Η ιστορία του Εθνικού Πανεπιστημίου, δηλαδή του Πανεπιστημίου Αθηνών, ξεκινά στις απαρχές της συγκρότησης του νεοελληνικού κρατιδίου και σε πολλές περιπτώσεις παρακολουθεί τις παλινωδίες και τα παθήματά του… Αλλά πρώτα, ας ρίξουμε μια σύντομη ματιά στην ιστορία των πανεπιστημίων. 

Ένας πανευρωπαϊκός θεσμός γεννιέται 
Ο θεσμός των πανεπιστημίων εντοπίζεται στον Μεσαίωνα. Η ίδρυσή τους αποσυνδέει την αντίληψη της πραγματικότητας από τα περιορισμένα γεωγραφικά όρια ενός τόπου. Το πανεπιστήμιο με αυτή την έννοια μπορεί να θεωρηθεί ως ο πρώτος πανευρωπαϊκός θεσμός καθώς αποσυνδέει τη ζωή από τον τοπικό της χαρακτήρα χαρίζοντάς της οικουμενικές διαστάσεις. Από την αρχή του θεσμού, το πρόγραμμα σπουδών είχε πανευρωπαϊκό – οικουμενικό χαρακτήρα και προσανατολισμό και μετά την καθιέρωση των πτυχίων, αυτά αναγνωρίζονταν κι από τα πανεπιστήμια των άλλων χωρών στα οποία μάλιστα μπορούσαν να σπουδάσουν αλλοεθνείς σπουδαστές. Θα λέγαμε ότι ο θεσμός του πανεπιστημίου υπήρξε, εκτός των άλλων, ένας προάγγελος της παγκοσμιοποίησης μέσω της γνώσης και συντέλεσε στο άνοιγμα στον κόσμο! Τα πρώτα πανεπιστήμια, του Παρισιού, της Μπολόνιας και της Οξφόρδης ιδρύθηκαν μεταξύ 11ου και 12ου αιώνα. Τα δυο πρώτα μοντέλα λειτουργίας των πανεπιστημίων ήταν αυτό της Μπολόνιας, όπου οι μαθητές επέλεγαν τους καθηγητές, και αυτό του Παρισιού, το οποίο λειτουργούσε υπό την εποπτεία μιας ομάδας καθηγητών.

Πανδιδακτήριο 
Το Πανδιδακτήριο υπήρξε ένα εκπαιδευτικό ίδρυμα, κάτι σαν σχολή ανώτατης εκπαίδευσης, που ιδρύθηκε ήδη από το 425 μ.Χ. από τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο Β’. Εκεί διδάσκονταν γραμματική, ρητορική, φιλοσοφία, διαλεκτική, δίκαιο, αριθμητική, γεωμετρία, αστρονομία και μουσική. Λειτουργούσε ως ανεξάρτητο ίδρυμα. Στην εποχή του Ιουστινιανού η Νομική Σχολή απέκτησε πενταετή διάρκεια σπουδών και ανεξαρτητοποιήθηκε. Στην περίοδο της δυναστείας των Ισαύρων (717-802), η σχολή συνέχισε ως «Οικουμενικόν Διδασκαλείον». Το 848 αναγνωρίστηκε ως πανεπιστήμιο, έστω και αν τα δυτικοευρωπαϊκά κράτη δεν το αναγνώρισαν ποτέ! Εκείνη την περίοδο το Πανδιδακτήριο εγκαταστάθηκε στο ανάκτορο της Μαγναύρας, (εξ ου και ονομάστηκε Πανδιδακτήριο της Μαγναύρας) για να διδάσκεται η «έξω σοφία» ή η «θύραθεν παιδεία», υπό τη διεύθυνση του Λέοντος του Μαθηματικού. Αναφέρεται ότι στο Πανδιδακτήριο δίδασκαν τριάντα καθηγητές, δεκαπέντε στην ελληνική γλώσσα, γραμματική και φιλολογία, ενώ άλλοι δεκαπέντε δίδασκαν στη λατινική γλώσσα, ρωμαϊκή φιλολογία, φιλοσοφία και νομικά. Η λειτουργία του έλαβε τέλος με την πτώση της Κωνσταντινούπολης. 

