Η συμφωνία της Συνθήκης της Λοζάνης στις συγκεκριμένες συνθήκες δεν υπήρξε απλώς «έντιμη ειρήνη» για την Ελλάδα, αλλά η καλύτερη δυνατή

24 Ιουλίου 1923

Η συμφωνία της Συνθήκης της Λοζάνης στις συγκεκριμένες συνθήκες δεν υπήρξε απλώς «έντιμη ειρήνη» για την Ελλάδα, αλλά η καλύτερη δυνατή

Με τη Συνθήκη της Λοζάνης, η οποία πήρε το όνομά της από την πόλη της Ελβετίας όπου υπογράφτηκε στις 24 Ιουλίου 1923, καθορίστηκαν τα σύνορα του σύγχρονου τουρκικού κράτους. Τη συνθήκη υπέγραψαν, εκτός της Ελλάδας και της Τουρκίας, και όλες εκείνες οι χώρες που έλαβαν ενεργά μέρος στις επιχειρήσεις τού Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου και της Μικρασιατικής εκστρατείας (1919-1922), όπως επίσης και όλες εκείνες που συμμετείχαν στη Συνθήκη των Σεβρών, συμπεριλαμβανομένης και της ΕΣΣΔ, που δεν συμμετείχε στην προηγούμενη συνθήκη. Η συνθήκη αυτή είχε άμεσες επιπτώσεις για τη χώρα μας και αποτέλεσε προϊόν μακρών, σκληρών και επίπονων διαπραγματεύσεων, οι οποίες προηγήθηκαν της υπογραφής μεταξύ των Δυνάμεων της Αντάντ, της Ελλάδας και της Τουρκίας.

Επτάμισι μήνες διαβουλεύσεων

Η νέα κυβέρνηση που προέκυψε στην Τουρκία και διαδέχτηκε τον Σουλτάνο της Κωνσταντινούπολης κατήργησε τη δυσμενή για τους Τούρκους Συνθήκη των Σεβρών, πράγμα που έγινε εφικτό μετά την εκδίωξη από τα εδάφη της Μικράς Ασίας του ελληνικού στρατού από τα τουρκικά στρατεύματα του Κεμάλ. Υπό τα νέα δεδομένα που προέκυψαν στα πεδία των μαχών, ο Κεμάλ πέτυχε την αναπροσαρμογή της συνθήκης μέσα από μια σειρά έντονων διαπραγματεύσεων, που ξεκίνησαν στο συνέδριο της 20ης Οκτωβρίου 1922 για να διακοπούν ύστερα από έντονες διαμάχες στις 4 Φεβρουαρίου 1923 και να ξαναρχίσουν στις 23 Απριλίου. Το τελικό κείμενο που προέκυψε από αυτή την επίπονη διαδικασία έλαβε οριστική μορφή και υπογράφηκε στις 24 Ιουλίου, έπειτα από επτάμισι μήνες διαβουλεύσεων…

Τα αποτελέσματα

Το τελικό κείμενο λοιπόν προέβλεπε για λογαριασμό της Τουρκίας την ανάκτηση της Ανατολικής Θράκης, των νησιών του Αιγαίου, της Ίμβρου και της Τενέδου, μιας λωρίδας γης κατά μήκος των συνόρων με τη Συρία, της περιοχής της Σμύρνης και της Διεθνοποιημένης Ζώνης των Στενών, η οποία όμως θα έμενε αποστρατιωτικοποιημένη και αντικείμενο νέας διεθνούς διάσκεψης. Παραχώρησε τα Δωδεκάνησα στην Ιταλία, όπως προέβλεπε και η Συνθήκη των Σεβρών, αλλά χωρίς πρόβλεψη για δυνατότητα αυτοδιάθεσης. Ανέκτησε πλήρη κυριαρχικά δικαιώματα σε όλη της την επικράτεια και απέκτησε δικαιώματα στρατιωτικών εγκαταστάσεων σε όλη την επικράτειά της εκτός της ζώνης των Στενών.

Η Ελλάδα υποχρεώθηκε να πληρώσει σε είδος (ελλείψει χρημάτων) τις πολεμικές επανορθώσεις. Η αποπληρωμή έγινε με επέκταση των τουρκικών εδαφών της Ανατολικής Θράκης πέρα από τα όρια της Συμφωνίας. Τα νησιά Ίμβρος και Τένεδος παραχωρήθηκαν στην Τουρκία με τον όρο ότι θα διοικούνταν με ευνοϊκούς όρους για τους Έλληνες. Ο Οικουμενικός Πατριάρχης έχασε την ιδιότητα του Εθνάρχη και το Πατριαρχείο τέθηκε υπό ειδικό διεθνές νομικό καθεστώς.

