Το πιο σημαντικό δημοψήφισμα στη σύγχρονη πολιτική ζωή της Τουρκίας ανήκει στην… Ιστορία. Το δημο­ψήφισμα της 16ης Απριλίου προέβλεπε, πρώτη φορά, τη μετατροπή του πολιτειακού συστήματος της χώ­ρας από «κοινοβουλευτική δημοκρατία» σε «εκτελεστικού τύπου προεδρικό σύστημα».

Μπορεί το «Ναι» στο δημοψήφι­σμα να υπερίσχυσε λαμβάνοντας ένα ποσοστό της τάξης του 51%, ωστόσο το ποσοστό αυτό απέχει από το 55% που ήταν ο διακηρυγμένος στόχος του Τούρκου προέδρου Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν και της συμμαχίας του Κόμματος Δι­καιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) με το Κόμμα Εθνικιστής Δράσης (ΜΗΡ).

Αν, επίσης, αναλογιστούμε πως το «Όχι» στο δημοψήφισμα έλαβε ένα ποσοστό της τάξης του 48,69%, τότε γίνεται αντιληπτό πως η δια­φορά μεταξύ του «Ναι» και του «Όχι» δεν είναι μεγαλύτερη από το 3%.

Το συγκεκριμένο ποσοστό είναι σημαντικό, ειδικά εξαιτίας της πρόθεσης της αξιωματικής αντιπολίτευσης του Λαϊκού Ρεπουμπλικανικού Κόμματος CΗΡ) να προσφύγει στο Ανώτατο Δικαστήριο ή ακόμα και στο Ευρωπαϊκό Δι­καστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ώστε να ζητήσει την επανεξέταση των ψήφων ή/και του τελικού αποτελέσματος λόγω των πολλών και σοβαρών καταγγελιών για νοθεία.

Αν αφήσουμε στην άκρη τη συζήτηση περί νοθείας, το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος είναι και αυτό ενδεικτικό μιας κοινωνίας που εί­ναι βαθιά διχασμένη και πολωμένη. Μιας κοινωνίας όπου ο διαχωρισμός μεταξύ των Τούρ­κων της Ανατολίας και των Τούρκων των μεγαλουπόλεων γίνεται ακόμα μεγαλύτερος.

Το χάσμα μεταξύ των τάξεων στη χώρα βα­θαίνει και το τρίπτυχο της πολιτικής του Ερντο­γάν – θρησκεία, εθνικισμός, συντηρητισμός – όλο και ενισχύεται, με την «ευσεβή μουσουλ­μανική γενιά» που «θρέφει» ο Τούρκος πρόε­δρος να μπορεί πλέον να εκλεγεί στο κοινοβού­λιο από τα 18 έτη.

Το χάσμα αυτό θα συνεχίσει να μεγαλώνει καθότι μετά την πύρρειο νίκη του Ερντογάν στο δημοψήφισμα αρχίζει η μεγαλύτερη «μά­χη» απ’ όλες: η αναθεώρηση των νόμων και των σχετιζόμενων με αυτούς διατάξεων του τουρκι­κού συντάγματος.

Υπολογίζεται πως περίπου 150 διατάξεις α­πό 7 νόμους είναι αυτές που θα πρέπει να αλ­λάξουν από το τουρκικό κοινοβούλιο μέχρι τον Νοέμβριο του 2019. Η αναθεώρηση αυτή θα γί­νει μόνο μέσα από τις απαιτούμενες συμμαχίες στην Τουρκική Εθνοσυνέλευση. Αυτό σημαίνει πως ο Ερντογάν δεν πρόκειται να ρίξει τους τό­νους στη ρητορική του ούτε για το «ζήτημα» της κυριαρχίας στο Αιγαίο ούτε και για τους «κακούς» Δυτικούς που απειλούν την τουρκική «δημοκρατία».

