αυτοί οι άνθρωποι, εξάλλου, που ρισκάρουν τόσο πολλά για να φθάσουν ώς εδώ, θα δεχθούν παθητικά να μπουν σε πλοία και αεροπλάνα για να σταλούν ξανά πίσω στην Τουρκία, όπως προβλέπει η συμφωνία;

Η… δημοκρατική Τουρκία

Ακόμη, οι Σύροι είναι, σύμφωνα με τις στατιστικές, μόλις οι μισοί από αυτούς που καταφθάνουν σε ευρωπαϊκό έδαφος. Τι θα αποφασίσει να κάνει η Τουρκία με Ιρακινούς, Αφγανούς κι αιτούντες άσυλο από την Ερυθραία; Θα επεξεργαστεί τις αιτήσεις τους ή θα τους υποχρεώσει να γυρίσουν στις χώρες τους;

Αυτό που η ιστορία έχει καταδείξει είναι ότι σκληρές και τιμωρητικές πολιτικές δεν αποτρέπουν ανθρώπους που πραγματικά φοβούνται για την ίδια τους τη ζωή εκεί που βρίσκονται να φύγουν για μια καλύτερη τύχη. Για παράδειγμα, το γεγονός ότι ο Μπερλουσκόνι επέστρεψε τους Τυνήσιους δεν απέτρεψε άλλους να επιχειρήσουν την ίδια διαδρομή όταν ξέσπασε ο πόλεμος στη Λιβύη.

Μπορεί η Ευρώπη από το 2011 να αυστηροποίησε τη νομοθεσία περί ασύλου και να κατασκευάζει όλο και περισσότερους φράχτες στα σύνορα χωρών, όμως οι αριθμοί όσων προσπαθούν να φτάσουν σε ευρωπαϊκές ακτές συνεχίζουν να αυξάνονται, όχι να μειώνονται.

Το μεγαλύτερο ποσοστό αυτών που επιχειρούν το πέρασμα στην Ευρώπη προφανώς και το κάνουν επειδή δεν έχουν άλλη επιλογή. Αν ένα πέρασμα κλείσει, λοιπόν, τότε θα κάνουν τα πάντα για να βρουν μια εναλλακτική διαδρομή, συνήθως πιο επικίνδυνη.

Ανθρωπιστικές οργανώσεις αμφισβητούν και το ηθικό κομμάτι της συμφωνίας σχετικά με την ανταλλαγή ένας προς έναν. Σύμφωνα με τη λογική του ντιλ, ένας πρόσφυγας από τη Συρία πρέπει να ρισκάρει τη ζωή του στο Αιγαίο για να μπορέσει την ίδια στιγμή ένας άλλος πρόσφυγας από τη Συρία που βρίσκεται ήδη σε τουρκικό έδαφος να σταλεί στην Ευρώπη με ασφάλεια.

Η επόμενη Ελλάδα

Σύμφωνα, εξάλλου, με το think tank Stratfor, σχετικά με την αποτελεσματικότητα για τη μείωση των προσφυγικών ροών, ενώ η συμφωνία Ε.Ε. – Τουρκίας βρίσκεται ήδη σε ισχύ, η Ιταλία φοβάται ότι μπορεί να γίνει η επόμενη Ελλάδα τους προσεχείς μήνες, όταν και θα έχουν βελτιωθεί οι καιρικές συνθήκες.

Με τη βοήθεια διακινητών από τις ακτές της Λιβύης, άνθρωποι από χώρες όπως Σομαλία, Ερυθραία, Νιγηρία, Γκάμπια κ.λπ. φθάνουν στη Ν. Ιταλία διά θαλάσσης. Είναι, προς το παρόν τουλάχιστον, σημαντικά λιγότεροι όσοι επιλέγουν αυτή τη διαδρομή από αυτούς που έρχονται στην Ελλάδα, έχουν όμως δυο καίρια κοινά γνωρίσματα.

Πρώτον, οι περισσότεροι δεν προέρχονται από εμπόλεμες χώρες όπως Συρία ή Ιράκ, που σημαίνει ότι δεν πληρούν τα κριτήρια για χορήγηση ασύλου.

Και δεύτερον, κατευθύνονται στην Ευρώπη μέσω Λιβύης, μιας χώρας που, σε αντίθεση με την Τουρκία, έχει παραδοθεί στο χάος. Η Λιβύη δεν μπορεί να θεωρηθεί ασφαλής χώρα για να επιστρέψουν εκεί. Συνεπώς, η Ε.Ε. δεν μπορεί εκ των πραγμάτων να διαπραγματευτεί με τη Λιβύη μέτρα και συμφωνίες για διαχείριση των ροών. Η Λιβύη δεν διαθέτει καν λειτουργική κυβέρνηση, η χώρα είναι μοιρασμένη ανάμεσα σε δύο αντίπαλες κυβερνήσεις, με δύο αντίπαλα κοινοβούλια, καμία δομή δεν λειτουργεί και κουμάντο κάνουν ένοπλες ομάδες, τζιχαντιστές και λαθρέμποροι.

Στην περίπτωση, λοιπόν, που η Άγκυρα αρχίσει να δέχεται πίσω μετανάστες που φθάνουν στην Ε.Ε. από την Τουρκία, οι ροές θα στραφούν προς άλλες εναλλακτικές οδούς.

