Σύμφωνα με μια αρχαία ελληνική δοξασία το να δει κάποιος την αντανάκλασή του ήταν σημάδι κακοτυχίας ή ακόμη και προμήνυμα θανάτου.

Ίσως σε αυτή βασίστηκε και ο Μύθος του Νάρκισσου, του όμορφου νέου, που ερωτεύτηκε το είδωλό του όταν το αντίκρισε στο νερό, οδηγούμενος έτσι στην προσωπική του τραγωδία.

Η υπέρμετρη φιλαυτία του, η οποία στάθηκε μοιραία και προκάλεσε το τραγικό του τέλος είναι το κοινό χαρακτηριστικό σε όλες τις παραλλαγές του μύθου με κεντρικό πρόσωπο τον Νάρκισσο.

Ο Νάρκισσος πεθαίνει μόνος και απελπισμένος, αφού νωρίτερα έχει χαραμίσει τη σύντομη ζωή του αυτοθαυμαζόμενος.

Και μπορεί στη μυθολογία ο Νάρκισσος να έγινε λουλούδι, στην ψυχολογία ωστόσο «δάνεισε» το όνομά του σε μια από τις πιο γνωστές διαταραχές προσωπικότητας.

Εγκλωβισμένος στην εικόνα του και απολύτως επικεντρωμένος στον εαυτό του, ο Νάρκισσος αδυνατεί να αναπτύξει υγιείς σχέσεις και ουσιαστική σύνδεση με τους ανθρώπους γύρω του.

Η Ψυχολόγος, Γνωσιακή – Συμπεριφοριστική Ψυχοθεραπεύτρια, Βασιλική Ζαρίφη εξηγεί στο topontiki.gr τους παράγοντες που συμβάλλουν στην εκδήλωση της διαταραχής, τα βασικά χαρακτηριστικά ενός ναρκισσιστή, αλλά και τον -ελλειμματικό- τρόπο που αυτός λειτουργεί στις διαπροσωπικές του σχέσεις.

Τι είναι η ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας; Ποια είναι τα βασικά χαρακτηριστικά ενός ναρκισσιστή;

Η ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας συνιστά μια δύσκολη νοσολογική οντότητα, η οποία ταξινομείται στον Άξονα ΙΙ του Διαγνωστικού και Στατιστικού Εγχειριδίου των Ψυχιατρικών Διαταραχών (DSM-V). Η διαταραχή αυτή του εαυτού, η οποία έχει ηλικία έναρξης την πρώιμη ενήλικη ζωή, περιλαμβάνει δυσλειτουργικά μοτίβα εσωτερικής εμπειρίας (μη ρεαλιστικοί τρόποι αντίληψης και ερμηνείας του εαυτού, των άλλων και της πραγματικότητας, απροσφορότητα συγκινησιακής απάντησης) και συμπεριφοράς (στρεβλή διαπροσωπική λειτουργικότητα), τα οποία είναι διάχυτα σε ένα ευρύ φάσμα προσωπικών και κοινωνικών καταστάσεων της ζωής του ατόμου.

Τα άτομα της διαγνωστικής αυτής κατηγορίας έχουν έντονη ανάγκη για προσοχή, απαιτούν υπερβολικό έπαινο, θαυμασμό και αναγνώριση. Θεωρούν ότι είναι πολύ σπουδαία και σημαντικά και συμπεριφέρονται σαν να έχουν ιδιαίτερα δικαιώματα. Παρουσιάζονται υπεροπτικά, αλαζονικά και περιφρονητικά προς τους άλλους. Πυρηνικό χαρακτηριστικό της διαταραχής αυτής είναι η απροθυμία ενσυναίσθησης (empathy), καθώς δυσκολεύονται να συν-ρυθμιστούν και να ταυτιστούν με τα συναισθήματα, τα βιώματα, τις επιθυμίες και τις ανάγκες των άλλων.

