Η δεκαετία του 1940 έχει συγκεντρώσει το ιδιαίτερο ενδιαφέρον της σύγχρονης ιστοριογραφίας και είναι φυσικό, αν αναλογιστούμε τα γεγονότα και τις συνέπειες αυτής της περιόδου. Ένα ολόκληρο κεφάλαιο, ωστόσο, αυτής της εποχής παραμένει υποφωτισμένο, αν και αποτελεί κλειδί για την ερμηνεία όσων ακολούθησαν.

Αναφέρομαι στα γεγονότα που διαδραματίστηκαν στη Μ. Ανατολή, όπου κατέφυγε μετά την πτώση της Κρήτης η ελληνική κυβέρνηση υπό τον Εμμανουήλ Τσουδερό για να συνεχίσει τον αγώνα στο πλευρό  των Συμμάχων. Έχει συχνά κατηγορηθεί η κυβέρνηση αυτή για την «εγκατάλειψη» της Ελλάδας, ως να ήταν δυνατόν να επιβιώσει κάπου στην Ελλάδα υπό τα όπλα της ναζιστικής κατοχής. Κυρίως όμως δεν έχει εκτιμηθεί η προσφορά πρώτα του Τσουδερού και στη συνέχεια του Γεωργίου Παπανδρέου, η αγωνία να προετοιμάσουν την ομαλή μετάβαση στον μεταπολεμικό κόσμο, εξέλιξη που δεν ήταν διόλου αυτονόητη.

Τέσσερις ήταν οι κύριοι σκοποί του συνεχιζόμενου στη Μ. Ανατολή αγώνα: η απελευθέρωση της Ελλάδας, η ενίσχυση του χειμαζόμενου λαού, η θεμελίωση μιας δίκαιης μεταπολεμικής κοινωνίας και η εθνική αποκατάσταση των αλύτρωτων πληθυσμών (Κύπρος, Β. Ήπειρος, Δωδεκάνησος). Καίριο μέσο αυτών των σκοπών ήταν η αναδιοργάνωση ενός πραγματικά εθνικού στρατού. Αυτός ακριβώς ο στρατός βρέθηκε εξαρχής στο στόχαστρο δυνάμεων που επεδίωκαν τον έλεγχο ή τη διάλυσή του, αδιαφορώντας για την εθνική ενότητα.

Παρότι οι στρατηγικοί σκοποί διέφεραν εκ διαμέτρου (προπαρασκευή ταξικής επανάστασης και κατάληψη της εξουσίας από τη μια, επιστροφή του βασιλέως Γεωργίου και αποκατάσταση της προπολεμικής τάξης από την άλλη), κομμουνιστές και μοναρχικοί ναρκοθέτησαν και υπονόμευσαν την προσπάθεια της εξόριστης κυβέρνησης.

Οι δολοπλοκίες και οι τρεις στάσεις στο ελληνικό στράτευμα της Μέσης Ανατολής, με αποκορύφωμα αυτήν του Απριλίου του 1944 (που προκάλεσε βρετανική επέμβαση και πλήρη εξάρθρωση των ελληνικών δυνάμεων), θεωρήθηκαν από τη Δεξιά ως ένα κομμουνιστικό σχέδιο για διάλυση της μόνης οργανωμένης αντίπαλης δύναμης που θα μπορούσε να αντιμετωπίσει τα σχέδια του ΚΚΕ μετά την απελευθέρωση, ενώ από την Αριστερά ερμηνεύθηκαν (αν και όχι αμέσως) ως μια παγίδα των Άγγλων για να εκκαθαρίσουν το στράτευμα από τα δημοκρατικά στελέχη.

Παραδόξως και οι δύο ερμηνείες είναι αληθείς: το ΚΚΕ, οι Άγγλοι και οι Έλληνες μοναρχικοί συνέπλευσαν, με διαφορετικούς σκοπούς φυσικά, αλλά με κοινό στόχο: να εκκαθαρίσουν τον στρατό από τους δημοκρατικούς αξιωματικούς (που ώς το 1944 ουσιαστικά είχαν τη διοίκησή του) και να εξαναγκάσουν τελικά τον δημοκρατικό και βενιζελικό κόσμο να συρθεί μέσα σε κλίμα ακραίας πόλωσης προς το ένα ή το άλλο στρατόπεδο. Το κίνημα της 31ης Μαρτίου 1944 και όσα ακολούθησαν επί τέσσερις εβδομάδες στην Αίγυπτο είναι ακριβώς το κομβικό σημείο που ανοίγει τον δρόμο στον εμφύλιο σπαραγμό. Ήρθε σε μια στιγμή που οι συνομιλίες μεταξύ εξόριστης κυβέρνησης, ΕΑΜ και πολιτικού κόσμου των Αθηνών για τη συγκρότηση μεγάλης κυβέρνησης εθνικής ενότητας βρίσκονταν στην πιο λεπτή φάση.

