Ο γάμος από τα χρόνια του Διαφωτισμού ώς τον 20ό αιώνα

Από τον 18ο αιώνα και μετά, η Βιομηχανική Επανάσταση αλλά και ο Διαφωτισμός επιφέρουν πλήθος κοινωνικών ριζοσπαστικών αλλαγών, μεταξύ των οποίων και στις αντιλήψεις για τα γύρω από τον γάμο θέματα. Για πρώτη φορά στην ιστορία αλλάζει η σταθερά του κριτήριου για το τι σημαίνει ένας σωστός γάμος, ο οποίος βασιζόταν σε μια σειρά σκοπιμοτήτων που αφορούσε και εξυπηρετούσε αλλότριες υποθέσεις από αυτές των δυο συμβαλλόμενων μερών. Τον 18ο αιώνα αμφισβητείται ο γάμος με συνοικέσιο, πράγμα που σημαίνει ότι γίνεται πλέον υπόθεση αυστηρά προσωπική όπου η επιλογή συντρόφου λαμβάνει σοβαρά υπόψη τον έρωτα, την αγάπη, την αμοιβαία έλξη. Εδώ, όπως γίνεται φανερό, συντελείται μια τεράστια αλλαγή καθώς ολοκληρώνεται η πολυχιλιετής παραδοσιακή αντίληψη του γάμου που βασιζόταν σε οικονομικές συναλλαγές, κοινωνικές διευθετήσεις και πολιτικές σκοπιμότητες, ενώ ταυτόχρονα αλλάζει και η αντίληψη ότι ο γάμος αποτελεί αποκλειστικό αντικείμενο τεκνοπαραγωγής. Για πρώτη φορά στην ιστορία του ανθρώπου θεωρείται ότι ο γάμος πρέπει να ανταποκρίνεται στις συναισθηματικές ανάγκες του ζευγαριού.

Με δυο λόγια, ο γάμος αρχίζει πλέον να ορίζεται αλλά και να γίνεται περισσότερο αντιληπτός ως μια ιδιωτική υπόθεση με δημόσιες συνέπειες, παρά ως ένας δημόσιος θεσμός με προκαθορισμένους ρόλους και καθήκοντα που καθορίζονταν αυστηρά από τη θέση της οικογένειας στην κοινωνική ιεραρχία. Προφανώς, τα νέα πρότυπα δεν υιοθετήθηκαν με μιας αλλά με την πάροδο του χρόνου και με διαφορετικούς ρυθμούς από τις διάφορες κοινωνικές τάξεις και ομάδες, όπως και τις πολιτισμικές καταβολές των διαφόρων χωρών. Για παράδειγμα, στην Αγγλία τη δεκαετία του 1760 με 1770 παρατηρείται μια φρενίτιδα για τον «γάμο από έρωτα» που ανέτρεπε διάφορα κοινωνικά και οικονομικά ταμπού. Οι Γάλλοι από την άλλη σχολίαζαν τον νεωτερισμό του «γάμου από σαγήνη» ώς στα μέσα του 19ου. Και μόλις τον εικοστό αιώνα αρχίζει η εργατική τάξη να υιοθετεί τα νέα πρότυπα του γάμου – σε αντίθεση με τους αριστοκράτες και τους αστούς. Μάλιστα, οι ευρωπαϊκές εθνικές λογοτεχνίες μας έδωσαν πολλά αριστουργήματα με αντίστοιχα θέματα αγάπης και έρωτα!

Οι νέες αυτές αντιλήψεις πέρασαν και στην Αμερική, όπου μετά την Αμερικανική Επανάσταση άρχισαν να διαφοροποιούν τις αντιλήψεις τους για το ιδανικό πρότυπου του γάμου. Οι μεγάλες αυτές αλλαγές δεν άφησαν ανεπηρέαστη ούτε την τσαρική Ρωσία του Μεγάλου Πέτρου, που το 1724, μέσα στην οραματική πολιτική του εξευρωπαϊσμού της αυτοκρατορίας, κήρυξε παράνομους όλους τους αναγκαστικούς γάμους, απαιτώντας από το ζευγάρι να ορκίζονται ότι ο καθένας έχει δώσει τη συγκατάθεσή του στον γάμο.

Όπως εύκολα γίνεται αντιληπτό οι πρωτοφανείς αυτές αλλαγές δεν έγιναν εύκολα αποδεκτές και μάλιστα υπήρξαν σοβαρές αιτιάσεις ότι οι νέες αυτές αξίες της ελεύθερης επιλογής και της κοινωνικής ισοτιμίας μπορούσαν εύκολα να ξεφύγουν από τον έλεγχο. Οι συντηρητικοί της εποχής ισχυρίζονταν ότι η «επιδίωξη της ευτυχίας» που διατύπωνε ως δικαίωμα η αμερικανική «Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας» θα υπονόμευε την «κοινωνική και ηθική τάξη». Οι ιερείς, αυτοί οι διαχρονικοί θεματοφύλακες της ανθρώπινης συμπεριφοράς, κήρυτταν ότι οι ενορίτες τοποθετούσαν τους συζύγους τους υψηλότερα από τον Θεό στην ιεράρχηση της πίστης και διακινδύνευαν να γίνουν ειδωλολάτρες. Προφανώς δεν έλειπαν και τα σαρκαστικά σχόλια του Τύπου για τις νέες περί γάμου αντιλήψεις.

