Γιατί, όμως, κινείται έτσι η Ευρώπη; Επειδή δέχεται πολλαπλές απειλές, τόσο εξωτερικές όσο και εσωτερικές. 

 

1 Εσωτερικά η μακρά οικονομική κρίση έχει προκαλέσει βουτιά στην υποστήριξη για την Ε.Ε. Το κλίμα εκμεταλλεύονται λαϊκιστές και διαφόρων συμφερόντων αντιευρωπαϊκά κόμματα που πολεμούν την ίδια την ύπαρξη της Ευρώπης. Το πιο δραματικό αποτέλεσμα όλων αυτών προς το παρόν είναι το Brexit. Στις 29.3 η Βρετανία επικαλέστηκε το Άρθρο 50 για να ξεκινήσει η διαδικασία εξόδου.

2 Οι εξωτερικές απειλές, όμως, είναι εξίσου σοβαρές.

Η προσφυγική / μεταναστευτική κρίση υποχώρησε τον τελευταίο χρόνο, αλλά αυτό συνέβη μόνο λόγω της συμφωνίας με την Τουρκία, που πλέον «τρίζει». 

Η επιθετική προς την Ευρώπη Ρωσία υπό τον Πούτιν και ο Ντόναλντ Τραμπ, που είναι εχθρικός προς την Ε.Ε. και χλιαρός προς το ΝΑΤΟ, δημιουργούν τη χειρότερη συγκυρία για να βρεθεί η Ευρώπη διχασμένη και αδύναμη, ειδικά σε μια στιγμή που η μεταπολεμική ασφάλεια απειλείται.

Εκτός αυτών, σε περίπτωση που έρθει μια επόμενη οικονομική κρίση, το κοινό νόμισμα ίσως να μην αντέξει. Η ευρωζώνη αλλά και η ευρύτερη Ε.Ε. παραμένουν ευάλωτες σε πολιτικό ατύχημα ανά πάσα στιγμή. Μια νέα ελληνική κρίση, η άνοδος αντιευρωπαίων πολιτικών σε Γαλλία ή Ιταλία, εντάσεις σε χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, όλα αυτά είναι πιθανά να συμβούν. Όπως δήλωσε ο Ζίγκμαρ Γκάμπριελ, υπουργός Εξωτερικών της Γερμανίας, στο «Spiegel» τον Ιανουάριο, «δεν είναι πια αδιανόητο για την Ε.Ε. να διαλυθεί».

 

Η λογικότερη απάντηση θα ήταν βήματα προς μια ακόμη στενότερη Ένωση. Όμως, όπως όλα δείχνουν, ούτε οι Ευρωπαίοι πολίτες ούτε οι κυβερνήσεις τους το θέλουν. Έτσι η μοναδική λύση που απομένει στην Ευρώπη για να επιβιώσει είναι να γίνει περισσότερο ελαστική. Αυτό σημαίνει μια Ευρώπη με ένα σύστημα πολλαπλών «βαθμίδων» ή «ταχυτήτων» με τις χώρες μιας πολύ ευρύτερης Ευρώπης να παίζουν ρόλο, σε διαφορετικούς βαθμούς, στις πολιτικές της. Και ακόμη να σχεδιαστούν φόρμουλες ώστε να είναι δυνατόν μια χώρα να μπορεί να μετακινείται από τη μια βαθμίδα σε άλλη σχετικά «αναίμακτα».

 

Ο «Economist» παραθέτει το σχέδιο που θεωρούν πιο αποτελεσματικό Ευρωπαίοι αξιωματούχοι, δεδομένων των επιλογών που απομένουν, για τη μορφή που πρέπει να πάρει η Ε.Ε. για να επιβιώσει.

Οι χώρες – μέλη του πυρήνα της Ευρώπης θα πρέπει να μπορούν να ακολουθούν κοινές πολιτικές σε χώρους όπως η στρατιωτική άμυνα και η ασφάλεια, η δημοσιονομική πολιτική και η πολιτική πρόνοιας. Όλες αυτές οι χώρες θα κινούνται προς την ίδια κατεύθυνση. 

