Κώστας Κουτσουρέλης

 

Κάθε εξελικτικό πλεονέκτημα μπορεί να καταστεί περιττό ή να περιπέσει σε μειονέκτημα αν οι εξωτερικές συνθήκες μεταβληθούν. Κάπως έτσι οι πρόγονοι του τυφλοπόντικα έχασαν σιγά σιγά την όρασή τους όταν εγκαταστάθηκαν για τα καλά στα λαγούμια. Κάπως έτσι οι στρουθοκάμηλοι και οι πινγκουίνοι έχασαν την ικανότητα να πετούν.

Η ανθρώπινη ευφυΐα από πολλές πλευρές τείνει να γίνει πλέον μειονέκτημα. Οι έρευνες το βεβαιώνουν. Οι ευφυείς είναι άτομα συνήθως απαισιόδοξα και οι απαισιόδοξοι γνωρίζουμε ότι ζουν στατιστικά δύο χρόνια λιγότερο από τους αισιόδοξους. Όσο ευφυέστερος ένας άνθρωπος τόσο περισσότερο πιθανό είναι να μείνει άτεκνος, άρα το ποσοστό των ευφυών στον γενικό πληθυσμό δεν μπορεί παρά να πέφτει. Πράγματι, ο μέσος όρος του IQ μειώνεται σταθερά από τη δεκαετία του 1970.

Στις σημερινές συνθήκες της όψιμης νεωτερικότητας, η ευφυία είναι συνδεδεμένη και με άλλα κουσούρια. Οι ευφυείς είναι φιλοπερίεργοι και φιλονεωτεριστές και γι’ αυτό πέφτουν εύκολα θύμα της μόδας και του καταναλωτισμού, της κουλτούρας της απληστίας του «τα θέλουμε όλα και τα θέλουμε τώρα» που εγκαινίασε ο γαλλικός Μάης. Οι ευφυείς είναι αλαζόνες: καθώς υπερτιμούν την ευφυΐα τους μοιάζουν με τον μαθητευόμενο μάγο του Γκαίτε. Ρισκάρουν ανεύθυνα, ζητούν να υποκαταστήσουν πανάρχαιες θεσμίσεις και δοκιμασμένες παραδόσεις με αυτοσχέδια πειράματα, χτίζουν κάστρα στην άμμο. Οι ευφυείς είναι απείθαρχοι και αντιρρησίες: είτε τείνουν προς τον επιδεικτικό σχετικισμό είτε προς τον ζηλωτικό δικαιωματισμό, κύριο μέλημά τους είναι οι ανάγκες του υπερδιογκωμένου εγώ τους. Γι’ αυτό είναι παντού στοιχεία διαλυτικά, ανατρεπτικά με την κακόσημη έννοια του όρου.

Στις κοινωνίες της μεγάλης υλικής ένδειας του παρελθόντος, οι ευφυείς είχαν έναν ρόλο αυτοδικαίως ηγετικό. Ήταν εκείνοι που έπρεπε να βγάλουν το φίδι από την τρύπα, το ταλέντο, η οξυδέρκειά τους ήταν ασφάλεια ζωής για τη συλλογικότητα. Ως ανταμοιβή, η διακεκριμένη θέση που τους παραχωρούσε η κοινότητα ικανοποιούσε τη φυσική τους ροπή προς την υπεροψία.

Στις τωρινές κοινωνίες του μεγάλου υλικού πλούτου που εξατομικεύει τις συλλογικότητες και διαλύει τους παραδοσιακούς δεσμούς, οι ευφυείς μένουν χωρίς κοινωνικό ρόλο ανάλογο των ικανοτήτων τους. Η τέχνη και η επιστήμη είναι πλέον φαινόμενα μαζικά, στα ΜΜΕ σταδιοδρομούν οι αγράμματοι, η μόρφωση και η παιδεία έχουν υποκατασταθεί από έναν ωκεανό ψευτοειδικεύσεων και ψευτοπτυχίων. Ακόμη και στην πολιτική η μετριότητα είναι πλέον προσόν για έναν ηγέτη: τον φέρνει κοντά στον κοινωνικό μέσο όρο της πελατείας του και του παρέχει “λαϊκή” νομιμοποίηση.

Οδεύουμε λοιπόν προς την αναπόφευκτη αποβλάκωση του ανθρώπινου είδους; Αν τα πράγματα μείνουν ώς έχουν, πολύ πιθανόν. Η μηχανοκρατία και η τεχνητή νοημοσύνη θα επιτείνουν την απίσχνανση των πνευματικών του δυνάμεων διαμορφώνοντας έναν νέο ανθρωπότυπο, ένα νέο βιολογικό είδος ίσως, τον homo sapiens pristinus, εξαρτημένο όλο και περισσότερο από την τεχνική για την επιβίωσή του.

Μέσα σε συνθήκες θερμοκηπίου η ανθρώπινη ευφυΐα, που ήταν γέννημα των αντίξοων φυσικών συνθηκών, είναι εύλογο να μαραθεί, όπως ακριβώς στους ζωολογικούς κήπους τα θηρία χάνουν την ικανότητά τους να κυνηγούν και να αυτοσυντηρούνται. Η τεχνική αντί να διαπλάσει ένα είδος υπέρτερο και αυτοτελές, έναν νιτσεϊκό υπεράνθρωπο όπως προφήτεψαν πολλοί, θα φέρει στο προσκήνιο ένα ον υποδεέστερο σε πολλά. Έναν Μετάνθρωπο που θα νομίζει ότι βαδίζει εμπρός προς το φως, ενώ σαν τον τυφλοπόντικα θα βυθίζεται όλο και πιο βαθιά στο σκοτάδι.