Έτσι, συχνά εμφανίζονται ως συναισθηματικά ψυχρά και αδιάφορα στους γύρω τους. Συχνά νιώθουν έντονο φθόνο για τις επιτυχίες των άλλων, γι’ αυτό και τείνουν να τους υποτιμούν. Αντλούν επιβεβαίωση από παράγοντες έξω από τον εαυτό τους, ασχολούνται επίμονα με την εικόνα που προβάλλουν εξωτερικά και πιο συγκεκριμένα με στοιχεία που παρατηρούνται εύκολα όπως η εμφάνιση, η ομορφιά, ο πλούτος, το κύρος, η φήμη, η επιτυχία, παρά με χαρακτηρολογικές ποιότητες ή ηθικές αξίες (το «φαίνεσθαι» εδώ αντικαθιστά το «είναι»). Αντιμετωπίζουν προβλήματα με τη ρύθμιση της αυτοεκτίμησης τους, ενώ βιώνουν συχνά ένα αίσθημα απουσίας εσωτερικού νοήματος, υποκειμενικής κενότητας, ακαθόριστης ντροπής και κατωτερότητας.

Ποια είναι τα αίτια; Πώς συνδέεται με την παιδική ηλικία; Ποια παράγοντες συμβάλουν στην εκδήλωσή της;

Η διαταραχή αυτή αποδίδεται σε ακάλυπτες συναισθηματικές ανάγκες της πρώιμης παιδικής ηλικίας και στη βίωση συστηματικών ματαιώσεων στη σχέση γονιού-παιδιού.

Συχνά, τέσσερις παράγοντες φαίνεται ότι εμπλέκονται στην αιτιοπαθογένεια αυτής.

• Μοναξιά και απομόνωση

Τα περισσότερα άτομα με ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας υπήρξαν μοναχικά παιδιά, βιώνοντας έλλειψη υποστήριξης και σημαντική συναισθηματική στέρηση (στοργής, συναισθηματικής αντιστοίχισης ή προστασίας).

• Ανεπαρκή όρια

Οι περισσότεροι ναρκισσιστές δεν έλαβαν σαφή και ρεαλιστικά όρια σε σχέση με την ανάληψη ευθύνης, την αμοιβαία συνεργασία ως παιδιά. Ενδεχομένως να είχαν προνομιούχα μεταχείριση με περιορισμένη οριοθέτηση, χαμηλά εσωτερικά όρια δυσφορίας, υπερεπιείκεια και επιτρεπτικότητα ή οι γονείς να τους κακομάθαιναν με υλικούς τρόπους (όχι όμως σε συναισθηματικό επίπεδο) και να έμαθαν να φέρονται με μειωμένη ευθύνη απέναντι στους άλλους. Επίσης αρκετές φορές στο οικογενειακό περιβάλλον έλειψε η επαρκής επίβλεψη, κατεύθυνση και καθοδήγηση, η πειθαρχία και η στοχοθεσία.  

• Ιστορικό εκμετάλλευσης και χειραγώγησης

Ως παιδιά δεν βίωσαν στοργή, συναισθηματική αντιστοίχιση ή αυθεντική αγάπη από τους γονείς τους. Οι γονείς αυτοί ικανοποιούσαν εγωκεντρικά τις δικές τους ανάγκες μέσω των παιδιών τους. Τα παιδιά εκπλήρωναν τις ανάγκες του γονέα για επιτυχία, κύρος, αναγνώριση ή συναισθηματική στήριξη.

• Υπό όρους επιδοκιμασία

Μεγαλώνοντας προσπαθούσαν να είναι τέλεια και να ικανοποιούν τις απαιτήσεις του γονέα, για να έχουν την αναγνώρισή του και να αποφεύγουν την αξιολόγηση, τις επικρίσεις και την υποτίμηση του. Έτσι έμαθαν ότι η αξία τους εξαρτάται από την επιδοκιμασία των άλλων.

Πόσοι τύποι παθολογικού ναρκισσισμού υπάρχουν;

Υπάρχουν δύο διαφορετικοί τύποι παθολογικής συμπεριφοράς που εμφανίζονται σε ένα ναρκισσιστικό συνεχές. Οι δύο αυτοί τύποι μπορεί να μοιράζονται κάποια κοινά χαρακτηριστικά, αλλά προέρχονται από διαφορετικές παιδικές εμπειρίες.

