Το Τιμπουκτού, η πόλη – φάρος στην άκρη της Σαχάρας, που απελευθέρωσαν οι Γάλλοι από τους σκοταδιστές ισλαμιστές, αποδεικνύει με τη λαμπρή πνευματική του παράδοση ότι ο πολιτισμός δεν ταυτίζεται μονάχα με τη Δύση

Το Τιμπουκτού, η πόλη – φάρος στην άκρη της Σαχάρας, που απελευθέρωσαν οι Γάλλοι από τους σκοταδιστές ισλαμιστές, αποδεικνύει με τη λαμπρή πνευματική του παράδοση ότι ο πολιτισμός δεν ταυτίζεται μονάχα με τη Δύση

Τώρα που η μισαλλοδοξία και ο ρατσισμός δηλητηριάζουν τη νεοελληνική κοινωνία, αξίζει με αφορμή τη διεθνή επικαιρότητα να επαναδιατυπώσουμε μία μεγάλη ιστορική αλήθεια, που την αποφεύγουν τα σχολικά εγχειρίδια: ότι ο πολιτισμός και η παιδεία δεν κατευθύνονται μόνο από τον Βορρά στον Νότο, ότι οι Άραβες και οι μαύροι Αφρικανοί γείτονές μας δεν είναι απολίτιστοι, ότι η αντίληψη πως η Αφρική «έχει μόνο προφορικό πολιτισμό» είναι ένας παραμορφωτικός καθρέφτης.
Σκεφτείτε το Τιμπουκτού, μια πόλη – φάρο στην άκρη της ερήμου Σαχάρας. Το 2012 την είχαν καταλάβει – και την κατείχαν για μήνες – σκοταδιστές ένοπλοι ισλαμιστές, ώσπου την απελευθέρωσαν στις αρχές του 2013 οι Γάλλοι πρώην (;) αποικιοκράτες για τους δικούς τους λόγους – μεταξύ άλλων για να διασφαλίσουν το ουράνιο από τον γειτονικό Νίγηρα, χάρη στο οποίο έχει ρεύμα κάθε πρίζα στη Γαλλία.

Η παράδοση της σκυτάλης
Οι ισλαμιστές πυρπόλησαν μερικώς μία μεγάλη βιβλιοθήκη, από τις δεκάδες στις οποίες φυλάσσονται τα εκατοντάδες χιλιάδες χειρόγραφα βιβλία της πόλης. Οι πρώτες πληροφορίες μιλούσαν για τραγική πολιτιστική καταστροφή. Ευτυχώς διαψεύστηκαν. Όπως συνέβη και στην Ελλάδα επί Κατοχής με πολλά αρχαία εκθέματα μουσείων, τα πιο πολύτιμα χειρόγραφα τα έκρυψαν και τα διέσωσαν από τους βάρβαρους κατακτητές άνθρωποι με συνείδηση. Είναι οι σύγχρονοι θεματοφύλακες μιας λαμπρής πνευματικής και εκπαιδευτικής παράδοσης που ήκμασε από τον 13ο έως τον 17ο αιώνα σε αυτή την πόλη.
Γιατί όμως το Τιμπουκτού υπήρξε τόσο σημαντικό για τον ανθρώπινο πολιτισμό; Με μια φράση, γιατί παρέλαβε τη σκυτάλη από τον αραβικό πολιτισμό της νότιας Ισπανίας. Και χωρίς τους Άραβες της Κόρδοβας, της Αλάμπρα και της Σεβίλλης δεν θα γνωρίζαμε ούτε τα έργα των αρχαίων Ελλήνων τραγικών και φιλοσόφων, ούτε μεγάλο μέρος της λατινικής γραμματείας, ούτε τις βάσεις των μαθηματικών, της χημείας, της αρχιτεκτονικής, της φιλολογίας.
Από την Ανδαλουσία ήρθαν στο Τιμπουκτού οι πρώτοι Άραβες λόγιοι. Βρήκαν μια πόλη εύρωστη, όπου το χρυσάφι ανταλλασσόταν με αλάτι, δέρματα, υφάσματα, όπλα, σκεύη και («φυσικά»… ) δούλους. Έστησαν τα ιεροδιδασκαλεία τους. Συγχρωτίστηκαν με τους αγρότες, τους νομάδες, τους πολεμιστές, τους εμπόρους. Δίδαξαν άνδρες, γυναίκες και παιδιά. Αντέγραψαν, μελέτησαν, σχολίασαν. Τους επέτρεψε να ριζώσουν και να καρπίσουν πνευματικά ο περίφημος χρυσοφόρος βασιλιάς του Μάλι Μάνσα Μούσα (στον θρόνο από το 1312 έως το 1337 μ.Χ.), ο «πιο πλούσιος άνθρωπος στην ιστορία της ανθρωπότητας», η περιουσία του οποίου – αποπληθωρισμένη και σε σημερινές τιμές – υπολογίζεται γύρω στα 400 δισ. δολάρια! Έτσι έφτασε η πόλη να γίνει ένα απέραντο πανεπιστήμιο. Και διατηρεί την αίγλη της ακόμη, τουλάχιστον για όσους δεν έχουν φάει το παραμύθι ότι πολιτισμός και Δύση ταυτίζονται – για να μην πάμε πιο ανατολικά, στην Κίνα ή την Ιαπωνία, ή πολύ πιο νοτιοδυτικά, στην προκολομβιανή Αμερική.
Τα χειρόγραφα του Τιμπουκτού δεν έγιναν στάχτη, ούτε αυτή τη φορά. «Όπου καίγονται βιβλία μυρίζει φασισμός!» μας έλεγε ένας φιλόλογος στο σχολείο, φωτισμένος εκπαιδευτικός που είχαν δει πολλά τα μάτια του. Εκείνος προσπαθούσε να δώσει – και καλά έκανε – ιδεολογικό στίγμα στην κακιά συνήθεια κάποιων μαθητών να πυρπολούν στο τέλος της χρονιάς τα βιβλία που τους παίδεψαν, αλλά δεν τους εκπαίδευσαν. Από την πλευρά τους οι ναζί του μεσοπολέμου και οι ντόπιοι μωροφασίστες του Ιωάννη Μεταξά (οι τελευταίοι παρέδωσαν στην πυρά, μπροστά στους Στύλους του Ολυμπίου Διός, ακόμη και τον Παπαδιαμάντη) έκαιγαν βιβλία γιατί ήξεραν πόσο ισχυρό όπλο είναι το αντίτυπο – σε πέτρες και πήλινες πλάκες παλιά, σε χειρόγραφα αργότερα, σε τυπωμένο χαρτί ακόμα, στους σκληρούς δίσκους σήμερα και στο διαδικτυακό σύννεφο (cloud computing) αύριο. Το αντίτυπο, πες το και copy paste, σκοτώνει την άγνοια. Ταξιδεύει τη γνώση στην πρώτη θέση και αφήνει τη μικρή αδελφή της, την αμφιβολία, να αλωνίζει μισοκρυμμένη παντού.

