Μέρος Πρώτο: Ο γάμος από την κλασική αρχαιότητα έως την ύστερη αρχαιότητα

Να το ξεκαθαρίσουμε από την αρχή ώστε να μην υπάρξουν παρερμηνείες: ο γάμος ιστορικά για κανέναν λόγο δεν υπήρξε αποτέλεσμα του έρωτα. Αντίθετα, σε όλες τις παραδόσεις διαχρονικά, ο γάμος ήταν κυρίως ένας θεσμός με ιδιαίτερα ζωτικό οικονομικό και πολιτικό χαρακτήρα. Ενδεικτικό είναι ότι στις υποθέσεις του γάμου εμπλέκονταν για λογαριασμό των συζύγων συγγενείς, γείτονες, δικαστές, παπάδες ή και κρατικοί αξιωματούχοι. Ήταν ένα πολύ ισχυρό συμβόλαιο για να αφεθεί σε κάτι τόσο αστάθμητο όσο και επισφαλές όπως ο έρωτας. Αυτό συνέβαινε σε γενικές γραμμές και εξακολουθεί να συμβαίνει και σήμερα, αρκετά εξωραϊσμένα. Για παράδειγμα, για τα προγαμιαία συμβόλαια των σταρ ή των πολύ πλουσίων εμπιστεύονται τον συμβολαιογράφο περισσότερο από τον έρωτα. Όπως η ένωση με τα δεσμά του γάμου γινόταν υπό το διαχρονικό αυτό εθιμικό καθεστώς, έτσι ακριβώς η συχνότερη αιτία διάλυσης ενός γάμου ήταν για να κερδίσουν οικονομικά ή πολιτικά πλεονεκτήματα. Ακόμα πίσω από τις μεγάλες ερωτικές ιστορίες, όπως αυτή του Αντώνιου με την Κλεοπάτρα, μπορούμε βάσιμα να υποθέσουμε ότι υπήρχαν πολιτικές σκοπιμότητες και όχι ένας αγνός και ανιδιοτελής έρωτας.

Σε γενικές γραμμές, αυτή η συνθήκη γάμου κράτησε για ολόκληρες χιλιετίες σε όλους τους πολιτισμούς.

Ας ανατρέξουμε στον θεσμό του γάμου στην ελληνική αρχαιότητα.

Ο Ησίοδος στα «Έργα και ημέρες» (στχ. 696 – 698) συμβούλευε να παντρεύεται ο άντρας γύρω στα τριάντα του με μια κοπέλα δεκαέξι χρονών. Στην Αθήνα, ωστόσο, δεν υπήρχε ρητός νόμος που να ορίζει ποια είναι η κατάλληλη ηλικία για γάμο στους άντρες και τις γυναίκες. Πριν από τον γάμο δίνεται η εγγύηση, που είναι μια υπόσχεση γάμου με ιδιαίτερα, ωστόσο, μεγάλη ισχύ λόγου. Ο γάμος υφίσταται νομικώς από τη στιγμή που δίνεται η εγγύηση, αλλά ο τελικός γάμος ολοκληρώνεται με τη μεταφορά της μνηστής στο σπίτι του γαμπρού.

Στο βιβλίο «Ο δημόσιος και ιδιωτικός βίος των αρχαίων Ελλήνων» ο κλασικός μελετητής ελληνικής αρχαιότητα Robert Flacelière σημειώνει: «Φαίνεται λοιπόν πώς στην Αθήνα οι σχέσεις ανάμεσα στο ανδρόγυνο, γενικά δεν ήταν και πολύ στενές, δεν υπήρχε πνευματικός σύνδεσμος, πραγματική αγάπη. Οι άντρες βλέπονταν μεταξύ τους και συναντιόνταν σχεδόν κάθε μέρα στην Αγορά, στα Δικαστήρια, στην Εκκλησία του Δήμου, στις δουλειές τους. Ο γυναικωνίτης ήταν πάντα χωρισμένος καλά από τον ανδρωνίτη».

Την άποψη αυτή των Αθηναίων συμμεριζόταν καμπόσους αιώνες αργότερα και ο Μονταίνιος: «Ένας καλός γάμος αν είναι καλός, αποκλείει την ερωτική συντροφιά και γενικά τον έρωτα».

Ωστόσο, να σημειώσουμε ότι ήδη από την ομηρική εποχή, τόσο στην «Ιλιάδα» όσο και στην «Οδύσσεια» έχουμε εξαιρέσεις του κανόνα, όπου οι σχέσεις αντρών – γυναικών παρουσιάζονται με διαφορετικό τρόπο. Όπως, για παράδειγμα, του Οδυσσέα και της Πηνελόπης, της Ανδρομάχης και του Έκτορα, του Αχιλλέα και της Βρισηίδας, της Κλεοπάτρας και του Φοίβου, (Ιλ. Ι 560), της Αριάδνης και του Θησέα (Οδ. λ 322)…