• Ο μεγαλομανής ναρκισσισμός περιλαμβάνει ένα πλέγμα στοιχείων όπως η εξωστρέφεια, η γοητεία, η επιθετικότητα, ο ανταγωνισμός, η κυριαρχία και η εκμεταλλευτικότητα, Τα κύρια χαρακτηριστικά του είναι η χειραγώγηση, το αναφαίρετο δικαίωμα, η επιδεικτικότητα. Τα άτομα με αυτή τη συμπεριφορά πιθανότατα αντιμετωπίζονταν με ανωτερότητα κατά την παιδική τους ηλικία, ενώ αυτές οι προσδοκίες τους ακολουθούν και κατά την ενηλικίωσή τους. Τείνουν να καυχιούνται για τη συμπεριφορά και τα επιτεύγματά τους και να είναι ελιτιστές.

• Ο ευάλωτος ναρκισσισμός συνδέεται με την εσωστρέφεια, τη ντροπαλότητα, την αμυντικότητα, την αποφυγή, την εχθρότητα, την παθητική επιθετικότητα και την μειωμένη ευημερία. Τα κεντρικά χαρακτηριστικά του ευάλωτου ναρκισσισμού είναι ο νευρωτισμός, τα οριακά χαρακτηριστικά, η δυσπιστία, η κατάθλιψη και το άγχος. Αυτή η συμπεριφορά είναι συνήθως αποτέλεσμα παραμέλησης ή κακοποίησης κατά την παιδική ηλικία. Τα άτομα με αυτή τη συμπεριφορά είναι πολύ πιο ευαίσθητα, ενώ η ναρκισσιστική συμπεριφορά τους βοηθά να αντισταθμίσουν τα συναισθήματα ανεπάρκειας.

Αν και ο μεγαλομανής και ο ευάλωτος τύπος ναρκισσισμού θεωρούνται ανεξάρτητες κατηγορίες, εντούτοις μοιράζονται ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά όπως η μεγαλειώδης αντίληψη του εαυτού, οι φαντασιώσεις μεγαλείου, η έλλειψη ενσυναίσθησης και η δικαιωματικότητα.

Πώς συμπεριφέρεται ένας ναρκισσιστής στις σχέσεις του; Τι μπορεί να προκαλέσει στον σύντροφό του;

Οι διαπροσωπικές τους σχέσεις φορτίζονται έντονα με το ζήτημα της αυτοεκτίμησης. Οι άλλοι συμβάλλουν στη ρύθμιση της αυτοεκτίμησης τους, μέσω της προσοχής και της επιβεβαίωσης της αξίας τους. Η ανάγκη τους για τους άλλους ανθρώπους είναι βαθιά, αλλά η αγάπη τους για αυτούς ρηχή. Οι γύρω τους είναι σημαντικοί, όχι γι’ αυτό που πραγματικά είναι ως οντότητες, αλλά για τις ψυχικές λειτουργίες που επιτελούν και πιο συγκεκριμένα για την εξασφάλιση της ισορροπίας του ναρκισσιστικού ατόμου. Γίνονται δηλαδή ναρκισσιστικές εφεδρείες ζωτικής σημασίας για την σταθεροποίηση της αυτοεκτίμησης ενός ναρκισσιστή. Οι άλλοι έτσι αντικειμενοποιούνται και οι σχέσεις απογυμνώνονται ψυχο-συναισθηματικά. Οι ναρκισσιστικά προσανατολισμένες προσωπικότητες δυσκολεύονται να δεχθούν και να απορροφήσουν αυθεντική αγάπη. Μπορούν να δεχθούν την προσοχή και τον θαυμασμό, αλλά δεν μπορούν να ενσωματώσουν μέσα τους την αγάπη. Η επιβεβαίωση εδώ γίνεται το υποκατάστατο της αγάπης. Στις κοινωνικές τους σχέσεις παίρνουν συνεχώς χωρίς να ανταποδίδουν. Επειδή και οι ίδιοι έλαβαν περιορισμένη ενσυναίσθηση, δεν γνωρίζουν πώς να αισθανθούν ή να εκφράσουν συναισθηματική αντιστοίχιση στους ανθρώπους γύρω τους.