Θησαυροί στη Σαχάρα

Το Τιμπουκτού, στο σημερινό Μάλι της Δυτικής Αφρικής, υπήρξε κορυφαίο κέντρο μουσουλμανικών σπουδών από τον 13ο έως τον 17ο αιώνα. Είναι η ζωντανή διάψευση του ανιστόρητου και ύποπτου στερεότυπου ότι δήθεν η Μαύρη Ήπειρος δεν διαθέτει γραπτό πολιτισμό.

Σήμερα περίπου 700.000 χειρόγραφα βιβλία κάθε είδους, όχι μόνο θρησκευτικά, αλλά και φιλοσοφικά, νομικά, μαθηματικά, επιστημονικά και λογοτεχνικά, φυλάσσονται στις δημόσιες και ιδιωτικές βιβλιοθήκες της πόλης. Ένας αριθμός, δυστυχώς μικρός, έχει ψηφιοποιηθεί.

Το 1988 η Unesco κήρυξε Μνημεία Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς τρία τεμένη και 16 μαυσωλεία και νεκροταφεία της πόλης. Τα περισσότερα συνδέονται με ιεροδιδασκαλεία, πανεπιστήμια και βιβλιοθήκες.

«Μορφώνοντας μια γυναίκα μορφώνεις μια οικογένεια»

Στη γλώσσα των Τουαρέγκ της ερήμου «τιν» σημαίνει πηγή και «μπουκτού» ήταν η γυναίκα που φύλαγε τα πράγματα των νομάδων που έφευγαν με τα καραβάνια ώστε να τα βρουν όταν επιστρέψουν. Τιμπουκτού, λοιπόν, είναι «η πηγή με τη γυναίκα – φύλακα». Απόλυτα ταιριαστό όνομα για την πόλη της δυτικής Αφρικής, όπου η σοφή ιντελιγκέντσια των Αράβων συνάντησε τους αγρότες, τους νομάδες, τους εμπόρους και τους διψώντες για τη γνώση. Ανάμεσα στους τελευταίους είχαν πάντοτε θέση και οι γυναίκες, σε ειδικές ξεχωριστές τάξεις, βέβαια, λόγω των αυστηρών ηθών. Η παράδοση συνεχίζεται και σήμερα, με αρκετά μεγάλο αριθμό σπουδαστριών. Ένας σύγχρονος μουσουλμάνος ιεροδιδάσκαλος δίνει την εξήγηση: «Μορφώνοντας έναν άντρα μορφώνεις έναν άνθρωπο, μορφώνοντας μια γυναίκα μορφώνεις μια οικογένεια».