 

Μια Ευρώπη πολλών ταχυτήτων θα επιχειρήσει να βρει χώρο και ρόλο και για κράτη – μη μέλη, δηλαδή να συμπεριλάβει, με διάφορες μορφές και σχέσεις, όχι μόνο την ευρωζώνη και τις χώρες της Ε.Ε., αλλά τους συνολικά 750.000.000 ανθρώπους σε ολόκληρη τη Γηραιά Ήπειρο.

 

Πρόσφατα η Κομισιόν παρουσίασε μια Λευκή Βίβλο για το μέλλον της Ευρώπης, με πέντε επιλογές: Η μία εξ αυτών έκανε λόγο για την Ευρώπη των πολλών ταχυτήτων. Γερμανία, Γαλλία, Ιταλία, Ισπανία υποστήριξαν τη συγκεκριμένη επιλογή. Σύμφωνα με αυτόν τον σχεδιασμό, η Ευρώπη θα πάψει να αποτελεί ένα one size μοντέλο για όλους, σχήμα εκ των πραγμάτων ανελαστικό, και θα υιοθετήσει τη μεγαλύτερη ευελιξία ενός δικτύου. 

 

Αυτή η Ευρώπη θα βασίζεται στην ιδέα της μεταβλητής γεωμετρίας και θα αποτελείται από ομόκεντρους κύκλους με διαφορετικές ταχύτητες. Αν και προς το παρόν δεν έχει υπάρξει δημοσίως λεπτομερής σκιαγράφηση αυτών των ταχυτήτων από τις Βρυξέλλες, ο «Economist» εξηγεί το πιθανότερο σχέδιο:

 

1 Στο κέντρο θα βρίσκονται τα 19 κράτη – μέλη της ευρωζώνης, που θα αποτελούν τον ευρωπαϊκό πυρήνα. Αυτές οι χώρες, προκειμένου να επιβιώσουν, θα χρειαστούν βαθύτερη πολιτική και οικονομική ενσωμάτωση. Μεταξύ πολλών άλλων, αυτό θα μπορούσε να σημάνει στο μέλλον κι ότι οι περιφερειακές δαπάνες του ευρωπαϊκού μπάτζετ θα συνέχιζαν στην ευρωζώνη, αλλά όχι και στην υπόλοιπη Ένωση. Τα κράτη του πυρήνα θα μπορούν να προχωρήσουν μαζί σε τομείς όπως η άμυνα και η φορολόγηση χωρίς να περιμένουν όλους τους υπόλοιπους.

 

2 Ο δεύτερος κύκλος – βαθμίδα θα αποτελείται από κράτη που είναι πλήρη μέλη της Ε.Ε., αλλά όχι της ευρωζώνης. Εδώ γίνονται προσπάθειες να βρεθεί φόρμουλα για το εξής: Χώρες που βρίσκουν τη συμμετοχή στον πυρήνα της Ε.Ε. ιδιαιτέρως απαιτητική ή δεν είναι έτοιμες να προχωρήσουν στην απαραίτητη πολιτική ενσωμάτωση να μπορούν να «μεταναστεύσουν» σε αυτή τη χαλαρότερη, δεύτερη κατηγορία, χωρίς να υπονομευτεί ή να κινδυνέψει το κοινό νόμισμα. Η βασική χώρα υποψήφια για κάτι τέτοιο είναι η Ελλάδα.

 

Μια τέτοια στρατηγική εξόδου θα ήταν αδιανόητα δύσκολη και περίπλοκη, με τεράστιες παρενέργειες σε όλους τους τομείς. Οι Ευρωπαίοι αξιωματούχοι λένε ότι στην πράξη δεν μπορεί να γίνει. Όμως, δυο φορές τουλάχιστον, το 2012 και το 2015, ο Σόιμπλε μίλησε υπέρ ενός τέτοιου σχεδίου. Οι Βρυξέλλες φοβούνται ότι πολιτικά ή οικονομικά γεγονότα θα μπορούσαν να ανοίξουν πάλι το θέμα του Grexit ανά πάσα στιγμή κι έτσι προετοιμάζονται για το χειρότερο, αναζητώντας τρόπους ελαχιστοποίησης των παράπλευρων απωλειών. 

