1. Μετακινήσεις πληθυσμών στην Ελλάδα: αδρή ιστορική επισκόπηση

Η προσπάθεια εκβιομηχάνισης κατά το διάστημα 1870-1910 αναδιατάχθηκε λόγω της διεύρυνσης της χώρας (1912-1922) και της εισόδου των προσφύγων. Στο διάστημα 1880-1910 περίπου 400.000 άτομα (κατά άλλες εκτιμήσεις 600.000), σε έναν πληθυσμό 2,7 εκατ. το 1907, μετανάστευσαν κυρίως προς τις ΗΠΑ. Η σταφιδική κρίση, η αντίστοιχη στη ναυτιλία, το κολιγικό ζήτημα στη Θεσσαλία και ο χαμηλός ρυθμός ανάπτυξης αποτέλεσαν τις αιτίες.

Στα έτη 1922-1940, σε ένα χαώδες εσωτερικό και εξωτερικό περιβάλλον, εντάθηκε η προσπάθεια οικονομικής απογείωσης. Η συσσώρευση κεφαλαίου και η χρηματοδότηση της ανάπτυξης προήλθε, σε μεγάλο βαθμό, από την εκροή του πλεονάσματος του αγροτικού τομέα. Η καλλιεργούμενη γη από 14,9 εκατ. στρέμματα το 1920 ξεπέρασε τα 35,6 εκατ. το 1980 (πραγματοποιήθηκαν εκτεταμένες εκχερσώσεις, αποστραγγίσεις, βελτιώσεις εδαφών κ.λπ.).

Αλλά, επίσης σημαντικό, πολλαπλασιάστηκαν οι αρδευόμενες εκτάσεις. Το 1990 ελάχιστες ήταν οι γαίες που δεν ποτίζονταν ενώ θα μπορούσαν. Η διπλή αναπτυξιακή σύνθλιψη εκσυγχρόνισε μέχρι το 1980 τον αγροτικό χώρο, εκδιώκοντας όμως 1,6 εκατ. αγρότες (μεταξύ 1951 και 1981). Κάποιοι οδηγήθηκαν στις πόλεις, ενώ η πλειονότης στη Γερμανία, στην Αυστραλία κ.λπ. Περίπου 1,1 εκατ. άτομα αναζήτησαν καλύτερη τύχη στο διάστημα 1951-71 (πληθυσμός 1961: 8,5 εκατ.). Η κοινωνική πίεση εκτονώθηκε και η χώρα δεν αντιμετώπισε γκέτο, φαβέλες, τενεκεδουπόλεις.

Μετά την κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού ένα αντίστροφο παλιρροϊκό κύμα αναδύθηκε. Πλέον του ενός εκατομμυρίου άνθρωποι (κατά ανεπίσημες προσεγγίσεις 1,5 εκατ.) εισήλθαν απρόσκλητοι στην Ελλάδα. Η κρίση της περιόδου 2009-2019, η οποία συνεχίζεται με ηπιότερους ρυθμούς μέχρι σήμερα, είχε ως απόρροια 500.000 έως 550.000 (σύμφωνα με την Τράπεζα της Ελλάδος), συνήθως απόφοιτοι Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης, να εγκαταλείψουν τη χώρα. Παράλληλα μετά το 2005 – εντάθηκε μετά το 2015 – ένα τεράστιο πλήθος διέβη πεζή ή μέσω θαλάσσης τα σύνορα. Η χώρα κυρίως, και δευτερευόντως η Ιταλία, λιγότερο η Γαλλία και η Ισπανία, απετέλεσε την πύλη εισόδου για ανθρώπους που έρχονταν από την Ασία ή την Αφρική. Εμφύλιοι πόλεμοι, ξένες εισβολές, φυλετικές διακρίσεις, θρησκευτικοί διωγμοί και φυσικά κακή οικονομική κατάσταση δημιούργησαν μία ειρηνική, επί του παρόντος, μετανάστευση λαών.