Οι αντιστασιακές οργανώσεις με το σύμφωνο της Πλάκας είχαν βρει έναν τρόπο συνύπαρξης και ο Γεώργιος πιεζόταν να αποδεχθεί διορισμό αντιβασιλέα στην Ελλάδα και να μην επιστρέψει πριν από τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος, όταν το ΚΚΕ, για να εκβιάσει τα πράγματα, προχώρησε στην ίδρυση μιας παράλληλης εξουσίας: της Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης.

Και σαν να μην έφτανε αυτό, το πρωί της 31ης Μαρτίου, επιτροπή δεκατριών αξιωματικών, παραβιάζοντας κάθε έννοια πειθαρχίας σε περίοδο πολέμου, επέδιδαν υπόμνημα στον Τσουδερό, με το οποίο απαιτούσαν σχηματισμό κυβέρνησης εθνικής ενότητας, με κορμό την ΠΕΕΑ.

Τα όσα ακολούθησαν ήταν πραγματικά τραγικά. Παρά την προσπάθεια του πρωθυπουργού να βρεθεί τρόπος συνεννόησης (εξήγησε τις προσπάθειές του για κυβέρνηση εθνικής ενότητας), η ανταρσία επεκτάθηκε  στις μονάδες του στρατού και στα πολεμικά πλοία, οδηγώντας τον Τσουδερό να λάβει πειθαρχικά μέτρα που πυροδότησαν περαιτέρω την ένταση, με συνέπεια ο ίδιος να εξαναγκαστεί σε παραίτηση, που δεν έγινε δεκτή παρά μόνο μετά από αρκετές ημέρες από τον κατοικοεδρεύοντα στο Λονδίνο Γεώργιο.

Συγχρόνως, οι στασιαστές υπονόμευσαν τη λύση μεταβατικής κυβέρνησης Σοφοκλή Βενιζέλου, μη διστάζοντας να προχωρήσουν σε ανταρσία ακόμη και στην 1η Ταξιαρχία (που ετοιμαζόταν να φύγει για την Ιταλία για να συμμετάσχει στην επίθεση προς Ρώμη), αλλά και στο Ναυτικό, παρότι ο αρχηγός Στόλου υποναύαρχος Αλεξανδρής με ημερήσια διαταγή κάλυπτε το αίτημα για κυβέρνηση εθνικού συνασπισμού με την ΠΕΕΑ. Ο δρόμος για την αγγλική επέμβαση είχε ανοίξει.

Αποδυνάμωση του ελληνικού στρατού

Καθώς το 35% των πλοίων συνοδείας του ναυαρχείου στη Μεσόγειο ήταν ελληνικά, η αγγλική ανησυχία να μη διαταραχθεί ο πολεμικός σχεδιασμός στη θάλασσα (τα περισσότερα από τα ελληνικά πλοία στην Αλεξάνδρεια βρίσκονταν υπό τον έλεγχο της στάσης) ήταν εύλογη.

Η παρέμβαση του ίδιου του Τσώρτσιλ, για άμεση καταστολή της, θα οδηγούσε τελικά στην παράδοση των στασιαστών, με περιορισμένη χρήση βίας, αν εξαιρέσει κανείς την επιχείρηση ανακατάληψης των πλοίων στις 23 Απριλίου, όπου 11 Έλληνες έπεσαν νεκροί.

Οι συνέπειες όμως θα ήταν πολύ σοβαρότερες. Οι δύο ελληνικές ταξιαρχίες διαλύθηκαν (ο Ιερός Λόχος ευτυχώς δεν αναμίχθηκε στη στάση) και σχεδόν οι μισοί από τους άνδρες τους τέθηκαν υπό περιορισμό σε στρατόπεδα. Η 3η Ταξιαρχία που δημιουργήθηκε θα ήταν «νομιμόφρων». Ο ελληνικός στρατός δεν ήταν πλέον εμπόδιο για τα αγγλικά σχέδια παλινόρθωσης του Γεωργίου (κάτι αδύνατο με την προ του κινήματος σύνθεση του στρατού) αλλά και η ελληνική πολιτική ηγεσία θα ήταν πολύ αδύναμη για να αξιώσει μετά τον πόλεμο την Κύπρο και τη Βόρεια Ήπειρο.