Φιλόσοφοι, συγγραφείς, διανοούμενοι και πολιτικοί – αλλά και ιερείς – δεν έμειναν ασυγκίνητοι από τις αλλαγές που επέφερε η νέα αντίληψη για τον γάμο. Στα μέσα του 17ου αιώνα ο Άγγλος ποιητής Τζον Μίλτον είχε ήδη διατυπώσει την άποψη ότι η ασυμφωνία χαρακτήρων είναι ικανός λόγος για να λυθεί ένα συμβόλαιο γάμου. Φυσικά δεν έλειπαν οι οργίλες φωνές ότι η φιλελευθεροποίηση των νόμων περί διαζυγίων θα κατέστρεφε τον οικογενειακό βίο. Φυσικά και δεν έλειψαν οι φωνές που προειδοποιούσαν ότι αυτές οι εξωφρενικές αλλαγές θα έδιναν λόγο και στις γυναίκες, ανοίγοντας ένα επικίνδυνο μέτωπο. Έγραφε χαρακτηριστικά τότε ο πρώτος Αμερικανός μυθιστοριογράφος Τσαρλς Μπρόκντεν Μπράουν: « Έτσι είναι η αμετάβλητη δομή της ανθρώπινης φύσης. Αυτοί που δεν έχουν δει ποτέ τους αλφάβητο δεν μπορούν να διαβάσουν. Αυτοί που δεν ξέρουν άλλο εργαλείο από τη βελόνα δεν μπορούν να είναι ικανοί στην πένα». Ο μυθιστοριογράφος «απαντούσε» στα συντριπτικά ερωτήματα της εποχής γιατί δεν υπάρχουν φιλόσοφοι ή νομοθέτες γυναίκες παρά μόνο ράφτρες και μαγείρισσες.

Η Γαλλική Επανάσταση έθεσε ακόμα πιο ριζοσπαστικές διεκδικήσεις.

H Ολυμπία ντε Γκούζ, Γαλλίδα διανοούμενη, που θεωρείται μία από τις πρωτοπόρους του γαλλικού φεμινισμού, την εποχή της Γαλλικής Επανάστασης ζητούσε σε ένα μανιφέστο της καθολική ψήφο, πρόσβαση των γυναικών στα δημόσια αξιώματα καθώς και ίσα περιουσιακά δικαιώματα και εξουσία στη λήψη των αποφάσεων ανάμεσα στο ζευγάρι. Να σημειώσουμε ότι η Επανάσταση κατήργησε τις νομικές κυρώσεις για τις ομοφυλοφιλικές σχέσεις, με το σκεπτικό ότι σύμφωνα με τα προστάγματα του Διαφωτισμού το κράτος δεν έχει δουλειά στην ιδιωτική ζωή των ανθρώπων.

Η νέα πραγματικότητα που διαμορφωνόταν δημιούργησε νέους προβληματισμούς που έρχονταν σε ρήξη με παγιωμένες αντιλήψεις, οι οποίες ήταν λογικό να μην μπορούν να ξεπεραστούν εύκολα. Το καινούργιο πρόβλημα που παρουσιάστηκε ήταν αυτό που αφορούσε στον επαναπροσδιορισμό της σχέσης αντρών και γυναικών, που έπρεπε να ισορροπήσει ανάμεσα στην «εξωφρενική» ιδέα της ισότητας και στην εμμονική αντίληψη περί της κατωτερότητας των γυναικών. Το ζήτημα αυτό ήταν ιδιαίτερα πολύπλοκο και απαιτητικό στη διαχείρισή του αλλά και στην πραγματοποίησή του έτσι ώστε πρακτικά να ξεπεραστεί. Μάλιστα, δεν ήταν λίγοι εκείνοι που υποστήριζαν ότι σε μερικές περιπτώσεις με τις νέες συνθήκες οι γυναίκες είχαν γίνει περισσότερο εξαρτημένες από ό,τι ήταν πριν.

Στους αιώνες που προηγήθηκαν λιγότερο ή περισσότερο η ζωή των ανδρών επικεντρωνόταν κυρίως στον εκτός του οικογενειακού οίκου βίο. Με δυο λόγια ο άνδρας ήταν ο αρχηγός της οικογένειας αλλά όχι μέλος της. Αυτός λειτουργούσε εκτός οικογένειας και ανεξάρτητα. Ο ελεύθερος και δίχως δεσμεύσεις εκτός οίκου βιος του ανδρός αρχίζει να ελέγχεται ηθικά πλέον, καθώς επίκεντρο των δραστηριοτήτων του γίνεται το σπίτι του και η οικογένειά του. Θα έλεγε κανείς ότι οι νέες συμβάσεις του γάμου μεταμόρφωσαν περισσότερο τη ζωή των ανδρών παρά των γυναικών, καθώς ο κοινωνικός τους ρόλος ανατράπηκε, με πρώτο και καλύτερο τη λεγόμενη ανδρική φιλία που υποστήριζε αυτήν την παράδοση.

ΛΕΖΑΝΤΑ: Ένας γάμος στα χρόνια της Γαλλικής Επανάστασης

Διαβάστε επίσης:

Περί γάμου

Περί γάμου: Ο γάμος από τον πρώιμο χριστιανισμό ώς τη βυζαντινή περίοδο

Περί γάμου – Μέρος Τρίτο