Στη ρωμαϊκή περίοδο ο θεσμός του γάμου έχει διαφοροποιηθεί αρκετά. Σημειώνουμε ότι όσοι έχουν το δικαίωμα του πολίτη μπορούν να συνάψουν νόμιμο γάμο. «Ο ρωμαϊκός γάμος είναι μια ιδιωτική πράξη, ένα γεγονός που δεν χρειάζεται να επικυρωθεί από καμιά δημόσια εξουσία: δεν περνάς από το αντίστοιχο του δήμου ή της εκκλησίας για να παντρευτείς. […] Με λίγα λόγια ο γάμος ήταν ένα ιδιωτικό γεγονός, όπως είναι στην εποχή μας ο αρραβώνας. […] Το διαζύγιο: Ήταν, από νομικής απόψεως, τόσο εύκολο και για τους δυο συζύγους και τόσο ανεπίσημο όσο ο γάμος. […] … τα παιδιά, αν υπάρχουν, φαίνεται ότι μένουν πάντα με τον πατέρα. […] Η μονογαμία κυριαρχεί απόλυτα. […] Τον 1ο αιώνα π. Χ. οφείλει κάποιος να είναι καλός πολίτης και να εκπληρώνει όλα τα πολιτικά του καθήκοντα· έναν αιώνα αργότερα, οφείλει να είναι καλός σύζυγος και να εκδηλώνει με επίσημο τρόπο τον σεβασμό προς τη σύζυγό του. με άλλα λόγια, ήρθε η μια στιγμή που ο πολιτικός και προικώος θεσμός του μονογαμικού γάμου εσωτερικεύεται υπό τη μορφή ηθικής. […] Συνοπτικά το ζευγάρι κάνει την εμφάνισή του στη Δύση την ημέρα κατά την οποία μια ηθική συλλαμβάνει τον εαυτό της να αναρωτιέται για ποιο λόγο ένας άντρας και μια γυναίκα έπρεπε να περάσουν όλη τους τη ζωή μαζί, ενώ, παράλληλα, αντιμετωπίζει πλέον τον θεσμό ως φυσικό φαινόμενο.

[…] Ο Σενέκας και ο Πλίνιος μιλούν για τη συζυγική τους ζωή σε έναν τόνο συναισθηματικό, ηθολογικό, υποδειγματικό. Πρακτική συνέπεια: η θέση που θεωρητικά αποδίδεται στη γυναίκα δεν είναι πια η ίδια. Η αρχαία ηθική τής έδινε μια θέση ανάμεσα στο υπηρετικό προσωπικό, όπου είχε το πρόσταγμα ως εκπρόσωπος του συζύγου. Στη νέα ηθική έχει αναβαθμιστεί στο επίπεδο των φίλων, οι οποίοι είχαν μεγάλη σημασία στην ελληνορωμαϊκή κοινωνία».

 «Ιστορία της ιδιωτικής ζωής, Από τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία στο τέλος της πρώτης χιλιετίας μ.Χ.». Επιμέλεια: Paul Veyne, Εκδόσεις: Κέδρος

Σε γενικές γραμμές, ο προ Χριστού κόσμος αρχίζει να μεταβάλλεται ραγδαίως, έτσι που μέσα σε τέσσερις αιώνες οι κατακλυσμιαίες μεταρρυθμίσεις αλλάζουν ριζικά τη μορφή και το περιεχόμενο του κόσμου που αφορά την ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου. Η δημιουργία ενός νέου μετά Χριστόν μοντέλου θα προσδώσει στον πολιτισμό μια εντελώς νέα αντίληψη του κόσμου. Πιο συγκεκριμένα, από την εποχή του Μάρκου Αυρηλίου έως αυτήν του Ιουστινιανού, η αρχαία πόλις και ό,τι αυτή σήμαινε θα δώσει τη θέση της στην Εκκλησία. Η κοινωνική και ατομική ζωή άλλαξε ριζικά (προφανώς όχι από τη μια μέρα στην άλλη) όπως άλλαξαν και η οικογενειακή ζωή, οι προσωπικές σχέσεις και κυρίως η αντίληψή μας ως προς το σώμα. Η σεξουαλικότητα γενικώς άρχισε να θεωρείται ως πηγή «ηθικής μόλυνσης» σε κάθε της μορφή και έκφανση. Άρχισε να γενικεύεται μια κουλτούρα που ενθάρρυνε τον φόβο της απόλαυσης, που όπως είναι επόμενο επηρέαζε την ποικιλομορφία των σεξουαλικών σχέσεων οι οποίες λίγο πολύ είχαν αρχίσει να μπαίνουν υπό την εποπτεία αυστηρών κανόνων και να κυριαρχεί ο καταναγκασμός του αυτοπεριορισμού. Η λατρεία του γυμνού σώματος δίνει τη θέση της στην ενοχή και τη δαιμονοποίησή του ως κάτι μιαρό.

ΛΕΖΑΝΤΑ: Ελληνικός Γαμικός Λέβητας, Μουσείο Τέχνης, Νέα Υόρκη

Διαβάστε επίσης:

Αφιέρωμα: Ομοφυλοφιλικές σχέσεις, μια ιστορία της ανθρωπότητας

Αφιέρωμα: Ομοφυλοφιλικές σχέσεις, μια ιστορία της ανθρωπότητας

Αφιέρωμα: Ομοφυλοφιλικές σχέσεις, μια ιστορία της ανθρωπότητας