Η εξέλιξη της παραγωγικότητας του γεωργικού τομέα και η συνακόλουθη καταλυτική του επίδραση στην ανάπτυξη της χώρας μας κατά τον αιώνα που πέρασε συναρτώνται άμεσα με τα προϊόντα της δραστηριότητας των κρατικών ερευνητικών Κέντρων και Ινστιτούτων.

Οι πρώτοι Σταθμοί γεωργικής έρευνας ιδρύθηκαν στη χώρα μας στα μέσα της δεκαετίας του 1920, με καθυστέρηση πολλών δεκαετιών συγκριτικά με τις άλλες χώρες της Δυτικής και Κεντρικής Ευρώπης.

Αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στη διαιώνιση του προβλήματος της διανομής των «Εθνικών Γαιών» και των τσιφλικιών στους ακτήμονες καλλιεργητές, γεγονός που κρατούσε δέσμιες τις παραγωγικές δυνάμεις και εν υπνώσει τις ικανότητες που διαθέτει ο ελληνικός λαός.

Η μακροχρόνια πολεμική εμπλοκή στο διάστημα 1912-1922 επιδείνωσε την υφιστάμενη κατάσταση και καθυστέρησε την εφαρμογή των πρώτων απαλλοτριώσεων που ξεκίνησαν το 1917 από την Κυβέρνηση του Ελ. Βενιζέλου. Έτσι, η εικόνα που παρουσίαζε η ελληνική γεωργία στο τέλος της 2^ης δεκαετίας του 20^ου αιώνα βρισκόταν σε πλήρη αναντιστοιχία συγκριτικά με τα επίπεδα των ευρωπαϊκών χωρών. Η παραγωγικότητα του γεωργικού τομέα ήταν εξαιρετικά χαμηλή, τα μέσα καλλιέργειας πρωτόγονα, η φυτοπροστασία σχεδόν ανύπαρκτη, το φυτικό και ζωικό γενετικό υλικό αβελτίωτο.

Τα πράγματα άρχισαν να αλλάζουν με την ίδρυση του Υπουργείου Γεωργίας το 1917, τον επαναπατρισμό των πρώτων Ελλήνων γεωπόνων που αποφοίτησαν από ονομαστές Γεωπονικές Σχολές του εξωτερικού και την ίδρυση της Ανωτάτης Γεωπονικής Σχολής Αθηνών το 1920.

Καθοριστικό όμως ρόλο στην αφύπνιση της ελληνικής γεωργίας έπαιξε αναμφισβήτητα η αγροτική αποκατάσταση 700.000 προσφύγων και ακτημόνων από την Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων, κυρίως στη Μακεδονία και στην Θράκη κατά την περίοδο 1923-1929.

Εκτός από την εξασφάλιση στέγης και την παροχή μέσου κλήρου 40-50 στρεμμάτων ανά οικογένεια, εισήχθη η μηχανοκαλλιέργεια με τους πρώτους ελκυστήρες, παρασχέθηκε η δυνατότητα χρήσης σπόρων και δενδρυλλίων βελτιωμένων ποικιλιών καθώς και παραγωγικών φυλών αγροτικών ζώων, αποξηράνθηκαν ελώδεις εκτάσεις, κατασκευάσθηκαν δρόμοι και διαδόθηκαν τεχνικές φυτοπροστασίας. Το τιτάνιο αυτό έργο, που συντελέσθηκε σε 6 μόλις χρόνια, επωμίσθηκαν κυρίως γεωπόνοι, υπό την εμπνευσμένη καθοδήγηση του Ι. Καραμάνου, τότε Γεν. Διευθυντού Εποικισμού Μακεδονίας-Θράκης.

Η μεγάλη ώθηση στην ανάπτυξη γεωργικής έρευνας στην Ελλάδα δόθηκε κατά την τετραετία 1928-1932 και βασίσθηκε στην εκπεφρασμένη θεώρηση της γεωργίας ως βασικού μοχλού ανάπτυξης της χώρας από τον ίδιο τον Βενιζέλο.