Στην αρχική φάση μιας σχέσης εξιδανικεύουν τον σύντροφο και τον θεωρούν τέλειο, επειδή κερδίζοντας την επιδοκιμασίας ενός ιδανικού συντρόφου έχει αυξηθεί και η δική τους προσωπική αξία. Περνώντας ο καιρός, αρχίζουν να τον υποτιμούν, παρατηρώντας το παραμικρό ελάττωμα του άλλου. Κάθε φορά που αποκαλύπτεται οποιαδήποτε ατέλεια, γίνονται επικριτικοί και περιφρονητικοί, ακυρώνοντας τον σύντροφο. Σταδιακά η υποτίμηση φτάνει σε τέτοιο σημείο που ο σύντροφος παύει πλέον να έχει κάποια αξία ως εξωτερική πηγή επιδοκιμασίας και επικύρωσης της αξίας τους.

Έτσι, συντηρούν τη δική τους αυτοεκτίμηση ταπεινώνοντας τον άλλον. Απαξιώνοντας τον σύντροφο, διατηρούν έλεγχο πάνω του αφού μειώνονται οι πιθανότητες αυτός να αισθανθεί επαρκής, να αναζητήσει κάτι άλλο και τελικά να τον εγκαταλείψει. Απαιτούν ο σύντροφός τους να τους μεταχειρίζεται με ξεχωριστό τρόπο και να καλύπτει κάθε πτυχή της σχέσης τους, καθώς έτσι αισθάνονται ότι έχουν πραγματική αξία. Ασκούν έλεγχο και χειρίζονται με τη συμπεριφορά τους τον σύντροφό τους, προκειμένου να καλύψουν όλες τις ανάγκες και τις επιθυμίες τους.

Ο σύντροφος αισθάνεται άγχος, σύγχυση, υπονόμευση και σταδιακά αμφιβάλει για την πραγματικότητα που βιώνει, την αντίληψη και τη μνήμη του. Η αυτοεκτίμησή του διαβρώνεται και οδηγείται σε μοτίβα συν-εξαρτητικής συμπεριφοράς, προσπαθώντας να καλύψει τις ανάγκες του ναρκισσιστή. Η εναλλαγή συμπεριφορών εξιδανίκευσης και υποτίμησης διαιωνίζεται διαρκώς σε όλες τις στενές σχέσεις τους.

Πόσο μπορεί να βοηθήσει η ψυχοθεραπεία;

Ένα άτομο με ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας είναι γενικά απρόθυμο να ξεκινήσει ψυχοθεραπεία, καθώς τα συμπτώματά του είναι εγω-συντονικά (δεν δυσφορεί ο ίδιος, αλλά οι γύρω του). Αν το άτομο καταφέρει να δεσμευτεί σε αυτή τη διαδικασία, η ψυχοθεραπευτική συνθήκη μπορεί να προσφέρει θετικά αποτελέσματα σε βάθος χρόνου. Η ψυχοθεραπεία μπορεί να βοηθήσει ένα άτομο να αυξήσει την επίγνωσή του (ανάπτυξη εναισθησίας), να «φωτίσει» τα «τυφλά σημεία» της προσωπικότητάς του, να συνειδητοποιήσει τις τάσεις και τις συμπεριφορές του, καθώς και το πώς αυτές επηρεάζουν τους άλλους ανθρώπους.

Η διαδικασία της ψυχοθεραπείας μπορεί επίσης να το υποστηρίξει να μάθει νέους, λειτουργικούς τρόπους να ρυθμίζει ενδογενώς την αυτοεκτίμηση και το συναίσθημά του. Μέσω της ψυχοθεραπείας το άτομο μπορεί να αναπτύξει τη δεξιότητα της ενσυναίσθησης και να μάθει να αναλαμβάνει την προσωπική του ευθύνη, αναπτύσσοντας έτσι πιο υγιείς σχέσεις.

* Η Βασιλική Β. Ζαρίφη είναι Ψυχολόγος (M.Sc., B.Sc.), Πιστοποιημένη Θεραπεύτρια Σχημάτων (Advanced Level), Πιστοποιημένη Γνωσιακή-Συμπεριφοριστική Θεραπεύτρια

Διαβάστε επίσης:

Bullying: Τι είναι, ποιες είναι οι ψυχικές επιπτώσεις και πώς αντιμετωπίζεται

Πότε οι διαπροσωπικές σχέσεις προκαλούν χρόνια προβλήματα στην υγεία

Κατάθλιψη: Μια «ύπουλη» ψυχική διαταραχή – Πότε μπορεί να γίνει απειλητική για τη ζωή