2. Δαπάνες διαβίωσης και κοινωνική πολιτική

Στον Πίνακα 1.1 παρουσιάζεται η ποσοστιαία κατανομή της μέσης μηνιαίας δαπάνης των νοικοκυριών στα έτη 2009-2020. Η πτώχευση της χώρας καθίσταται ορατή. Θεωρητικά διαγενομένου του χρόνου (κάτι που υπονοεί βελτίωση του εισοδήματος) τα έξοδα για «είδη διατροφής» ποσοστιαίαθα έπρεπε να ελαττώνονται, αφού τα άτομα επιδιώκουν να καλύπτουν ανάγκες σε διαρκή αγαθά, σε «αναψυχή – πολιτισμός», σε «μεταφορές – επικοινωνίες».

Αντιθέτως, ανήλθαν κατακόρυφα οι δαπάνες διατροφής (από 17,3% σε 23,1%, δηλονότι το 1/4 των δαπανών απορροφάται για τις βασικές ανάγκες). Η συρρίκνωση του εισοδήματος αντανακλάται στο κόστος «ένδυσης και υπόδησης» (από 7,9% σε 4,7%). Η κατάρρευση του συστήματος «υγείας» (μείωση της δημόσιας χρηματοδότησης) είχε ως απόρροια να αυξηθεί η ιδιωτική συμμετοχή. Επίσης, παρά τα θρυλούμενα περί πτώσης των ενοικίων, το κόστος της «στέγασης» ανήλθε σημαντικά συνιστώντας το 1/6 των δαπανών της μέσης οικογένειας.

Πίνακας 1.1  Ποσοστιαία (%) κατανομή της μέσης μηνιαίας δαπάνης (αγορές) των νοικοκυριών για αγαθά και υπηρεσίες, 2009 – 2020
Αγαθά και υπηρεσίες	2009	2010	2015	2019	2020
Είδη διατροφής	17.3	18.0	20.7	20.0	23.1
Οινοπνευματώδη ποτά και καπνός	3.3	3.5	4.0	3.4	3.9
Είδη ένδυσης και υπόδησης	7.9	7.2	5.9	5.8	4.7
Στέγαση	11.2	11.7	13.3	14.0	15.3
Διαρκή αγαθά	6.7	6.7	4.7	4.5	4.2
Υγεία	6.5	6.4	7.6	7.1	8.0
Μεταφορές	13.3	13.5	12.7	13.4	12.3
Επικοινωνίες	4.3	4.0	4.1	4.1	4.6
Αναψυχή και πολιτισμός	4.9	4.7	4.8	5.0	3.5
Εκπαίδευση	3.2	3.3	3.3	3.3	3.7
Ξενοδοχεία, καφενεία και εστιατόρια	11.0	10.7	10.0	11.1	8.0
Λοιπά αγαθά και υπηρεσίες	10.4	10.4	9.2	8.4	8.7

Πηγή: Παπαηλίας Θ. (2022) «Η Κοινωνική Πολιτική στην Ελλάδα (1990-2020) και οι δαπάνες διαβίωσης των μεταναστών», Αθήνα, Παπαζήσης

Στον Πίνακα 1.2 παρακολουθούνται οι ανέσεις που διαθέτουν τα νοικοκυριά. Η χρήση υπολογιστή και κινητού τηλεφώνου λόγω της χρήσης των νέων τεχνολογιών (τηλεργασία, μαθήματα εξ αποστάσεως κ.λπ.) αυξήθηκε σημαντικά, αν και η χώρα παραμένει ουραγός στην Ε.Ε. Η μειωμένη χρήση κεντρικής θέρμανσης αντανακλά την κάμψη των εισοδημάτων (η κατανάλωση πετρελαίου το επιβεβαιώνει).

Πίνακας 1.2. Ποσοστό (%) νοικοκυριών ανάλογα με τις ανέσεις που διαθέτουν στην κατοικία τους, 2009 – 2020
Ανέσεις	2009	2010	2015	2019	2020
Τηλεόραση έγχρωμη	98.7	99.4	99.6	99.9	99.4
Προσωπικός ηλεκτρονικός υπολογιστής	46.4	50.2	63.6	70.7	70.7
Κινητό τηλέφωνο	86.0	87.5	90.2	93.1	93.8
Δεύτερη κατοικία	17.8	18.2	16.3	15.0	15.0
Πλυντήριο πιάτων	37.0	38.0	36.7	37.9	38.1
Σταθερό τηλέφωνο	85.5	83.1	87.2	84.1	84.4
Φούρνος μικροκυμάτων	49.1	…	50.7	32.1	52.7
Καταψύκτης	…	24.2	29.2	32.1	32.2
Συσκευή αναπαραγωγής DVD	63.2	62.4	47.2	31.6	25.6
Κεντρική θέρμανση	73.5	73.1	39.7	51.3	67.2
Επιβατικό αυτοκίνητο Ι.Χ.	66.6	64.9	66.0	66.2	66.2
Κλειστός χώρος στάθμευσης	13.9	13.1	13.3	13.2	13.2