Κατά την περίοδο αυτή ιδρύθηκαν το Ινστιτούτο Καλλιτερεύσεως Φυτών στη Θεσσαλονίκη,τα Εδαφολογικά Εργαστήρια σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη, το Ινστιτούτο Βάμβακος στη Σίνδο, το Μπενάκειο Φυτοπαθολογικό Ινστιτούτο στην Κηφισιά, το ΚαπνολογικόΙνστιτούτο στη Δράμα και το Ινστιτούτο Κτηνοτροφικών Φυτών και Οσπρίων στη Λάρισα. Οι ιδρύσεις ερευνητικών ιδρυμάτων συνεχίσθηκαν και μεταπολεμικά, έως τα μέσα της δεκαετίας του 1960, με το Ινστιτούτο Αμπέλου στη Λυκόβρυση, Υποτροπικών Φυτών και Ελαίας στα Χανιά και στην Καλαμάτα και Φυλλοβόλων Δένδρων στη Νάουσα.

Υπό την ηγεσία σημαντικών επιστημόνων, πολλοί από τους οποίους έγιναν αργότερα Ακαδημαϊκοί και Καθηγητές Πανεπιστημίων συντελέσθηκε σε όλα αυτά τα ιδρύματα κολοσσιαίο έργο (δημιουργία και εισαγωγή νέων ειδών και ποικιλιών, βελτίωση των τεχνικών καλλιέργειας, ενημέρωση του αγροτικού πληθυσμού) που είχε ως αποτέλεσμα την κατακόρυφη αύξηση της παραγωγικότητας του αγροτικού τομέα στην Ελλάδα και τη στήριξη της Εθνικής Οικονομίας.

Αξιόλογα ήταν και τα επιτεύγματα της ζωοτεχνικής έρευνας σε ειδικά ερευνητικά Ινστιτούτα, η οποία εστιάσθηκε στη μελέτη και βελτίωση των εγχώριων φυλών αγροτικών ζώων, στην εισαγωγή και μελέτη της προσαρμοστικότητας νέων φυλών από το εξωτερικό, στην επέκταση της τεχνητής γονιμοποίησης, στη βελτίωση των συνθηκών εκτροφής και ευζωίας, στην καλύτερη αξιοποίηση των ζωοτροφών κτλ. Τα οφέλη αντικατοπτρίσθηκαν στη σημαντική αύξηση παραγωγής ζωοκομικών προϊόντων.

Για την ιστορία, ας σημειωθεί ότι τα Κέντρα και Ινστιτούτα γεωργικής έρευνας, μαζί με το Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών και το Ελληνικό Ινστιτούτο Παστέρ που προϋπήρχαν, αποτελούσαν τα μοναδικά ερευνητικά ιδρύματα της χώρας έως την ίδρυση του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών (1958) και του Κέντρου Πυρηνικών Ερευνών «Δημόκριτος» (1961).

Η είσοδος της Ελλάδος στην Ευρωπαϊκή Ένωση και η θεσμοθέτηση της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής (ΚΑΠ) άλλαξε το σκηνικό και η ελληνική γεωργία όφειλε να προσαρμοσθεί στις Κοινοτικές απαιτήσεις. Η αυτάρκεια έπαψε να είναι η βασική προτεραιότητα, τη στιγμή που η ΚΑΠ καθορίζει τα περιθώρια παραγωγής γεωργικών προϊόντων στα Κράτη-Μέλη της Ε.Ε.

Οι επιπτώσεις από τις προτεραιότητες της ΚΑΠ κατά την πρώτη περίοδο εφαρμογής της, που είχε ως στόχο την εντατικοποίηση της γεωργίας με άφθονη χρήση εισροών (λιπασμάτων, φυτοφαρμάκων, καυσίμων κ.ά.), οδήγησαν σε περιβαλλοντική ρύπανση, απώλεια της βιοποικιλότητας, υποβάθμιση του εδάφους, κακή χρήση των υδατικών πόρων και διατροφικές κρίσεις.

Στα προβλήματα αυτά έχουν προστεθεί και οι αρνητικές επιδράσεις στη γεωργία από την αλλαγή του κλίματος. Οι προκλήσεις αυτές καταβάλλεται προσπάθεια να αντιμετωπισθούν με τις νεότερες εκδοχές της ΚΑΠ, σε συνδυασμό με άλλες σημαντικές πρωτοβουλίες της Ε.Ε. Σημαντικό εργαλείο που ενυπάρχει σε όλες τις παραπάνω πολιτικές είναι η έμφαση προς τις αειφορικές πρακτικές προς αποκατάσταση των προβλημάτων που έχουν δημιουργηθεί στο περιβάλλον καθώς και προς την παραγωγή τροφίμων υψηλής ποιότητας που εγγυώνται την ασφάλεια των καταναλωτών.

