Πώς διαχειρίζεται μια καλοζωισμένη κοινωνία, μια εποχή ολόκληρη ανέμελης σχετικά ευημερίας, τον μαρασμό και την παρακμή που την απειλούν, την αναπόφευκτη πτώση; Οι Αρχαίοι είχαν τον στωικισμό, οι Χριστιανοί την καρτερία, οι βάρβαροι, οι εξαθλιωμένοι, οι απόβλητοι είναι ανέκαθεν εξοικειωμένοι με τη σκληρότητα. Στο μεγαλύτερο μέρος της Ιστορίας, τα πλήθη είχαν μια κάποια ψυχική προπαίδευση για το μοιραίο. Η πιο μεγάλη τους θεότητα, κι ας μη το παραδέχονταν επίσημα, ήταν η Τύχη. Με τον ένα ή τον άλλο τρόπο ήταν προειδοποιημένα για τα κέφια της.

Στις οριακές καταστάσεις, η ιστορία μας δείχνει ότι αναπτύσσονται δύο βασικές ροπές, δύο τάσεις που μπορεί να φαντάζουν μετέωρες υπό το πρίσμα της λογικής αλλά οι μάζες τις έχουν ανάγκη, αφού βλέπουν σ’ αυτές το ψυχικό αποκούμπι τους. Από τη μια πλευρά έχουμε την προσμονή, την παραδοχή μάλιστα του αναγκαίου της Συντέλειας. Από την άλλη, την προσδοκία της Λύτρωσης, ας είναι και για τους λίγους εκλεκτούς, ας είναι και την τελευταία στιγμή μέσα από την άκρα δοκιμασία. Ο Κατακλυσμός και η Σωτηρία, οι Ιππείς της Αποκαλύψεως και το Φωτοστέφανο του Μεσσία: όταν ο κόμπος φτάνει στο χτένι τα πλήθη παλινδρομούν ανάμεσα στις δύο αυτές στάσεις.

Σήμερα, σε σπαργανώδη ακόμη βαθμό, τις βλέπουμε και πάλι να στοιχειώνουν τους φόβους και τις ελπίδες των μαζών. Στα λαλίστατα ΜΜΕ η πλανητική υπερθέρμανση, λ.χ., εικονογραφείται ως κλιματικός Αρμαγεδδών που τον αντιπαλεύει ένας τεχνολογικός, κυριολεκτικά από μηχανής, Θεός. Όμως σε γενικές γραμμές ο ενδοκοσμικός μεσσιανισμός φαίνεται να τα έχει φάει τα ψωμιά του. Κανείς δεν πιστεύει πια στο όραμα της ιδανικής πολιτείας που τόσες γενιές γαλούχησε, στην ουτοπία ενός τέλειου οικονομικού συστήματος, στις επαγγελίες του παντοσώτηρος τεχνοπολιτισμού. Οι τελευταίοι ουτοπιστές, οι Δυτικοί liberals του Μεταψυχροπολέμου που πίστεψαν πράγματι προσώρας ότι η Ιστορία σταμάτησε, δεν προλαβαίνουν να μετρούν πια τις καρπαζιές που η πραγματικότητα μετράει στο σβέρκο τους. Και οι αληθινοί τους δάσκαλοι, τα πρότυπα που εκείνοι ξεσήκωσαν, οι κήρυκες των ποικιλώνυμων τζιχάντ, ξαναπαίρνουν κεφάλι.

