Καρλ Μαρξ

Η αθλιότητα της φιλοσοφίας

Απάντηση στη «Φιλοσοφία της Αθλιότητας» του κ. Προυντόν

Μετάφραση από τα γαλλικά και τα γερμανικά – Επιμέλεια:

Θανάσης Γκιούρας

Εκδόσεις: Καστανιώτης

Σελ.: 328

Στη διάσημη πραγματεία του Μαρξ «Η αθλιότητα της φιλοσοφίας» υπάρχει μια χαριτωμένη λεπτομέρεια: στον τίτλο αναφέρεται η λέξη «φιλοσοφία», αλλά το βιβλίο ασχολείται με την κριτική της πολιτικής οικονομίας. Ο Καρλ Μαρξ αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη Γερμανία μετά την απαγόρευση κυκλοφορίας της εφημερίδας «Rheinische Zeitung» από την κυβέρνηση της Πρωσίας στις αρχές του 1843. Η εφημερίδα εκδόθηκε για πρώτη φορά την 1η Ιανουαρίου 1842 στην Κολωνία της Πρωσίας, για να απαγορευτεί η κυκλοφορία της από τις κρατικές αρχές στις 31 Μαρτίου 1843.

Στις 5 Μαΐου 1842, ο Μαρξ δημοσίευσε το πρώτο του άρθρο στην «Rheinische Zeitung» με θέμα την ελευθερία του Τύπου. Στο Παρίσι έφτασε τον Οκτώβριο του 1843 και εκεί γνώρισε τον Προυντόν, έναν ήδη γνωστό αναρχικό συγγραφέα, του οποίου είχαν κυκλοφορήσει τέσσερα βιβλία. Τον Προυντόν απασχολούσε ιδιαίτερα η σχέση τού ατόμου με το κράτος. Υποστήριζε ότι το κράτος αντιπροσώπευε μια παράνομη συγκέντρωση νόμιμης βίας, που ουσιαστικά υπονομεύει κάθε προσπάθεια για την οικοδόμηση μιας δίκαιης κοινωνίας. Ο Προυντόν απέρριπτε κάθε πολιτική δράση με τη μορφή ταξικής συνεργασίας, υποστηρίζοντας ότι η εργατική τάξη θα μπορούσε να επιτύχει τη σωτηρία της μόνο μέσω της οικονομικής δραστηριότητας.

Παρότι στη διάρκεια της παραμονής του Μαρξ στο Παρίσι οι δύο άντρες δεν είχαν ιδιαίτερες επαφές μεταξύ τους, ο Μαρξ είχε δείξει ενδιαφέρον για τα γραπτά του Προυντόν εκείνης της εποχής και μάλιστα αντιμετώπιζε ως ουσιώδεις μερικές τοποθετήσεις του σχετικά με τις κοινωνικές σχέσεις που προκύπτουν από την τάση της οικονομικής ανάπτυξης να παράγει ένα προλεταριάτο χωρίς ιδιοκτησία σε ολοένα αυξανόμενους αριθμούς. Βέβαια η άποψη του Μαρξ για τον Προυντόν δεν ήταν δίχως κριτικό σκεπτικισμό. Για παράδειγμα, θεωρούσε ότι ο Προυντόν δεν αντιλαμβανόταν πλήρως τον τρόπο με τον οποίο οι μισθοί και το χρήμα ήταν μορφές ιδιωτικής ιδιοκτησίας.

Μπαίνοντας στη βάσανο μιας ακόμα μετακόμισης, αυτή τη φορά ο Μαρξ βρέθηκε στις Βρυξέλλες. Φεύγοντας από το Παρίσι δεν σταμάτησε να σκέπτεται τον Γάλλο αναρχικό, καθώς τον υπολόγιζε σαν έναν πιθανό συνεργάτη του. Πριν από αυτόν, είχε ήδη εγκατασταθεί στις Βρυξέλλες ο στενός φίλος και συνεργάτης του, ο Φ. Ένγκελς, με τον οποίο σχεδίαζαν να ιδρύσουν την «Κομμουνιστική Επιτροπή Αλληλογραφίας», έναν πολιτικό φορέα συνεννόησης που θα αποτελούνταν από Ευρωπαίους ριζοσπάστες, με σκοπό να προπαγανδίσει τις σοσιαλιστικές ιδέες στην εργατική τάξη της ηπειρωτικής Ευρώπης. Μεταξύ αυτών, ο Μαρξ υπολόγιζε και τον Προυντόν.

Τον Μάιο του 1846, από τις Βρυξέλλες, τού αποστέλλει μιαν επιστολή στην οποία του εξηγεί το σχέδιο. Ο Προυντόν απάντησε προσεκτικά στην έκκληση του Μαρξ. Προέβαλε ως βασική αιτία της άρνησής του ότι δεν διέθετε αρκετό χρόνο για να αναλάβει υπεύθυνα υποχρεώσεις. Ωστόσο, δεν απέφυγε να σημειώσει με έμφαση ότι η υπό σύσταση οργάνωση που σχεδίαζαν (Καρλ Μαρξ, Φρίντριχ Ένγκελς, Φιλίπ Γκιζώ) θα ήταν φρονιμότερο να συμπεριλάβει όλες τις σοσιαλιστικές τάσεις.