 

Το ΔΝΤ θεωρεί ότι η Ελλάδα δεν πρόκειται ποτέ να αποπληρώσει το χρέος της, το οποίο αυτή τη στιγμή βρίσκεται στο 180% του ΑΕΠ και ανεβαίνει. Σε περίπτωση Grexit το ελληνικό χρέος θα είναι πια σε ξένο νόμισμα (ευρώ), στο οποίο η Ελλάδα δεν θα έχει κανέναν έλεγχο. Αυτό που επιχειρούν οι Βρυξέλλες είναι να σχεδιαστεί, για κάθε ενδεχόμενο, ένας δυνητικός τρόπος εξόδου που δεν θα προκαλέσει βλάβες στο ευρώ.

 

3 Μια τρίτη βαθμίδα θα μπορούσε να περιλαμβάνει χώρες που αυτή τη στιγμή δεν επιθυμούν να μπουν στην Ευρωπαϊκή Ένωση, αλλά θέλουν να συμμετέχουν όσο πιο πλήρως γίνεται στην κοινή αγορά. Αυτό θα συνεπάγεται συνεισφορά στο μπάτζετ της Ε.Ε. Επίσης θα πρέπει να συμμορφώνονται με σχεδόν όλους τους κανονισμούς της Ένωσης, συμπεριλαμβανομένης της αποδοχής της δικαιοδοσίας του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου. 

Σε αυτή την ομάδα θα μπορούσαν να ενταχθούν οι τρεις χώρες του Ευρωπαϊκού Οικονομικού Χώρου (Νορβηγία, Λιχτενστάιν, Ισλανδία) και, με μια χαλαρότερη σχέση, η Ελβετία. Φυσικά και άλλες χώρες θα μπορούσαν να προστεθούν.

 

4 Πέρα από αυτές τις τρεις βαθμίδες, θα υπάρχει μια τέταρτη κατηγορία χωρών. Κράτη που δεν επιθυμούν να αποδεχτούν τους κανονισμούς των Βρυξελλών, αλλά επιθυμούν μια σχέση ελευθέρου εμπορίου με την Ε.Ε. Εκτός του εμπορίου, κάποιες χώρες θα μπορούν να συνδεθούν στενότερα, μέσω μιας μορφής status παρατηρητή ή συνεργασίας με την Ε.Ε. στην εξωτερική πολιτική, στην άμυνα και σε τομείς εσωτερικής ασφάλειας. 

Ο πιο εμφανής υποψήφιος για αυτή την ομάδα χωρών είναι η Βρετανία. Επίσης, δυνητικά, η Τουρκία και κράτη των δυτικών Βαλκανίων. Σε αυτή την ταχύτητα θα μπορούσαν ακόμη να «στεγαστούν» χώρες που είτε επιλέγουν είτε υποχρεώνονται σε προσωρινή αναστολή της ιδιότητας μέλους της Ε.Ε.

 

Μέσω μιας Ευρώπης διαφορετικών ταχυτήτων, με μεταβλητή γεωμετρία, οι Βρυξέλλες ψάχνουν μια λύση και σε δύο βασικά ερωτήματα. Από τη στιγμή που το ευρωπαϊκό πρότζεκτ μεγάλωσε για να συμπεριλάβει 28 διαφορετικά και λιγότερο ελεγχόμενα μέλη, αντιμετώπισε δυο μεγάλους προβληματισμούς. 

 

Ο πρώτος τι γίνεται αν μια χώρα αποφασίσει να φύγει. Γι’ αυτό δημιουργήθηκε το Άρθρο 50, το οποίο ενεργοποιεί οσονούπω η Βρετανία. 

Ο δεύτερος είναι η ενδεχόμενη αντίδραση της Ε.Ε. στην περίπτωση που μια χώρα δεν τηρεί τα δημοκρατικά πρότυπα που αποτελούν προϋπόθεση συμμετοχής στην Ένωση. 

 

Μέχρι τώρα η Ε.Ε. έχει σημαντικούς μοχλούς πίεσης προς υποψήφιες για ένταξη χώρες, αλλά σχεδόν κανένα μέσο προς τις χώρες που είναι ήδη μέλη. Υπάρχει βέβαια η επίκληση του Άρθρου 7, η αναστολή του δικαιώματος ψήφου, όμως αυτή θεωρείται μια «πυρηνική» επιλογή. 