Πηγή: Παπαηλίας Θ. (2022) «Η Κοινωνική Πολιτική στην Ελλάδα (1990-2020) και οι δαπάνες διαβίωσης των μεταναστών», Αθήνα, Παπαζήσης

3. Κόστος – όφελος από την είσοδο μεταναστών

Η άποψη είναι κλασική σε όλη τη Δύση: ο μετανάστης αποτελεί συμφορά. Ωστόσο συχνά παρακάμπτεται ένα ουσιώδες: η προσφορά έτοιμου εργατικού δυναμικού για το οποίο δεν καταβλήθηκε κανένα κόστος. Ειδικότερα: Ένα άτομο μέχρι την ηλικία των 18, δηλαδή την ενηλικίωσή του, σε πολλές κοινωνίες μέχρι τα 22 ή 23 έτη, επιβαρύνει τόσο τον οικογενειακό προϋπολογισμό όσο και τον δημόσιο. Το κόστος σχηματισμού ενός ατόμου στην Ελλάδα στο διάστημα 1951-1971 είχε υπολογιστεί σε 5.100 δολάρια (Βλέπε Παπαηλίας Θ.: (2014) «Οικονομία και Κοινωνία», Αθήνα: Κριτική).

«…Αν γίνει δεκτό ότι οι δαπάνες διαβίωσης των χωρών εκροής μεταναστών το 2022 κατά μέσο όρο ήταν οι ίδιες με αυτές της Ελλάδος του 1951 (αυτό σημαίνει ότι κάποιος θα πρέπει να είχε γεννηθεί το 1933 για να ήταν 18 ετών το 1951), μία υπόθεση συντηρητική (για αρκετές χώρες υποεκτιμημένη), τότε το κόστος του σχηματισμού ενός ατόμου το 2022 ανερχόταν σε 28.000 δολάρια περίπου. Για χώρες υψηλότερου εισοδήματος (Συρία, Ιράν, Ιράκ κ.λπ.) θα κυμαίνετο μεταξύ 55.000 και 60.000 δολαρίων (τουλάχιστον) αγοραστικής αξίας 2022.

Υπολογίζοντας ότι διέφυγαν από τη Συρία 6,6 εκατ. άτομα στην πρόσφατη εξαετία, τότε η χώρα αυτή επιδότησε τις άλλες (στις οποίες κατέφυγαν οι μετανάστες) κατά 350 και πλέον δισ. δολάρια. Αυτό αποτελεί βέβαια την ορατή όψη του θέματος. Εφ’ όσον η χώρα εισροής επιδίωκε να ‘‘παράξει’’ το εργατικό αυτό δυναμικό, θα όφειλε να καταβάλει πολλαπλάσια, αφού το κόστος σχηματισμού ενός ατόμου στη Γερμανία ή στη Γαλλία λόγου χάριν είναι πολλαπλάσιο.

Κατ’ εκτίμηση το κόστος σχηματισμού ενός ατόμου στις χώρες Γαλλία, Γερμανία, Δανία κ.λπ. ανέρχεται σε 270.000 – 400.000 ευρώ, τουτέστιν 5 έως 7 φορές περισσότερο…». Παπαηλίας Θ. (2022) «Μετανάστες από και προς την Ελλάδα 1950-2022», Αθήνα, Μπατσιούλας, σελ. 23.

4. Αποτελέσματα Κοινωνικής Πολιτικής: Σύγκριση με τα ευρωπαϊκά δεδομένα

Η Ελλάς παρουσιάζει τη μεγαλύτερη ανισότητα μεταξύ των χωρών των δεκαέξι, προ δηλαδή των τελευταίων διευρύνσεων της Ε.Ε. (το 2004 εισήλθαν δέκα νέα μέλη, το 2007 δύο και το 2013 ένα ακόμη).