Κερδισμένη η Δεξιά

Με σημερινούς όρους θα ονομάζαμε «προβοκάτσια» αυτό το κίνημα, μετά το οποίο ο στρατός της Μ. Ανατολής δεν θα ήταν πια ο ίδιος. Στο τυφλό παιχνίδι των άκρων η Δεξιά ήταν αυτή που έβγαινε κερδισμένη: οι δυνάμεις της Μ. Ανατολής θα εκκαθαρίζονταν από την Αριστερά αλλά και από τα δημοκρατικά στελέχη.

Η απορία γιατί δεν αφέθηκαν οι δυνάμεις να γυρίσουν στην Ελλάδα και εκεί να εκδηλωθεί η ανταρσία, με σίγουρα αποτελέσματα για τα σχέδια του ΚΚΕ, μοιάζει εύλογη. Ήταν η υπερβολική αυτοπεποίθηση (τροφοδοτούμενη από το γεγονός ότι για τις στάσεις που είχαν προηγηθεί το 1943 ουδεμία κύρωση επεβλήθη) η αιτία ή μια καλά οργανωμένη συνωμοσία στην οποία ΕΑΜ και Αντιφασιστική Στρατιωτική Οργάνωση (οι επιτροπές του ΚΚΕ στον στρατό της Μ. Ανατολής) παγιδεύτηκαν;

Είναι πάντως εντυπωσιακό – για τη σύγχυση τακτικής στο ΕΑΜ και το ΚΚΕ – ότι οι ίδιοι άνθρωποι στον Λίβανο, λίγες εβδομάδες αργότερα, καταδίκαζαν τη στάση που αυτοί υποκίνησαν, πριν δεχθούν την είσοδο στην κυβέρνηση Παπανδρέου αλλά και πριν αποδεχθούν στην Καζέρτα την αγγλική διοίκηση του νέου στρατού.

Η θρυαλλίδα

Η ανταρσία της 31ης Μαρτίου σφράγισε τελικά τις εξελίξεις. Στο Ημερολόγιό του ο Τσουδερός εκφράζει με σαφήνεια τις υποψίες του για τον ρόλο των αγγλικών υπηρεσιών. Μερικά χρόνια αργότερα, Ζαχαριάδης και Ιωαννίδης θα καταλήξουν από άλλο δρόμο στην ίδια εκτίμηση.

Ωστόσο, το γεγονός δεν αλλάζει. Την άνοιξη του 1944, το ΚΚΕ, το ΕΑΜ και οι στασιαστές, θέλοντας να εξωθήσουν τα πράγματα σε σύγκρουση, διέλυσαν δύο ισχυρές ταξιαρχίες, με δημοκρατικούς στην πλειονότητά τους αξιωματικούς, πέφτοντας στην αγγλική παγίδα, καταστρέφοντας τον κρίσιμο παράγοντα που μπορούσε να αποτρέψει τα βασιλικά και βρετανικά σχέδια μετά τον πόλεμο. Ένας στρατός με τη σύνθεση προ του κινήματος δεν θα ήταν μονόπλευρος και συνεπώς το ζήτημα της αποστράτευσης, που υπήρξε η θρυαλλίδα για τη σύρραξη του Δεκεμβρίου, ίσως θα είχε διευθετηθεί ειρηνικά.

Η μικρόνοια (η εθνική κατάρα) θα οδηγούσε στην καταστροφή. Γιατί τι άλλο από μικρόνοια πρόδιδε η φράση του εκ των επικεφαλής του κινήματος (γενναίου κατά τ’ άλλα) ταγματάρχη Κλαδάκη πως «η Αντιφασιστική Οργάνωσις απετέλει την μοναδικήν αντίδρασιν κατά των σατανικών, αντιλαϊκών και αντεθνικών ενεργειών του φασιστικού ελληνικού κυβερνητικού συγκροτήματος»;

Θεωρώντας φασιστική μια κυβέρνηση εγνωσμένων φιλελευθέρων, όπως ο Τσουδερός, ο Σοφ. Βενιζέλος ή ο Καραπαναγιώτης, ανατρέποντας μια δημοκρατική στρατιωτική ηγεσία, οι στασιαστές απλώς άνοιξαν τον δρόμο στον πραγματικό φασισμό.

Διαβάστε επίσης:

Τα «όπλα» και οι «φόβοι» του Μητσοτάκη

Νέα βάρη στους δανειολήπτες από τις αυξήσεις επιτοκίων

Credit Suisse: μία τράπεζα – πλυντήριο