«Δεν ζούμε πια στους Νέους Χρόνους», έλεγε ο Οκτάβιο Πας κοντά μισό αιώνα πριν. «Η πίστη στην πρόοδο έχει χαθεί». Ο Πας βιαζόταν λίγο, μιλούσε για λογαριασμό των σοφών, ή και των τυχερών που μπορούν να ξοδεύουν τις ώρες τους αναλογιζόμενοι αυτά τα γοητευτικά ζητήματα. Έξω στο δρόμο, ώς γνωστόν, «ουδέν ακούουν οι λαοί». Και πράγματι, στο οικογενειακό ειδύλλιό του, στο σπίτι του καθένας, έως πολύ πρόσφατα αισθανόταν ασφαλής. «Σ’ αυτό το σπίτι είν’ έτοιμο να πέσει αστροπελέκι!», λέει όμως ο δυσοίωνος στίχος του Κωστή Παλαμά. Ακριβώς οι ανειδοποίητοι βιώνουν τραυματικότερα την καταστροφή. Σήμερα σε Ευρώπη και Αμερική οι μάζες έχουν αρχίσει πια να προσέχουν τους ηλεκτρικούς σπινθήρες που αυλακώνουν τον νυχτερινό ουρανό. 

Παρότι προβάλλεται κατά κόρον ως τέτοιο, το πρόβλημα της Δύσης δεν είναι υλικό ή, έστω, στενά πολιτικό. Ούτε η αισχρά άνιση κατανομή του πλούτου, ούτε η προφανής μετάλλαξη της δημοκρατίας σε τιμοκρατία ξετσίπωτη, σε ολιγαρχία όνομα και πράγμα δηλαδή, από μόνες τους θα προκαλούσαν τέτοιες σεισμογόνες αντιδράσεις. Στο πλείστον της ιστορίας, η κατάσταση ήταν τέτοια και χειρότερη.

Το πρόβλημα της Δύσης είναι ηθικοπνευματικό. Ο σημερινός Homo Occidentalis είναι ένας άνθρωπος χωρίς ραχοκοκκαλιά. Η ειρήνη και η ευμάρεια του έγιναν σαράκι και τον έφαγαν. Όπως προείπα, δεν έχει ούτε την ευαγγελική εγκαρτέρηση, ούτε την ολιγάρκεια του ουμανιστή, ούτε την αποφασισμένη βαρβαρότητα πολλών μη Δυτικών που ξέρουν τι θα πει φτώχεια και αθλιότητα. Τα θέλει όλα και τα θέλει τώρα, κατά το χυδαίο σύνθημα του γαλλικού Μάη του ’68 που τον εμπνέει. Απαιτεί και να μη στερηθεί υλικά το παραμικρό. Και δεν εννοεί να παραδεχτεί ποτέ ηθικά ότι αυτό που δεν στερείται ο ίδιος, το χρεώνει στον λογαριασμό του άλλου απέναντι, το φορτώνει στις πλάτες του πλανήτη και των  παιδιών του. 

Σε όλες του τις εκδηλώσεις ο ανθρώπινος αυτός τύπος δηλώνει πομπικά ότι δεν είναι διατεθειμένος ούτε να περιμένει, έστω ελάχιστα, ούτε να συμβιβαστεί στο παραμικρό. Όμως ούτε και να παλέψει μέχρις εσχάτων για κάτι είναι πρόθυμος. Στο πρώτο εμπόδιο είναι έτοιμος να αγανακτήσει, στην πρώτη απογοήτευση είναι έτοιμος να σωριαστεί. Ολότελα αποξενωμένος από την τραγική σκέψη, είναι τελείως απαράσκευος εμπρός στο ενδεχόμενο ότι θα χρειαστεί αύριο να επιλέξει όχι ανάμεσα στο καλό και στο κακό, αυτά είναι διλήμματα πολυτελείας, άλλων εποχών, αλλά ανάμεσα σε δύο δεινά που αμιλλώνται το ένα το άλλο σε καταστρεπτικότητα. 

Αν η επίγνωση του τραγικού είναι η ύψιστη αυτογνωσία, η λήθη του τραγικού είναι βεβαίως η ύψιστη αυταπάτη. Είναι όμως και πνευματική δειλία. Μια κατάσταση αυθυπαίτιας ανηλικότητας ανάποδης από αυτήν που είχε ο Καντ κατά νουν. Μια παιδιάστικη άρνηση να κατανοήσουμε ότι οι δυνάμεις μας είναι πεπερασμένες, ένα πεισματάρικο “όχι” στην πραγματικότητα που μας θυμίζει τα όρια μας.