Επίσης, ο Γάλλος θεωρητικός δεν παρέλειψε να τονίσει πως δεν κατανοούσε την αναγκαιότητα της επανάστασης για την πραγματοποίηση κοινωνικών αλλαγών, που θα μπορούσαν να επιτευχθούν και χωρίς βία. Ίσως εν μέρει, ως αποτέλεσμα της απάντησής του, οι Μαρξ και Ένγκελς έστρεψαν τελικά τις οργανωτικές τους προσπάθειες σε ένα καθιερωμένο πολιτικό σώμα, την «Ένωση των Δικαίων». Ο Μαρξ υπήρξε αρχικά διστακτικός σχετικά με την ένταξη στην «Ένωση των Δικαίων» λόγω πολιτικών διαφωνιών, αλλά πείστηκε από τον Τζόζεφ Μολ κατά την επίσκεψή του στις Βρυξέλλες τον Ιανουάριο του 1847, ότι θα μπορούσε να έχει μεγαλύτερη επιρροή συζητώντας ως μέλος μέσα από την οργάνωση. Τον Ιούνιο του 1847, η «Ένωση των Δικαίων» συγχωνεύτηκε με την «Κομμουνιστική Επιτροπή Αλληλογραφίας» για να σχηματίσει την «Κομμουνιστική Ένωση».

Η σχέση των δύο αντρών διαταράχτηκε έναν χρόνο αργότερα (1847) από την τελευταία τους αλληλογραφία, όταν ο Προυντόν έστειλε στον Μαρξ ένα αντίτυπο τού έργου του «Η φιλοσοφία της αθλιότητας». Εδώ να σημειώσουμε ότι έως εκείνη τη στιγμή ο Μαρξ φαίνεται να είχε σε εκτίμηση τον Προυντόν, τον οποίο θεωρούσε ως τον καλύτερο των Γάλλων σοσιαλιστών. Η εκτίμησή του αυτή γίνεται φανερή στις αναφορές του γι’ αυτόν στην «Αγία Οικογένεια», που κυκλοφόρησε τον Μάρτιο του 1845.

Ο Μαρξ δεν φημιζόταν για την αβρότητα του ύφους του, κυρίως όταν απευθυνόταν σε πολιτικούς ή ιδεολογικούς του αντιπάλους. Η ειρωνεία είναι ότι η ευγενική χειρονομία του Προυντόν να στείλει το βιβλίο του στον νεαρό Γερμανό φιλόσοφο αποδείχτηκε ατυχέστατη για την υστεροφημία του. Αυτό γίνεται φανερό από τον τίτλο του πονήματός του που αντεστράφη. Έτσι, η «Φιλοσοφία της Αθλιότητας» μετατράπηκε σε «Αθλιότητα της φιλοσοφίας»!

Το σφυροκόπημα του Μαρξ ξεκινά ήδη από τον πρόλογο:

«Ο κ. Προυντόν έχει την ατυχία να είναι ιδιαίτερα παραγνωρισμένος στην Ευρώπη. Στη Γαλλία έχει το δικαίωμα να είναι κακός οικονομολόγος, διότι θεωρείται ότι είναι ένας καλός Γερμανός φιλόσοφος. Στη Γερμανία έχει το δικαίωμα να είναι κακός φιλόσοφος, διότι θεωρείται πως είναι από τους ικανότερους Γάλλους οικονομολόγους. Καθώς εμείς είμαστε συγχρόνως Γερμανοί και οικονομολόγοι, θα θέλαμε να διαμαρτυρηθούμε ενάντια σε τούτο το διπλό σφάλμα».

Το πασίγνωστο αυτό έργο του Μαρξ, του οποίου η δημοφιλία πολλά χρωστά στον ευρηματικό του τίτλο (ήξερε από μάρκετινγκ ο Κάρολος!), είναι ιδιαίτερο, καθώς ο αυστηρός θεμελιωτής του κομμουνισμού συνδυάζει την επιστημονική του κριτική ανάλυση θέσεων με τον ειρωνικό σχολιασμό, πράγμα που καθιστά την ανάγνωσή του απολαυστική και φανερώνει ταυτόχρονα και μιαν ενδιαφέρουσα πτυχή του χαρακτήρα του.

Το κείμενο αυτό μεταφράστηκε από τον Θανάση Γκιούρα, από τον οποίο παρατίθεται ένας εκτενής και κατατοπιστικός πρόλογος που βοηθά τον αναγνώστη να μπει στο πνεύμα των ιδεών που κυριαρχούσαν στα τέλη του πρώτου ημίσεως του 19ου αιώνα. Πρόκειται για την πληρέστερη και εγκυρότερη έκδοση του γνωστού έργου που έχει κυκλοφορήσει στα ελληνικά, μία το 1945 από τις εκδόσεις Αναγνωστίδη και μία το 1971 από τις εκδόσεις Νέοι Στόχοι σε μετάφραση της Γεωργίας Δεληγιάννη-Αναστασιάδη.

Διαβάστε επίσης:

Βιβλίο: Μια ιστορική τοιχογραφία της Αλγερίας

Βιβλιο: Η ανατομία της εξουσίας

Βιβλίο: Ο δρ Όλεθρος προειδοποιεί ξανά