Η ευθυγράμμιση της ελληνικής γεωργίας προς τις απαιτήσεις της ΚΑΠ άλλαξε και τη φυσιογνωμία της γεωργικής έρευνας, αφού ο σχεδιασμός και η εφαρμογή της πέρασαν  από το Υπουργείο Γεωργίας προς ΝΠΙΔ, όπως το Εθνικό Ίδρυμα Αγροτικής Έρευνας (1990) και αργότερα ο Ελληνικός Γεωργικός Οργανισμός «Δήμητρα» (2011). Στους νέους αυτούς φορείς ενσωματώθηκαν όλα τα παλαιότερα Κρατικά Ινστιτούτα, τα οποία μετονομάσθηκαν ή συγχωνεύθηκαν μαζί με νέες δομές που ιδρύθηκαν μεταγενέστερα.

Παράλληλα, η χρηματοδοτική στήριξη από την κεντρική Κυβέρνηση περιορίσθηκε σημαντικά, με αποτέλεσμα οι νέοι αυτοί φορείς να στραφούν προς εξεύρεση εναλλακτικών πηγών χρηματοδότησης της έρευνας, κυρίως από ανταγωνιστικά προγράμματα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και, σε μικρότερο βαθμό, από ιδιωτικούς φορείς.

Έτσι, οι προτεραιότητες της γεωργικής έρευνας  προσανατολίσθηκαν σε μεγάλο βαθμό προς τις ευρωπαϊκές στρατηγικές. Αναμφισβήτητα όμως υπάρχουν και σύγχρονες εθνικές προτεραιότητες, οι οποίες στοχεύουν στην αξιοποίηση όλων των πλούσιων ευκαιριών που παρέχει το ελληνικό φυσικό περιβάλλον με παραγωγή προϊόντων υψηλής ποιότητας και προστιθέμενης αξίας με σεβασμό στον καταναλωτή, στο περιβάλλον και στην αειφόρο ανάπτυξη, καθώς και στην αντιμετώπιση των απειλών που αναπόφευκτα θα προκληθούν από τησοβούσα κλιματική κρίση.

Οι προκλήσεις αυτές επιβάλλουν σημαντική ενίσχυση της γεωργικής έρευνας και από εθνικούς πόρους με βάση μια μεσοπρόθεσμη και μακροπρόθεσμη εθνική στρατηγική για τον αγροτικό τομέα της οικονομίας. Αυτή όμως η στρατηγική, δυστυχώς, εξακολουθεί να αποτελεί ένα ζητούμενο εδώ και αρκετά χρόνια.

Έτσι, οι ορίζοντες της γεωργικής έρευνας στη χώρα μας ανακαθορίζονται και προσδιορίζουν ένα νέο πεδίο ανάπτυξης σε νέες προτεραιότητες. Στο πεδίο αυτό καλούνται να δραστηριοποιηθούν και να αριστεύσουν τα ελληνικάΚέντρα και Ινστιτούτα γεωργικής έρευνας.

Στην προσπάθειά τους αυτή θα έχουν πλέον πολύτιμους αρωγούς το επιστημονικό δυναμικό και τις ερευνητικές υποδομές των ελληνικών Α.Ε.Ι., με τα οποία επιβάλλεται να συνεργασθούν εποικοδομητικά για την ενδυνάμωση του αγροτικού τομέα, ο οποίος πρέπει να αποτελέσει ισχυρή συνιστώσα της Εθνικής Οικονομίας. Η αιωρούμενη απειλή επισιτιστικής κρίσεως που ανέδειξε η εμπόλεμη κατάσταση στην Ουκρανία ας ενεργοποιήσει τα αντανακλαστικά όσων διαχειρίζονται τις τύχες της χώρας μας.

*Ο Ανδρέας Ι. Καραμάνος είναι Ακαδημαϊκός, πρώην Πρύτανης του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών και πρώην γ.γ. του υπουργείου Παιδείας

Διαβάστε επίσης:

Το «σοκ» της Ροδόπης

Ευημερία αριθμών – δυστυχία ανθρώπων

Ηγεμονία και πειρασμοί για τον Μητσοτάκη