Κατά την πρώτη ανάγνωση του αποτελέσμα­τος του δημοψηφίσματος αξίζει να σταθούμε και στο ποσοστό που έλαβε το «Όχι», παρά τη δυσανάλογη προβολή που είχε από τα ΜΜΕ. Το «Όχι», λοιπόν, επικράτησε στις τρεις μεγά­λες πόλεις: Κωνσταντινούπολη, Άγκυρα και Σμύρνη. Και μπορεί στη Σμύρνη – παραδοσια­κό προπύργιο του CHΡ – το αποτέλεσμα να ή­ταν αναμενόμενο, όμως δεν συνέβη το ίδιο με τις άλλες δύο πόλεις, όπου το ΑΚΡ δεν κατάφερε να εξασφαλίσει το «Ναι».

Κωνσταντινούπολή και Άγκυρα σε όλες τις βουλευτικές αναμετρήσεις της τελευταίας δε­καετίας έχουν αναδείξει πρώτο το ΑΚΡ και θεω­ρείται ότι είναι οι πόλεις – «βαρόμετρα» για την εκλογική συμπεριφορά του συνόλου του τουρ­κικού εκλογικού σώματος.

Το «Όχι» όμως επικράτησε και σε άλλες ση­μαντικές περιφέρειες της χώρας, όπως η Ατ­τάλεια, τα Άδανα και η Μερσίνα. Όλες αυτές οι περιοχές αντιπροσωπεύουν περίπου τα δύο τρίτα της τουρκικής οικονομίας, βιομηχανίας, του τουρκικού τουριστικού τομέα, καθώς και της πολιτιστικής και εκπαιδευτικής δυναμικής της χώρας.

Αντίστοιχα στις πιο φτωχές, πιο υποβαθμι­σμένες περιοχές της χώρας, όπως για παράδειγμα στη Ριζούντα, στη Σίβας, στην Καππα­δοκία, υπερίσχυσε το «Ναι».

Διαχωρισμός

Τα αποτελέσματα αυτά, από καθαρά δημογραφική άποψη, σημαίνουν πως οι οικονομικά πιο ανεπτυγμένες περιοχές, οι περιοχές με υ­ψηλότερο μορφωτικό επίπεδο, οι πιο κοσμοπο­λίτικες περιοχές της Τουρκίας, θα διοικούνται από νόμους που υπερψήφισε το λιγότερο ανε­πτυγμένο, μορφωμένο ή οικονομικά σημαντι­κό κομμάτι της χώρας.

Αναπόδραστα η απλή αυτή καταγραφή επα­ναφέρει στο προσκήνιο τον διαχωρισμό μεταξύ του «λευκού» και του «μαύρου» Τούρκου. Ο μεν πρώτος είναι ο ευρωπαϊστής, κοσμικός πο­λίτης, ο δε δεύτερος προέρχεται από τις φτωχο­γειτονιές της χώρας – όπως άλλωστε και ο Ερ­ντογάν -, είναι πιστός μουσουλμάνος και προ­σπαθεί να τα βγάλει πέρα με τα προβλήματα της καθημερινότητας.

Ιδεολογικά ο κοινωνικός διαχωρισμός αυτός θα συνεχίσει να υπάρχει και θα ενταθεί ακόμα περισσότερο. Ήδη από την πρώτη μέρα της προεκλογικής εκστρατείας για το δημοψήφι­σμα ο Ερντογάν κατέστησε σαφές πως υπάρχει η επιλογή του «Ναι» και η πλευρά της… «τρο­μοκρατίας» για όσους θα επέλεγαν το «Όχι».

Ο διαχωρισμός αυτός έγινε ακόμα πιο έντο­νος όταν τέθηκε ξανά το ζήτημα της επαναφο­ράς της θανατικής ποινής, καθώς και της επα­νεξέτασης της ενταξιακής προοπτικής της χώ­ρας στην Ε.Ε. Μεγάλη μερίδα των Τούρκων τάχθηκαν υπέρ αυτών των αλλαγών στην πολιτική ζωή της χώρας, αλλά πάντα υπάρχει ένα ποσο­στό της κοινωνίας που αντιστέκεται σθεναρά στην όποια μεταβολή των σχέσεων με την Ε.Ε.