Το 2011 τα πρόσωπα που αντιμετώπιζαν κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού αποτελούσαν το 29,6% του πληθυσμού, όταν ο μέσος όρος της Ευρωπαϊκής Ένωσης των 27 (μετά την αποχώρηση της Βρετανίας) ήταν 22,9. Μόνο χώρες όπως η Βουλγαρία, η Ρουμανία, η Λετονία, η Λιθουανία κ.λπ. βρίσκονταν σε χειρότερη θέση από εκείνη της Ελλάδος. Εξυπακούεται ότι σε χειρότερη ταξινομούνται η Βόρειος Μακεδονία και η Τουρκία. Αντιθέτως, οι πλέον προηγμένες περιοχές, όπως η Νορβηγία, η Σουηδία, η Φινλανδία, το Βέλγιο κ.λπ., εμφάνισαν πολύ μικρότερο αριθμό ατόμων σε καθεστώς φτώχειας.

Το 2020 η κατάσταση για τη χώρα φαίνεται ελαφρώς βελτιωμένη (27%)· σημαντικά καλύτερη αν συγκριθεί με τα χρόνια της κρίσης (33,7% το 2014, 33,6% το 2016). Αξιοσημείωτο όμως είναι ότι στα περισσότερα κράτη η κοινωνική πολιτική ανεφάνη αποτελεσματικότερη με συνέπεια οι νέοι εταίροι, Βουλγαρία, Ρουμανία, Λιθουανία, Λετονία κ.λπ., να βρίσκονται είτε σε καλύτερη θέση ή στα ίδια επίπεδα με αυτά της Ελλάδος. Εξετάζοντας την κατάσταση για τα πρόσωπα που αντιμετώπιζαν κίνδυνο φτώχειας εκτός εθνικότητος της εξεταζόμενης χώρας, δηλαδήμετανάστες είτε από άλλη χώρα της Ε.Ε. είτε από οποιαδήποτε άλλη, συνάγεται ότι:

● Ο μετανάστης βρίσκεται κατά κανόνα σε χειρότερη θέση από τον πολίτη εκάστης χώρας.

● Το 2011 στην Ελλάδα, με εξαίρεση την Ιταλία, ο κίνδυνος φτώχειας εκτινάσσεται από 29,6% σε 41,1%. Μεγαλύτερα ποσοστά ανιχνεύονται στην Ουγγαρία και τη Λετονία.

● Το 2020 η χώρα παραμένει στις υψηλότερες θέσεις με εξαίρεση την Ισπανία (μετανάστες από το Μαρόκο, τη Μαυριτανία κυρίως).

● Στις άλλες χώρες υπήρξε αλλού μικρή βελτίωση (στη Σλοβενία), αλλού αξιόλογη (Πορτογαλία, Τσεχία). Σε κάποιες, όπως η Γαλλία, η Ελβετία, η κατάσταση χειροτέρευσε. Σε κάθε περίπτωση, πάντως, η Ελλάς παραμένει πολύ ψηλά σε σχέση με τον μέσο όρο (29,9) των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Ο Πίνακας 1.3 καταγράφει τα άτομα που αντιμετώπιζαν κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού και προέρχονται εκτός Ευρωπαϊκής Ένωσης αλλά και της εξεταζόμενης χώρας.

Προκύπτει ότι παντού τα ποσοστά εκτινάσσονται. Ο μέσος όρος της Ευρωπαϊκής Ένωσης των 27 ήταν το 2011 στο 50,1, τουτέστιν οι μισοί από τους μετανάστες από τρίτες χώρες αντιμετωπίζουν κίνδυνο φτώχειας. Παρά τα μέτρα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και γενικότερα των αποφάσεων του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, η κάμψη του ποσοστού διαχρονικά είναι μικρή και το 2020 κυμάνθηκε στο 48, δηλαδή ασθενής βελτίωση.