Οθώνειον Πανεπιστήμιον

Στις 3 Μαΐου 1837 εγκαινιάστηκε το πανεπιστήμιο της νεοσυσταθείσας χώρας από τον βασιλιά Όθωνα, προς τιμήν του οποίου φέρει το όνομα. Το «Οθώνειον Πανεπιστήμιον» ήταν το πρώτο της χώρας όσο και της ευρύτερης περιοχής της Ανατολικής Μεσόγειου και περιλάμβανε τις σχολές Θεολογίας, Νομικής, Ιατρικής και Τεχνών, στο γνωστικό πεδίο της οποίας συγκαταλέγονταν οι Εφαρμοσμένες Επιστήμες και τα Μαθηματικά. Το ίδρυμα αρχικά στελεχώθηκε από 33 καθηγητές και άρχισε να λειτουργεί με 52 φοιτητές και 75 μη εγγεγραμμένους ακροατές. Αρχικά, το πανεπιστήμιο στεγάστηκε στην κατοικία του αρχιτέκτονα Σταμάτη Κλεάνθη στην Πλάκα, που σήμερα φιλοξενεί το μουσείο του ιδρύματος, για να μεταφερθεί τον Νοέμβριο του 1841 στο κεντρικό κτήριο του Πανεπιστημίου Αθηνών. Πρόκειται για ένα κομψότατο κτήριο που σχεδιάστηκε από τον Δανό αρχιτέκτονα Κρίστιαν Χάνσεν και διακοσμήθηκε από τον Αυστριακό ζωγράφο Karl Rahl. Η κτηριακή αυτή εγκατάσταση αποτελεί την περίφημη «αρχιτεκτονική τριλογία της Αθήνας», μαζί με τα κτήρια της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος (αριστερά) και της Ακαδημίας Αθηνών (δεξιά).

Εθνικόν Πανεπιστήμιον
Όταν, ύστερα από τις πολιτικές εξελίξεις, ο Όθωνας αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη χώρα το 1862, αποφασίστηκε η μετονομασία του Ιδρύματος, πράγμα που έγινε στις 20 Οκτωβρίου 1862. Έτσι το «Οθώνειον Πανεπιστήμιο» μετονομάσθηκε σε «Εθνικόν Πανεπιστήμιον». Με αυτή την ονομασία το πανεπιστήμιο διέγραψε μια πορεία σχεδόν μισού αιώνα, κατά τη διάρκεια του οποίου έγιναν μια σειρά αλλαγών και μεταρρυθμίσεων. Το 1904 η Σχολή των Τεχνών διασπάστηκε σε δύο επιμέρους Σχολές: τη Σχολή Τεχνών και αυτή των Επιστημών. Στη Σχολή Επιστημών συμπεριλαμβάνονταν αρχικά οι Σχολές Μαθηματικών, Φαρμακευτικής και Φυσικής, ενώ το 1911 προστίθεται σε αυτές και η Σχολή Οδοντιατρικής.

Αθήνησι Εθνικόν και Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον
Στις αρχές της δεύτερης δεκαετίας του εικοστού αιώνα, το 1911, το πανεπιστήμιο απέκτησε το σημερινό και τελικό του όνομα. Η ιστορία της αλλαγής του ονόματος, εκτός από μεγαλοϊδεατισμό, έκρυβε τον αγνό και άδολο πατριωτισμό ενός Ηπειρώτη της Ρωσίας, του ευεργέτη Ιωάννη Δόμπολη (1769-1850). Στην εκτέλεση της διαθήκης του διέθετε όλη του την περιουσία στο ελληνικό Δημόσιο για να ιδρυθεί, έπειτα από 50 χρόνια, πανεπιστήμιο στην πρωτεύουσα της Ελλάδας, με τον όρο πως το νέο ίδρυμα θα ονομαζόταν Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο, προς τιμήν του πρώτου Κυβερνήτη της Ελλάδος Ιωάννη Καποδίστρια. Κρυφή ελπίδα του Δόμπολη ήταν ότι κατά την εκτέλεση της διαθήκης του πρωτεύουσα της Ελλάδας θα είχε γίνει η Κωνσταντινούπολη… Ο εθνικός ρομαντισμός του Δόμπολη δεν ευοδώθηκε και η Αθήνα παρέμεινε η πρωτεύουσα της Ελλάδας. Κι έτσι, προκειμένου να εκτελεστεί η διαθήκη, το Πανεπιστήμιο των Αθηνών «διχοτομήθηκε» σε δύο τυπικά ανεξάρτητες νομικά οντότητες, το «Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον» (στο οποίο ανήκαν οι θεωρητικές σχολές) και το «Εθνικόν Πανεπιστήμιον» (στο οποίο ανήκαν οι θετικές σχολές). Τα δύο νομικά πρόσωπα συγχωνεύθηκαν ξανά με τον οργανισμό του 1932 και το ίδρυμα μετονομάστηκε σε «Αθήνησι Εθνικόν και Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον», ονομασία που διατηρεί επί της ουσίας μέχρι και σήμερα…