 

Αυτή την στιγμή η Ε.Ε. προβληματίζεται για δύο χώρες, την Ουγγαρία και την Πολωνία. 

Στην Ουγγαρία η κυβέρνηση του Βίκτορ Όρμπαν παρενέβη στην Κεντρική Τράπεζα, στο Συνταγματικό Δικαστήριο και στα ΜΜΕ. Ο Όρμπαν έφτασε να κάνει ομιλία το 2014 υμνώντας τις αρετές της «ανελεύθερης δημοκρατίας».

Στην Πολωνία η κυβέρνηση κατηγορείται από τις Βρυξέλλες για παραβίαση των κανόνων σχετικά με το Συνταγματικό Δικαστήριο, την τοποθέτηση δικαστών και παρεμπόδιση της ελευθερίας των ΜΜΕ. 

Στην Ευρώπη των πολλών βαθμίδων θα μπορούσε να υπάρξει μια κατηγορία (η τέταρτη βαθμίδα ή παραλλαγή αυτής) που θα είναι δυνατόν να λειτουργήσει και ως «υποβάθμιση» κρατών – μελών που δεν τηρούν βασικούς ευρωπαϊκούς κανόνες δημοκρατίας (ανεξαρτησία αρχών, ΜΜΕ κ.λπ.).

 

Επί χρόνια η Ε.Ε. ήταν επικεντρωμένη κυρίως στον οικονομικό τομέα ακριβώς επειδή οι ευρωπαϊκές χώρες μπορούσαν να βασίζονται για την ασφάλειά τους στο ΝΑΤΟ και στην προστασία των ΗΠΑ. Όμως, με τη Βρετανία να ετοιμάζεται να αποχωρήσει, την Τουρκία υπό τον Ερντογάν, τη Μέση Ανατολή να βρίσκεται σε μεγαλύτερο χάος από ποτέ και μια Αμερική που ενδιαφέρεται να απομονωθεί, η έως τώρα διευθέτηση δεν θεωρείται αρκετή. 

 

Η Ε.Ε. βλέπει ότι είναι απαραίτητη η ενδυνάμωση της κοινής εξωτερικής και αμυντικής της πολιτικής. Σε αυτό το πλαίσιο οι Βρυξέλλες θεωρούν επιθυμητό να εμπλακούν στενότερα χώρες μη μέλη, όπως η Νορβηγία και η Βρετανία μετά το Brexit. Μια κοινή πολιτική ασφαλείας χωρίς τη Βρετανία θα είναι λιγότερο αποτελεσματική. Έτσι προκύπτει η ανάγκη για έναν θεσμικό νεωτερισμό που να επιτρέπει σε κράτη μη μέλη, όπως η Βρετανία, να συνεργαστούν με την Ε.Ε. Αυτό θα μπορούσε να πάρει τη μορφή μερικής συμμετοχής ή ενός στάτους συνδεδεμένου μέλους που θα βρίσκεται στην τέταρτη ταχύτητα.

 

Ακόμη, συζητείται έντονα μια νέα ευρωπαϊκή πρωτοβουλία άμυνας, όπως ένα κοινό στρατιωτικό αρχηγείο.

 

Η ιδέα της Ευρώπης των διαφορετικών ταχυτήτων προκαλεί έντονες αντιδράσεις. Ο βασικότερος αντίλογος είναι ότι οι χώρες που θα βρίσκονται εκτός πυρήνα, στους εξωτερικούς ομόκεντρους κύκλους, θεωρούν ότι θα έχουν στάτους χωρών «δεύτερης» κατηγορίας. Φοβούνται ότι η πραγματική ισχύς και η λήψη των σημαντικών αποφάσεων θα βρίσκεται στον εσωτερικό πυρήνα, την ευρωζώνη. 

 

Τονίζουν δε ότι μόνες τους οι χώρες της ευρωζώνης έχουν την απαιτούμενη πλειοψηφία που χρειάζεται ώστε το Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Συμβούλιο των Υπουργών), το βασικό σώμα λήψης αποφάσεων μαζί με το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, να εγκρίνει νομοθεσίες.