Πίνακας 1.3: Πρόσωπα σε κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού κατά εθνικότητα. Ούτε από την Ε.Ε. ούτε από την εξεταζόμενη χώρα

TIME	2011	2020
European Union – 27	50,1	48,0
Belgium	64,1	49,8
Bulgaria	58,1	24,6
Czechia	15,6	9,7
Denmark	39,0	45,7
Germany	41,4	46,6
Estonia	34,7	31,8
Ireland	40,6	30,2
Greece	61,1	54,7
Spain	54,9	58,1
France	55,7	51,4
Croatia	52,0	36,0
Italy	46,8	46,3
Cyprus	38,4	38,1
Latvia	47,2	34,0
Lithuania	32,9	27,6
Luxembourg	42,2	36,5
Hungary	27,6	–
Malta	29,2	26,9
Netherlands	30,1	41,2
Austria	39,5	44,3
Poland	–	18,2
Portugal	47,1	23,5
Slovenia	48,1	30,3
Finland	50,3	37,4
Sweden	60,8	50,2
Iceland	25,0	–
Norway	42,2	37,4
Switzerland	29,4	34,5
United Kingdom	38,4	–
Montenegro	–	42,2
North Macedonia	68,5	55,3
Serbia	–	45,7
Turkey	83,4	53,1

Πηγή: Παπαηλίας Θ. (2022) «Η Κοινωνική Πολιτική στην Ελλάδα (1990-2020) και οι δαπάνες διαβίωσης των μεταναστών», Αθήνα, Παπαζήσης

Με εξαίρεση το Βέλγιο, η Ελλάς βρίσκεται στην πρώτη θέση (61,1). Εντύπωση εκ πρώτης όψεως προκαλούν τα υψηλά ποσοστά στη Σουηδία (60,8), στη Γαλλία (55,7), στην Ισπανία (54,9) και στη Φινλανδία (50,3). Αποκαλύπτεται ότι γενικότερα στην Ε.Ε., παρά τα αντιθέτως λεγόμενα τα πρόσφατα χρόνια και τις διακηρύξεις, τουλάχιστον μετά το 2008, κυριαρχεί μία απέχθεια προς τους μετανάστες. Λαμβάνουν πάντα τις πιο κακοπληρωμένες δουλειές και βρίσκονται με περιορισμένη κοινωνική προστασία (περίθαλψη, εκπαίδευση κ.λπ.).

Το 2020, παρά τα εξαγγελθέντα μέτρα στην Ελλάδα, το ποσοστό αυτό παραμένει στο 54,7. Στα χρόνια των μνημονίων η κατάσταση ήταν σημαντικά χειρότερη (72,1 το 2013, 70,3 το 2014).

Οι χώρες πάντως που δέχονται τους περισσότερους μετανάστες παραμένουν και στις πρώτες θέσεις: Ισπανία 58,1, Γαλλία 51,4, Ιταλία 46,3. Ακόμα και εδάφη που φημίζονται για αξιόλογη κοινωνική πολιτική, προκύπτει ότι αυτή καλύπτει κυρίως τους πολίτες τους. Έτσι στην Ελβετία το ποσοστό δείχνει να αυξάνεται (34,5), ενώ στη Σουηδία σημείωσε κάμψη.

Εξετάζοντας τον συντελεστή Gini¹ προκύπτει ότι η Ελλάς σημειώνει τη μεγαλύτερη ανισοκατανομή του εισοδήματος. Το 2012 μετρήθηκε ο συντελεστής στο 34,3 έναντι 30,4 της Ευρώπης των 27. Στο Βέλγιο, στη Δανία, στη Γερμανία ο συντελεστής είχε τιμές 26,5, 26,5 και 28,3 αντιστοίχως. Στα ίδια επίπεδα κινήθηκε στη Φινλανδία, στη Σουηδία, στην Ισλανδία. Αντιθέτως, ανάλογα επίπεδα με αυτά της Ελλάδος παρουσίασε η Ισπανία και η Πορτογαλία. Τεκμαίρεται δηλαδή ότι όσο πιο ανεπτυγμένη οικονομικά είναι η χώρα τόσο μικρότερος είναι και ο συντελεστής Gini. Άρα, η Βόρεια Μακεδονία δεν προκαλεί έκπληξη που έχει 38,8 ή η Τουρκία που εμφανίζει 42,8 κ.λπ.

Θα πρέπει όμως να επισημανθεί ότι στην Ελλάδα αναδύεται έντονο το φαινόμενο της παραοικονομίας, το οποίο υφίσταται σε όλες τις περιοχές βεβαίως, αλλά εκτιμάται ότι η χώρα κατέχει τα πρωτεία μεταξύ των υπολοίπων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Συνεπώς, είναι πιθανόν η παρακολουθούμενη ανισοκατανομή να κυμαίνεται σε μικρότερα επίπεδα από την πραγματική.