Οι Ιταλοί τρέμουν και το πέρασμα προσφύγων και μεταναστών στην Ιταλία από την Αδριατική, με διέλευση μέσω Αλβανίας. Κυρίως από τα στενά του Οτράντο, πλάτους 72 χλμ. στο στενότερο σημείο. Το πέρασμα ήδη χρησιμοποιείται από εμπόρους ναρκωτικών για να μεταφέρουν παράνομες ουσίες στην Ιταλία.

Ευρωσκεπτικισμός

Είτε μέσω Λιβύης είτε μέσω Αλβανίας, η Ιταλία ανησυχεί ότι όσοι φθάσουν στο έδαφός της θα εγκλωβιστούν εν τέλει στα βόρεια ιταλικά σύνορα, όπως ακριβώς στην περίπτωση της Ελλάδας με τα δικά της σύνορα. Κάτι που, κατά το Stratfor, μπορεί να επιφέρει τριβές της Ιταλίας με τους γείτονές της, να απειλήσει την κυβέρνηση Ρέντσι και να τονώσει τους ευρωσκεπτικιστές.

Η Αυστρία, εξάλλου, αφού πρώτα «ηγήθηκε» των σκληροπυρηνικών και μονομερών κινήσεων για το κλείσιμο της οδού των Δυτικών Βαλκανίων, εξέφρασε νέους φόβους την Κυριακή με ευθεία πρόταση για το κλείσιμο της διαδρομής και των Ανατολικών Βαλκανίων. Με το σκεπτικό ότι υπάρχει ένα «δυναμικό» 1,1 εκατομμυρίων ανθρώπων, οι οποίοι θα μπορούσαν τώρα να κατευθυνθούν προς τη Βουλγαρία για να φθάσουν μέσω αυτής στην Κεντρική Ευρώπη.

Ερωτήματα, επίσης, εγείρονται στη διεθνή κοινότητα και για το κατά πόσο η Τουρκία είναι ασφαλής χώρα. Όχι μόνο τυπικά, αλλά και ουσιαστικά. Η Τουρκία βρίσκεται σε προεμφυλιακή κατάσταση με τους Κούρδους, έχει ενεργή στρατιωτική εμπλοκή στον πόλεμο της Συρίας, ενώ έχει κορυφωθεί η ένταση με τη Ρωσία. Τα τρομοκρατικά χτυπήματα, τέλος, είναι συνεχή στην Κωνσταντινούπολη και την Άγκυρα.

Τι θα συμβεί, άραγε, αν στο διάστημα που η συμφωνία Ευρώπης – Τουρκίας βρίσκεται σε ισχύ, αιτηθούν άσυλο σε ευρωπαϊκό έδαφος Τούρκοι πολίτες κουρδικής καταγωγής επικαλούμενοι ζητήματα ασφαλείας στη χώρα τους; Την οποία οι ίδιοι δεν θεωρούν ασφαλή, όταν η Ε.Ε. έχει αναγνωρίσει ουσιαστικά την Τουρκία ως ασφαλή χώρα.

Ο γενικός γραμματέας της Διεθνούς Αμνηστίας Σαλίλ Σέτι, μιλώντας στο Reuters για τη συμφωνία, δήλωσε σοκαρισμένος: «Υποστηρίζεται ότι η συμφωνία δεν παραβιάζει το ευρωπαϊκό δίκαιο διότι η Τουρκία είναι μια ασφαλής χώρα. Πώς ακριβώς η Τουρκία είναι μια ασφαλής χώρα γι’ αυτούς τους ανθρώπους; Η ιδέα, μάλιστα, της ανταλλαγής ανθρώπων είναι κάπως σοκαριστική».

Εκτιμάται, πάντως, ότι υπάρχουν και στοιχεία στη συμφωνία που θα μπορούσαν να φέρουν σημαντικά αποτελέσματα.

Πολλοί από τους πρόσφυγες θα παρέμεναν σε Τουρκία, Λίβανο και Ιορδανία, χώρες που τους είναι οικείες από άποψη θρησκείας και κουλτούρας, φτάνει να μπορούσαν να βρουν δουλειές και σχολεία για να στείλουν τα παιδιά τους. Αν τα χρήματα που δίνονται από την Ε.Ε. στις γειτονικές χώρες της Συρίας χρησιμοποιηθούν ως κίνητρο ώστε οι κυβερνήσεις τους να νομιμοποιήσουν την εργασία για τους πρόσφυγες, τότε περισσότεροι θα επιλέξουν να μείνουν εκεί και δεν θα κάνουν το βήμα προς την Ευρώπη. Αυτοί που δεν έχουν νόμιμες αξιώσεις για άσυλο θα πρέπει, κατά τα συμφωνηθέντα, να σταλούν άμεσα πίσω στις πατρίδες τους αφότου εξεταστούν οι αιτήσεις τους, όπως προβλέπει η νομοθεσία.

Ίσως το πιο κρίσιμο σημείο είναι η δημιουργία λειτουργικής νομικής οδού ώστε οι πρόσφυγες να αιτούνται επανεγκατάσταση στην Ευρώπη όσο βρίσκονται εκτός των συνόρων της Γηραιάς Ηπείρου. Πρόκειται ενδεχομένως για το «κλειδί» που μπορεί να σώσει τις περισσότερες ζωές. Μια οικογένεια, άλλωστε, θα επιλέξει να μπει σε μια βάρκα και να ρισκάρει να πνιγεί μόνο αν δεν υπάρχει άλλη ελπίδα, μόνο αν δεν της δίνεται κάποια άλλη διέξοδος…