Ολιβιέ Ρουά

Η κρίση της κουλτούρας και η επικράτεια των κανονιστικών προτύπων

Μετάφραση: Κική Καψαμπέλη

Εκδόσεις: Εστία

Σελ.: 256

Το δοκίμιο ξεκινά ως εξής:

«Στις 27 Ιανουαρίου του 2018, η αεροπορική εταιρεία United Airlines αρνήθηκε σε κάποιον να επιβιβαστεί στο αεροπλάνο μαζί με το παγώνι του. Κι όμως ο επιβάτης διέθετε ιατρικό πιστοποιητικό που βεβαίωνε ότι η παρουσία του παγωνιού ήταν απαραίτητη για την ψυχική του ισορροπία, προκειμένου να αντέξει το στρες του αεροπορικού ταξιδιού…»

Ο κατάλογος ανάλογων περιστατικών είναι μακρύς και μιλάμε μόνο για αεροπορικές μετακινήσεις όπου επιβάτες ζητούσαν επιτακτικά να μπορέσουν να ταξιδέψουν με το ζωάκι τους, καθώς ήταν απαραίτητο «συναισθηματικό τους στήριγμα». Περιπτώσεις που καταγράφηκαν είναι με πίτμπουλ, σκίουρο, γουρουνάκι, πάπια, πιθηκάκι, άλογο νάνο κ.ά.

Οι δυστυχείς αυτοί επιβάτες θεωρούν ότι δεν λαμβάνει υπόψη της η πολιτεία τις ιδιαιτερότητές τους, τον συναισθηματικό τους κόσμο και σπαράζει η καρδιά τους καθώς διερωτούνται πώς μπορεί ο κόσμος να είναι τόσο σκληρός μαζί τους. Απαιτούν όμως και εξηγήσεις. Θέτουν συγκεκριμένα ερωτήματα που καλείται η αεροπορική εταιρεία και οι θεσμοί της πολιτείας να απαντήσουν ικανοποιητικά, διότι δεν λαμβάνονται υπόψη οι συναισθηματικές τους ανάγκες. Γιατί δεν δικαιούται ένας πολίτης να κυκλοφορεί με μια χήνα (κατ’ επέκταση και με έναν ελέφαντα ή έναν κροκόδειλο) στο κέντρο της πόλης από τη στιγμή που η χήνα, ή οποιοδήποτε άλλο είδος του ζωικού βασιλείου, του εξασφαλίζει συναισθηματική σιγουριά σε έναν ανασφαλή κόσμο; Μπορεί το παράδειγμα να ακούγεται γελοίο, αλλά αν δεν δοθούν ακριβείς και λεπτομερείς εξηγήσεις, η υπεύθυνη εταιρεία ή ο πολιτειακός παράγων κινδυνεύουν να βρεθούν υπόλογοι, υπό την πίεση ενός συναισθηματικού κινήματος «για την καταπίεση του συναισθήματος και του δικαιώματος στην οδύνη», στη δικαιοσύνη με την κατηγορία ότι η εταιρεία και η πολιτεία δεν λαμβάνουν μέριμνα για τις συναισθηματικές ιδιαιτερότητες και ευαισθησίες όσων μετακινούνται με τα Μέσα Μαζικής Μεταφοράς.

Ο συναισθηματισμός, η οδύνη, το τραύμα και μια ατελείωτη σειρά ευαισθησιών διεκδικούν κατανόηση και την αλλαγή εκ θεμέλιων όλων εκείνων των πολιτισμικών συμβάσεων, προκειμένου να προστατεύεται η προσωπικότητα με όλη την πληθώρα των ιδιαιτεροτήτων που τη συγκροτεί, ώστε να μην αισθάνεται την οδύνη της διάκρισης. Προφανώς δε, ο θιγμένος διεκδικεί και την ανάλογη αποζημίωση για την ψυχολογική συντριβή που υπέστη από μια σειρά άδικων νόμων της πατριαρχίας, της δουλοκρατίας, της αποικιοκρατίας και άλλων καταπιεστικών αιτίων. Έτσι, κάποιοι θιγμένοι δικαιωματιστές στην Αυστραλία έπειτα από μια βιβλική καταστροφή απαίτησαν αποζημίωση από τον Θεό επειδή τα ΜΜΕ έκαναν λόγο για θεομηνία… Με αυτό το σκεπτικό, ύστερα από μια μάταιη αναζήτηση της ακριβούς του διεύθυνσης, παρέδωσαν τη μήνυση στην Εκκλησία της Αυστραλίας. Η Εκκλησία βεβαίως, με την εμπειρία αιώνων στην καταστολή, για να αποφύγει την τεράστια αποζημίωση που αξίωναν οι θιγμένοι αρνήθηκε απλά ότι είναι εκπρόσωπος του Θεού επί της Γης!

Ήδη η γενιά των παιδιών μας είναι τόσο εύθραυστη, που μπορεί να καταρρακωθεί συναισθηματικά γιατί διάβασε ένα σεξιστικό ποστ στο διαδίκτυο, άκουσε ένα ομοφοβικό σχόλιο στον δρόμο ή ένα ρατσιστικό αστείο στην παρέα. Μέρα με την ημέρα, ωστόσο, πληθαίνουν οι περιπτώσεις που δίνουν αφορμή για συναισθηματική αγανάκτηση, οδύνη ή δυσφορία. Η καθημερινότητα κι ένα πλήθος αμέτρητων συμπεριφορών, γελοίων έως αμφιλεγόμενων, θέτουν σε συναγερμό τον συναισθηματικό μας κόσμο που ζητά απαντήσεις και δικαιοσύνη. Ο οποιοσδήποτε πλέον μπορεί άνετα να νιώθει συναισθηματικά συντετριμμένος γιατί η χήνα του δεν δικαιούται κάθισμα στα Μέσα Μαζικής Μεταφοράς κι αυτός δεν αντέχει δίχως τη συναισθηματική στήριξη που του προσφέρει η χήνα του. Μια άποψη μπορεί να γίνει αιτία μηνύσεων, το χιούμορ πλέον είναι υπό αυστηρή επιτήρηση – μη και θίξει κάποια ευαίσθητη κοινωνική ομάδα –, ένα κομπλιμέντο μπορεί να καταλήξει σε μηνύσεις με αδιανόητες συνέπειες. Γενικά βρισκόμαστε υπό το καθεστώς μιας προχειροφτιαγμένης αναθεώρησης, όπου το ασήμαντο λαμβάνει όλο και συχνότερα σχεδόν μεταφυσικές διαστάσεις. Μια λάθος διατύπωση, μια στραβή ματιά, μια στιγμιαία παρέκκλιση αρκεί για να πληρώσεις το βαρύ τίμημα που επιβάλλουν οι νέοι κανόνες των δικαιωματικών κινημάτων.

Ένα βασικό χαρακτηριστικό αυτής της νέας κανονιστικής χάρτας συμπεριφοράς είναι η εξερεύνηση, ανακάλυψη και εκμετάλλευση του πλούσιου αποθεματικού συναισθηματικών κοιτασμάτων. Η δημοκρατία οφείλει να προστατεύει όλο το φάσμα των επιπτώσεων που μπορεί να επιφέρει μια υπηρεσία του κράτους στον ανυπεράσπιστο ψυχισμό του πολίτη. Έτσι, μια ατομικότητα μπορεί να προσφύγει στα δικαστήρια διεκδικώντας μια συναισθηματικού χαρακτήρα χρηματική αποζημίωση, καθώς το ανάλγητο κράτος δεν είναι αλληλέγγυο και υποστηρικτικό στο συναισθηματικό της σύμπαν. Το δικαστήριο με τη σειρά του πρέπει να εκτιμήσει την έκταση της οδυνηρής εμπειρίας του θύματος και να τη μετατρέψει σε ευρώ αποζημίωσης. Στο μεταξύ, ώσπου να εκδικαστεί και να ληφθεί η απόφαση, η περίπτωση της «οδυνηρής εμπειρίας» έχει μετατραπεί σε τραύμα. Εδώ βρισκόμαστε στο σημείο καμπής, καθώς η λέξη «τραύμα», ανάλογα με το πολιτισμικό θυμικό, δημιουργεί έντονα συναισθήματα που αφυπνίζουν τις πλέον εύθραυστες πτυχές των ηθικών πλεονεκτημάτων.

Στο ευκολοδιάβαστο και άκρως ενδιαφέρον αυτό δοκίμιο, ο συγγραφέας, που φέρνει πάντα χαρακτηριστικά παραδείγματα, ώστε τα θεωρητικά μέρη να αποσαφηνίζονται πλήρως, κάνει λόγο για μια νέα κατάσταση πραγμάτων που προφανώς δεν δημιουργήθηκε από τη μια στιγμή στην άλλη, αλλά εδώ και δεκαετίες διάβρωνε και αλλοίωνε τη νοοτροπία μας, που πλέον είναι απαθής απέναντι στις όλο και συχνότερα ακραίες καταστάσεις και συμπεριφορές που μας ξαφνιάζουν ως κοινωνία.

Ο Ολιβιέ Ρουά είναι σαφής: όλα αυτά τα μικρά και ασήμαντα περιστατικά, άλλοτε αμφιλεγόμενα άλλοτε προκλητικά, που εμφανίζονται στη ζωή μας, σιγά σιγά και με μέθοδο αλλάζουν την καθημερινότητά μας ολοκληρωτικά. Περιγραφικά θα λέγαμε ότι πλέον στη λειτουργία της κοινωνίας αλλά και της ιδιωτικής και δημόσιας ζωής μας δεν υπάρχει το προφανές, δεν υφίσταται το αυτονόητο – συμβάσεις που βοηθούσαν την κοινωνία να ισορροπεί και να διαλέγεται μέσα σε ένα πλαίσιο. Πλέον δεν υπάρχει αυτό το πλαίσιο. Έτσι βρισκόμαστε αντιμέτωποι με μια σειρά νέων κανονισμών που ήδη συντάσσονται με ταχείς ρυθμούς. Ό,τι ήταν προφανές και αυτονόητο μέχρι σήμερα στον κόσμο μας και υπαγορευόταν από τον πολιτισμικό μας αξιακό κώδικα έχει διαγραφεί. Στη σύνταξη των νέων κανόνων υπαγορεύεται και το σβήσιμο του παρελθόντος. Η μνήμη δεν βοηθά στη διαμόρφωση του νέου κόσμου.

Με δυο λόγια, αν εμφανιζόταν ο επιβάτης με το παγώνι του πριν από τρεις δεκαετίες στο αεροδρόμιο, η κίνησή του θα είχε εκληφθεί ως μια εκκεντρική γελοιότητα και το πολύ πολύ θα του είχε επιβληθεί κάποια κύρωση για διασάλευση της δημόσιας τάξης. Τώρα όλα εμπίπτουν στον νόμο του δικαιώματος, έναν νόμο όπου δύσκολα διακρίνει κανείς τα όριά του όταν κάθε ατομικότητα μπορεί να αισθάνεται άπειρες αφορμές με τις οποίες διασαλεύεται η ευαισθησία της. Ποιος πλέον μπορεί να διευκρινίσει τα κίνητρα ή τα όρια μιας ερωτικής σχέσης ή το πώς η σεξουαλική συνεύρεση δεν προσβάλλει τις ιδιαίτερες ευαισθησίες των εμπλεκομένων;

Σε αυτά και πολλά παρόμοια θέματα που δείχνουν ότι διαμορφώνεται μια νέα κουλτούρα, ο συγγραφέας προσπαθεί να διερευνήσει τα νέα δεδομένα όπου το συναίσθημά μας μπορεί να εκφράζεται και με ένα emoji. Ένα λάθος emoji μπορεί να γίνει η αφορμή ενός δράματος.

Ο Ολιβιέ Ρουά ταξινομεί και ξεψαχνίζει όλη αυτήν τη νέα κουλτούρα συμπεριφοράς, η οποία πλέον έχει αρχίσει να δημιουργεί μεγάλες αντιδράσεις, που συχνά επηρεάζουν και τα εκλογικά αποτελέσματα. Δεν είναι άγνωστο ότι πολλοί αναλυτές θεωρούν ως ένα σοβαρό λόγο της ήττας των Δημοκρατικών στην Αμερική τη woke ατζέντα. Αυτός ο καταιγισμός απαιτητικών δικαιωμάτων και υποδικαιωμάτων, τα οποία αμφισβητούν στην κυριολεξία την παγκόσμια κουλτούρα και τις εθνικές της ιδιαιτερότητες, έχουν προκαλέσει πλέον και βίαιες αντιπαραθέσεις. Η κατάρρευση αυτονόητων παραμέτρων και η απαίτηση να σβηστεί η ιστορική μνήμη και να ξημερώσει ένας κόσμος από το μηδέν, ήδη έχει δημιουργήσει μια σειρά νέων δεδομένων και απρόβλεπτων εξελίξεων. Ωστόσο, είναι αντικείμενο προβληματισμού η ευκολία με την οποία βρίσκουν ανταπόκριση σε ένα μεγάλο κοινό που εκφράζεται μέσα από μιαν οικουμενική συμπεριληπτική αντίληψη κατανόησης του κόσμου. Το θέμα αυτής της μελέτης είναι οι πολιτισμικές αναφορές, όπως αυτές εκφράζονται σε μια καινοφανή συνθήκη νέων τύπων ταξινόμησης του κόσμου μέσα από μια σειρά αδιανόητων όσο και σφοδρών συγκρούσεων, για παράδειγμα κοινωνικού φύλου εναντίον βιολογικού φύλου, με κυρίαρχα θέματα τις ταυτότητες, τον ρατσισμό, τις σεξουαλικές συμπεριφορές, τον φεμινισμό, τη μετανάστευση, τα σύνορα. Ο κόσμος βιώνει μια πολωμένη και γεμάτη ένταση αντιπαράθεση, που αποτυπώνεται σε πολεμικές συγκρούσεις από την Ουκρανία έως τη Μέση Ανατολή και σε κοινωνικές συγκρούσεις όπου το αξιακό σύστημα βρίσκεται υπό διαρκή διαδικασία αναθεώρησης. Πλέον τίποτα δεν είναι προφανές, τίποτα δεν είναι αυτονόητο, και καλούμαστε καθημερινά να απαντάμε γιατί δεν είμαστε ελέφαντες! Διαβάστε αυτό το βιβλίο!

Διαβάστε επίσης:

Βιβλίο: Εύα Στάμου «Σωματογραφία»

Bιβλίο: «Γυναίκα, Ζωή, Ελευθερία»

Bιβλίο: Οι Προτάσεις της Εβδομάδας