Διερευνώντας την αποτελεσματικότητα της κοινωνικής πολιτικής φαίνεται ότι χωρίς αυτήν η χώρα θα είχε ανισότητα 56,9 (ο μέσος όρος της Ευρωπαϊκής Ένωσης των 27 ήταν 50,2 το 2012). Η συρρίκνωση του δείκτη αξιολογεί και το εύρος των δημόσιων παρεμβάσεων.

Στον πίνακα 1.4 δείχνεται η διαγενεακή ανισότητα. Αφορά στο ποσοστό κινδύνου φτώχειας για ενήλικες ηλικίας 25 έως 59 ετών λαμβάνοντας υπ’ όψιν την ηλικία του ερωτώμενου στα 14 έτη.

Συμπεραίνεται ότι η ανισοκατανομή του εισοδήματος τείνει να μεταβιβάζεται από γενεά σε γενεά. Αυτό αποτελεί μια μακραίωνη και διαρκή κατάσταση.

«…Κατά τους Barone και Mocetti οι εξακόσιες πλουσιότερες οικογένειες της Φλωρεντίας το 1427 παραμένουν ακόμα και σήμερα οι πλουσιότερες. Αντιστοίχως, όπως έδειξαν οι Clark και Cummins, οι πλούσιοι του 1200 στην Αγγλία μετά 800 έτη παραμένουν πλούσιοι, δικαιώνοντας τον Pareto». Παπαηλίας Θ. (2021) «Εισηγήσεις στη Δημόσια Διακυβέρνηση», Αθήνα, Unibooks.

Πίνακας 1.4: Ποσοστό κινδύνου φτώχειας για ενήλικες (ηλικίας 25 έως 59 ετών) ανά επίπεδο οικονομικής κατάστασης των νοικοκυριών τους όταν ο ερωτώμενος ήταν περίπου 14 ετών

	2011	2019
European Union – 27 countries	20,5	23,0
Belgium	22,2	20,6
Bulgaria	34,1	40,1
Czechia	11,5	10,2
Denmark	9,3	10,3
Germany	15,9	16,9
Estonia	23,1	15,1
Ireland	16,5	14,8
Greece	25,2	28,3
Spain	25,9	30,0
France	13,3	13,8
Croatia	21,7	19,4
Italy	26,5	30,7
Cyprus	16,4	17,4
Latvia	25,1	16,6
Lithuania	26,5	24,6
Luxembourg	20,7	22,1
Hungary	18,2	16,2
Malta	14,9	16,0
Netherlands	14,4	16,2
Austria	12,6	12,4
Poland	21,1	19,2
Portugal	20,5	23,2
Romania	28,4	32,7
Slovenia	12,0	11,4
Slovakia	14,8	19,1
Finland	10,1	10,5
Sweden	12,2	15,9
Iceland	10,5	–
Norway	7,5	18,2
Switzerland	11,7	9,6
United Kingdom	14,7	–
Montenegro	–	35,5
North Macedonia	–	32,9
Albania	–	25,3
Serbia	–	29,3
Turkey	23,6	–

Πηγή: Παπαηλίας Θ. (2022) «Η Κοινωνική Πολιτική στην Ελλάδα (1990-2020) και οι δαπάνες διαβίωσης των μεταναστών», Αθήνα, Παπαζήσης

1. Ο συντελεστής λαμβάνει τιμές από 0 έως 100. Χώρες με συντελεστή άνω του 50 αντιμετωπίζουν έντονη φτώχεια με συνέπεια κοινωνικά προβλήματα, πραξικοπήματα κ.λπ. Βλέπε: Παπαηλίας Θ. (2020) «Παραδόσεις Πολιτικής Οικονομίας», Αθήνα: Κριτική

Διαβάστε επίσης:

ΠΑΣΟΚ: Εκλογική ετοιμότητα μέχρι τέλη Νοεμβρίου

Πώς μπορούν οι αρχηγοί Ν.Δ. και ΣΥΡΙΖΑ να πάρουν πλεονέκτημα ενόψει διπλής κάλπης

Eλλάδα, χώρα – δορυφόρος