Αντιπολίτευση σε μετάβαση

Αξίζει ακόμα να σημειωθεί πως, παρά την τρομοκρατία που άσκησε ο Ερντογάν στους ψηφοφόρους, περίπου το 85% των ψηφοφό­ρων προσήλθε στις κάλπες και ψήφισε και πε­ρισσότεροι από το αναμενόμενο εξέφρασαν την αντίθεσή τους στην αλλαγή του πολιτεύ­ματος και τη μετατροπή της Τουρκίας σε… σουλτανάτο.

Ενδεικτικό είναι πως και η εσωτερική έριδα στο εθνικιστικό ΜΗΡ για την παροχή στήριξης στον Ερντογάν για τη συνταγματική αναθεώ­ρηση εκφράστηκε στο εκλογικό αποτέλεσμα. Σε όλες τις προηγούμενες βουλευτικές εκλογές ΑΚΡ και ΜΗΡ συγκέντρωναν ένα ποσοστό της τάξης του 57% με 62%. Το 51% που απέσπασε το «Ναι» στο δημοψήφισμα απέχει κατά πολύ από το κατώτερο όριο του 57% των εκλογών του Ιουνίου 2015 που πήραν και τα δυο κόμμα­τα μαζί.

Δεν είναι άτοπο να υποστηριχθεί πως το πο­σοστό αυτό θέτει τις βάσεις για να δρομολογη­θούν αλλαγές στην τουρκική αντιπολίτευση, καθότι αυτή είναι η χαμένη του δημοψηφίσμα­τος. Και μπορεί στις τάξεις του ΜΗΡ και των Γκρίζων Λύκων να γίνονται διεργασίες εδώ και καιρό αναφορικά με την ηγεσία του κόμματος, με το όνομα της Μεράλ Ακσανέρ να είναι εκεί­νο που βγαίνει σταθερά μπροστά εδώ και δύο περίπου χρόνια για τη διάδοχη κατάσταση, ω­στόσο δεν ισχύει το ίδιο για το Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα CΗΡ).

Μετά και το δημοψήφισμα της 16ης Απρι­λίου τίθεται εκ νέου ζήτημα ηγεσίας από τον Κεμάλ Κιλιτσντάρογλου. Ο Κιλιτσντάρογλου, απ’ όταν ανέλαβε την ηγεσία του κόμματος το 2009, δεν έχει καταφέρει να κερδίσει εκλογική αναμέτρηση απέναντι στον Ερντογάν ούτε σε τοπικό – εθνικό επίπεδο ούτε στο δημοψήφι­σμα.

Πριν από τρία χρόνια περίπου ο Κιλιτσντάρο­γλου φρόντισε να απαλλαγεί από την εσωτερι­κή αντιπολίτευση, αποδυναμώνοντας όμως έτσι το κόμμα. Ακόμα και οι σύμβουλοι του… Ερντογάν μιλούν πλέον ανοιχτά για «ανίκανη ηγεσία» στο CHΡ και υποστηρίζουν πως έχει έρθει η «ώρα να αλλάξει ο πρόεδρος της αξιω­ματικής αντιπολίτευσης».

Με τον ηγέτη του φιλοκουρδικού Κόμματος Δημοκρατίας των Λαών Σαλαχατίν Ντερμιτάς προφυλακισμένο με την κατηγορία της συμμε­τοχής σε τρομοκρατική οργάνωση, ένα είναι το αντίπαλο δέος που φαίνεται ότι μπορεί να συ­σπειρώσει τους Τούρκους πολίτες, οι οποίοι, αν και υπακούουν στο τρίπτυχο «εθνικισμός, συντηρητισμός, θρησκεία», εντούτοις δεν θέλουν έναν πρόεδρο με υπερεξουσίες.