Σε αντάλλαγμα, η Τουρκία παραιτήθηκε από όλες τις διεκδικήσεις για τις παλιές περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας εκτός των συνόρων της και εγγυήθηκε τα δικαιώματα των μειονοτήτων στην Τουρκία. Με ξεχωριστή συμφωνία μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας αποφασίστηκε η υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών από τις δύο χώρες και η αποστρατιωτικοποίηση κάποιων νησιών του Αιγαίου.

Τέλος, την ίδια περίπου εποχή σημειώνουμε ότι η Ελλάδα υπέστη μια μικρή εδαφική απώλεια στα βορειοδυτικά της σύνορα με την Αλβανία. Συγκεκριμένα η πρεσβευτική διάσκεψη επικύρωσε τα ελληνοαλβανικά σύνορα του Πρωτόκολλου της Φλωρεντίας του 1913 και μάλιστα όρισε ως σύνορο Ελλάδας και Αλβανίας τα όρια μεταξύ των καζάδων Κορυτσάς και Καστοριάς, αντί του υδροκρίτη μεταξύ Δέβολη και Αλιάκμονα που ίσχυε σαν σύνορο από το 1913, με αποτέλεσμα 14 χωριά του καζά της Κορυτσάς να περιέλθουν από τότε στην Αλβανία.

Ανταλλαγή πληθυσμών

Η ανταλλαγή πληθυσμών που συμφωνήθηκε δημιούργησε μεγάλες μετακινήσεις ανθρώπων και ακόμα μεγαλύτερα ανθρώπινα δράματα, γιατί εκατοντάδες χιλιάδες αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις εστίες τους και τους τόπους καταγωγής τους. Από τη Μικρά Ασία μετακινήθηκαν τότε προς την Ελλάδα 1.650.000 Τούρκοι υπήκοοι χριστιανικού θρησκεύματος. Αντίθετα από την Ελλάδα προς την Τουρκία μετακινηθήκαν 670.000 Έλληνες υπήκοοι μουσουλμανικού θρησκεύματος. Βασικό κριτήριο της ανταλλαγής πληθυσμών υπήρξε το θρήσκευμα και όχι η εθνική καταγωγή.

Το θρήσκευμα ως κριτήριο

Στο άρθρο 2β της συνθήκης γίνεται χρήση της θρησκευτικής ιδιότητας και όχι της εθνικής· έτσι έχουμε να κάνουμε με τον όρο «μουσουλμάνος» που δηλώνει θρήσκευμα και όχι με τον όρο «Τούρκος» που δηλώνει εθνότητα. Αυτό κρατά από την οθωμανική αυτοκρατορία, στα χρόνια της οποίας η θρησκευτική ιδιότητα ήταν κυρίαρχο συστατικό της σύνθεσής της. Στα Βαλκάνια χρησιμοποιείται ο όρος Τούρκος αρκετές φορές ως συνώνυμο με τον μουσουλμάνο επειδή στο σύστημα των οθωμανικών μιλέτ (ήταν κύριο στοιχείο στη διοίκηση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας) όλοι οι μουσουλμάνοι ανήκαν σε μια ενιαία κοινότητα.

Μεταξύ των ανταλλάξιμων περιλαμβάνονταν επίσης οι Έλληνες του Πόντου, αλλά και τουρκόφωνοι Έλληνες, όπως τουρκόφωνοι Πόντιοι και Καραμανλήδες, καθώς και ελληνόφωνοι μουσουλμάνοι, όπως οι Βαλαάδες της Δυτικής Μακεδονίας. Μαζί με τους Έλληνες, πέρασε στην Ελλάδα και αριθμός Αρμενίων και Συροχαλδαίων.
Εξαιρέθηκαν από την ανταλλαγή οι Έλληνες κάτοικοι της νομαρχίας της Κωνσταντινούπολης (οι 125.000 μόνιμοι κάτοικοι της Κωνσταντινούπολης, των Πριγκιπονήσων και των περιχώρων, οι οποίοι ήταν εγκατεστημένοι πριν από τις 30 Οκτωβρίου 1918) και οι κάτοικοι της Ίμβρου και της Τενέδου (6.000 κάτοικοι), ενώ στην Ελλάδα παρέμειναν 110.000 Μουσουλμάνοι της Δυτικής Θράκης.

Ο αντίκτυπος της συνθήκης

Η Συνθήκη Ειρήνης της Λοζάνης, που υπογράφηκε μαζί με τις σχετικές Συμβάσεις, Δηλώσεις και Πρωτοκόλλα, στις 24 Ιουλίου 1923, έγινε δεκτή στην Ελλάδα με ικανοποίηση. Αυτή υπήρξε η πρώτη, γενικά, αντίδραση που έτεινε να μεταβάλλεται όλο και περισσότερο σε πεποίθηση με την πάροδο του χρόνου.
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους