Στην ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας ο αυτοκράτορας ήταν θεωρητικά η υπέρτατη πηγή εξουσίας, βασιλεύς καισαροπάπας, αρχηγός κράτους και εκκλησίας. Στην πράξη, όμως, η άσκηση της εξουσίας επηρεαζόταν συχνά από πρόσωπα που δεν κάθονταν στον θρόνο, αλλά είχαν τον έλεγχο των διαδρόμων που οδηγούσαν σε αυτόν.

Η ιστορία τους είναι η ιστορία ενός κράτους όπου η εξουσία μοιραζόταν ανάμεσα σε φανερούς και αφανείς πρωταγωνιστές.

Οι αόρατοι κλειδοκράτορες

Οι ευνούχοι υπήρξαν αναπόσπαστο κομμάτι της βυζαντινής αυλής από τον 6ο αιώνα, αλλά στην ύστερη περίοδο η σημασία τους πήρε μια καθαρά πολιτική μορφή. Δεν είχαν στρατό, ούτε αξιώματα που να θυμίζουν στρατηγούς ή πατριάρχες, αλλά διέθεταν κάτι πολύ πιο σπάνιο: τον άμεσο έλεγχο στην πρόσβαση του αυτοκράτορα και την ικανότητα να διαχειρίζονται τις ροές πληροφορίας, μια δύναμη που τότε έπαιρνε τη μορφή της αυλικής επιρροής, ενώ σήμερα τη συναντάμε ως βιομηχανία της πληροφορίας.

Ο ευνούχος μπορούσε να αποκλείσει έναν απεσταλμένο, να καθυστερήσει μια ακρόαση, να αλλοιώσει το περιεχόμενο μιας αναφοράς. Στα χρόνια του Ανδρόνικου Β’, ο ευνούχος Θεόδωρος Συναδηνός αναφέρεται ως ο άνθρωπος που «άνοιγε και έκλεινε» τις πόρτες του παλατιού, ενώ ο Αλέξιος Φιλανθρωπινός, στα τέλη του 14ου αιώνα, διαδραμάτισε ρόλο διπλωμάτη στις σχέσεις με τους Γενουάτες.

Στα μάτια του λαού, ο ευνούχος ήταν το αυτί και η σκιά του βασιλέως, ένας «αόρατος» κλειδοκράτορας.

Αυτοκρατορικές μητέρες

Η βυζαντινή αυτοκρατορική αυλή είχε από νωρίς παράδοση ισχυρών γυναικών, αλλά η ύστερη περίοδος προσφέρει ίσως τα πιο έντονα παραδείγματα. Σε εποχές όπου η δυναστική συνέχεια εξαρτιόταν από ανήλικους ή αδύναμους αυτοκράτορες, η μητέρα μπορούσε να γίνει η πραγματική κυβερνήτης.

Η Θεοδώρα Δούκαινα, μητέρα του Ανδρόνικου Β’, άσκησε για χρόνια διακριτική αλλά σταθερή επιρροή, ισορροπώντας ανάμεσα σε οικογενειακές φατρίες. Η Ειρήνη Καντακουζηνή, μητέρα του Μανουήλ Β’, διαπραγματεύτηκε ειρήνη με τον Βαγιαζήτ Α’ για να προστατεύσει τον γιο της.

Μικρογραφία από το χειρόγραφο του Λούβρου Ivoires 100, που απεικονίζει τον Βυζαντινό αυτοκράτορα Μανουήλ Β’ Παλαιολόγο, την αυτοκράτειρα Ελένη και τρεις από τους γιους τους – τον συναυτοκράτορα Ιωάννη Η’ και τους δεσπότες Θεόδωρο και Ανδρόνικο

Η πιο εντυπωσιακή όμως μορφή είναι η Άννα της Σαβοΐας ή αλλιώς Άννα Παλαιολογίνα (1306 – 1365). Ως αντιβασίλισσα για τον ανήλικο Ιωάννη Ε’, βρέθηκε στο επίκεντρο του εμφυλίου (1341 – 1347) απέναντι στον ισχυρό στρατηγό και αυλικό Ιωάννη Καντακουζηνό. Η Άννα επιστράτευσε κάθε μέσο: συμμαχία με τους Βενετούς, δανεισμό από τους Γενουάτες, υποθήκευση των αυτοκρατορικών κοσμημάτων, ακόμη και την παραχώρηση της φρούρησης της Κωνσταντινούπολης στον πατριάρχη Ιωάννη Καλέκα. Η μητρότητα, εδώ, μετατράπηκε σε θεσμικό όπλο.

Η φωνή της Εκκλησίας στην πολιτική σκακιέρα

Ο πατριάρχης της Κωνσταντινούπολης δεν ήταν ποτέ απλώς εκκλησιαστικός ηγέτης· η θέση του ήταν θεμελιωμένη μέσα στο ίδιο το πολιτειακό οικοδόμημα. Στην ύστερη περίοδο, η αποδυνάμωση του θρόνου ενίσχυσε την πολιτική του βαρύτητα.

Πατριάρχες όπως ο Ισίδωρος Β’ συμμετείχαν ενεργά στις διαπραγματεύσεις για την Ένωση των Εκκλησιών, θεωρώντας τη στρατηγικό μέσο για τη σωτηρία της αυτοκρατορίας. Άλλοι, όπως ο Φιλόθεος Κόκκινος, αντιτάχθηκαν σθεναρά, χρησιμοποιώντας το αξίωμά τους για να στηρίξουν φιλορθόδοξες παρατάξεις και να αποκλείσουν φιλοδυτικούς συμβούλους από τον κύκλο του αυτοκράτορα.

Η καθυστέρηση ή η επίσπευση μιας στέψης, η έγκριση μιας δυναστικής συμφωνίας, ακόμη και η συμμετοχή σε πολιτικές συνωμοσίες δεν ήταν ξένα στην πατριαρχική πρακτική. Ο θρόνος του Πατριαρχείου λειτουργούσε συχνά ως δεύτερος, σιωπηρός αυτοκρατορικός θρόνος.

Οι στρατηγοί

Η στρατιωτική ηγεσία της ύστερης περιόδου δεν διέθετε πια την ισχύ των μεγάλων στρατηγών των Κομνηνών, αλλά εξακολουθούσε να παίζει ρόλο – κλειδί. Σε μια αυτοκρατορία που ζούσε υπό συνεχή πολιορκία, ο στρατηγός μπορούσε να αναδειχθεί σε ρυθμιστή της διαδοχής ή σε αρχιτέκτονα πολιτικών αλλαγών.

Ο Αλέξιος Αποκαύκος, αν και προερχόμενος από ταπεινή θέση γραμματικού, εξελίχθηκε σε ναύαρχο και πολιτικό αρχηγό της παράταξης της Άννας της Σαβοΐας. Με τον έλεγχο του στόλου και την οχύρωση στρατηγικών σημείων, επέβαλε ουσιαστικά την έκβαση του εμφυλίου υπέρ της.

Σε άλλες περιπτώσεις, στρατιωτικοί όπως ο Λουκάς Νοταράς ή ο Ιωάννης Σφραντζής συνδύασαν στρατηγικά και διπλωματικά καθήκοντα, λειτουργώντας, κυριολεκτικά και μεταφορικά, ως οι τελευταίοι φύλακες των πυλών.

Παλαιολόγοι και οι τελευταίες σκιές της εξουσίας

Στον 15ο αιώνα, με την αυτοκρατορία περιορισμένη στην Κωνσταντινούπολη, τον Μυστρά και λίγα ακόμη φρούρια, η επιρροή των κηδεμονιών περιορίστηκε, χωρίς όμως να είναι λιγότερο ουσιαστική. Ο Κωνσταντίνος ΙΑ’ Παλαιολόγος, πριν αναλάβει την πορφύρα, ήταν δεσπότης στον Μυστρά υπό την καθοδήγηση ανώτερων αυλικών και την επιρροή της μητέρας του, Ελένης Δραγάση.

Η «κηδεμονία» πλέον δεν είχε μορφή ανοιχτού εμφυλίου, αλλά λειτουργούσε περισσότερο ως ένα δίκτυο συμβούλων, στρατιωτικών και εκκλησιαστικών που, με ή χωρίς συνεννόηση, διαμόρφωναν τις αποφάσεις ενός κράτους στα πρόθυρα της πτώσης.

Στην ύστερη βυζαντινή περίοδο, ο αυτοκρατορικός θρόνος έγινε περισσότερο σκηνικό παρά κέντρο αποφάσεων. Η πραγματική εξουσία μετακινείτο αθόρυβα από τα παλάτια στις αίθουσες του Πατριαρχείου, στα μοναστηριακά κελιά, στις αίθουσες των ευγενών και στα στρατόπεδα.

Όταν το 1453 η πορφύρα έπεσε στα χέρια του Μωάμεθ Β’, έσβησε και η πολύπλοκη ισορροπία των δυνάμεων που είχαν μάθει να κυβερνούν στη σκιά, διατηρώντας μιαν αυτοκρατορία ζωντανή περισσότερο με δεξιοτεχνία παρά με ισχύ.

Παράρτημα πηγών

1. Γεώργιος Παχυμέρης, «Συγγραφικαί Ιστορίαι»

«Ο ευνούχος εσχάτως εισελθών εδήλου τα της βασιλείας, ως εις αυλόθυραν εκτελών το αξίωμα».

– Περιγράφει τον ευνούχο ως μεσολαβητή ανάμεσα στον αυτοκράτορα και τους υπηκόους.

2. Ιωάννης Καντακουζηνός, «Ιστορίαι»

«Η δε Άννα, μητρός καθήκοντα επί της βασιλείας ασκουμένη, τον πατριάρχην ως εγγυητήν ανέστησε».

– Μαρτυρία για τον τρόπο που η Άννα της Σαβοΐας προσέδωσε θεσμική υπόσταση στην κηδεμονία της.

3. Νικηφόρος Γρηγοράς, «Ρωμαϊκή Ιστορία»

«Ο πατριάρχης, ως άλλος φύλαξ των κλειδών, την στέψιν εβράδυνε, ίνα καιροφυλακτήση».

– Παράδειγμα πατριαρχικής επιρροής στην επισημοποίηση της ανόδου στον θρόνο.

4. Λαόνικος Χαλκοκονδύλης, «Αποδείξεις Ιστοριών»

«Οι στρατηγοί, υπό πενίας δεδουλωμένοι, την τύχην του βασιλέως ως ιδίαν εκρίνοντο».

– Σχόλιο για την αυξανόμενη εξάρτηση του βασιλιά από τους στρατηγούς στα τελευταία χρόνια.

Διαβάστε επίσης:

Βυζάντιο: Κοινωνία και καθημερινή ζωή / Μέρος Έβδομο – Το βυζαντινό γεύμα

Βυζάντιο: Κοινωνία και καθημερινή ζωή / Μέρος 6ο – Από την αγορά στο μοναστήρι

Βυζάντιο: Κοινωνία και καθημερινή ζωή / Μέρος Δ’ – Οι καθημερινοί άνθρωποι στα βυζαντινά κείμενα