Το πρόσωπο αυτό δεν είναι άλλο από τη… μητέρα των Γκρίζων Λύκων, τη Μεράλ Ακσα­νέρ.

Δεν αλλάζουν οι επιδιώξεις στο Αιγαίο

Θα πρέπει να τονιστεί ξανά πως το αποτέλε­σμα της κάλπης εντείνει τον διχασμό και την πόλωση στην τουρκική κοινωνία. Μια πόλωση που θα αρχίσει να επηρεάζει και τον οικονομι­κό τομέα της Τουρκίας, εφόσον ο Ερντογάν συ­νεχίσει τις διώξεις στο πλαίσιο των εκκαθαρίσε­ων του κράτους.

Οι εκκαθαρίσεις αυτές αργά ή γρήγορα θα προκαλέσουν μεγαλύτερες ρωγμές στην τουρ­κική οικονομία, με αποτέλεσμα να αρχίσει να… τρίζει.

Όλα αυτά τα χρόνια η επιτυχία του Ερντογάν βασίστηκε στην οικονομική ανάπτυξη της χώ­ρας, η οποία, παρά τους κλυδωνισμούς που δέ­χθηκε, κατάφερε – μέχρι τώρα – να επιβιώσει, χωρίς ωστόσο να είναι άτρωτη σε εξωτερικές και εσωτερικές μεταβολές.

Πρόκειται ακριβώς για τον τομέα στον οποίο η Ε.Ε. θα μπορούσε να ασκήσει ουσιαστική πί­εση προς τον Ερντογάν, ώστε να σταματήσει να απειλεί «θεούς και δαίμονες» με το προσφυγικό, αλλά και για να σεβαστεί το όποιο δημο­κρατικό κεκτημένο έχει η Τουρκία.

Ακόμη όμως και αν δεν γίνει έτσι, τίθεται πά­ντα το ερώτημα ποια θα είναι η επόμενη μέρα στην Τουρκία. Ποια θα είναι η επόμενη μέρα τόσο με τον Ερντογάν όσο και χωρίς εκείνον, καθώς και αν θα έπρεπε να ανατραπεί για χάρη της «δημοκρατίας».

Είναι πολύ νωρίς για να τολμήσουμε κάποια εκτίμηση για την εσωτερική κατάσταση στη χώρα, κυρίως εξαιτίας της απρόβλεπτης συ­μπεριφοράς του Τούρκου προέδρου.

Ωστόσο για τις ελληνοτουρκικές σχέσεις μπορούμε να πούμε με κάθε βεβαιότητα πως όποιο κι αν είναι το πολιτειακό καθεστώς στην Τουρκία, όποιος κι αν είναι στην ηγεσία της χώ­ρας, είτε κεμαλιστής είτε ερντογανικός / εθνικιστής, τα συμφέροντα της Τουρκίας στο Αι­γαίο και την Κύπρο είναι πάντα ίδια.

Η «απέραντη ελληνική θάλασσα» είναι κάτι που δεν μπορούν να δεχθούν και θα προσπα­θούν πάντα να το αλλάξουν.

Για το προβλεπτό μέλλον, το «Ναι» στο τουρ­κικό δημοψήφισμα πιθανότατα μας ευνοεί, δι­ότι μπορεί να επιφέρει μια σχετική σταθερότη­τα, χωρίς αυτό να σημαίνει πως οι προκλήσεις από την τουρκική πλευρά θα σταματήσουν. Έ­τσι κι αλλιώς όμως θα πρέπει να είμαστε πάντα σε επαγρύπνηση. Εξάλλου, όπως λέει κι ο λαός μας, ο λύκος – ανεξάρτητα από το χρώμα του – στην αναμπουμπούλα χαίρεται…