Οι άνθρωποι δεν μπορούν εύκολα να σκοτώσουν. Σε αντίθεση με το κυρίαρχο αφήγημα του Χόλιγουντ και των media, η συμπεριφορά τύπου Τζέιμς Μποντ που δολοφονεί και μετά πηγαίνει για… μαρτίνι ανήκει στο εξαιρετικά μικρό ποσοστό των ψυχοπαθών, το οποίο δεν ξεπερνά το 2% σε κάθε κοινωνία. 

Όπως ανέφερε σε διάλεξή του ο καθηγητής Επικοινωνίας του Πανεπιστημίου του Άμστερνταμ Σις Χάμελινκ, το μεγάλο «πρόβλημα» στον Πρώτο και τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν ότι οι στρατιώτες παρατούσαν τα όπλα και έφευγαν τρέχοντας από τις μάχες. Όμως, όπως προσθέτει, οι άνθρωποι μπορούν εύκολα να πειστούν ότι πρέπει να σκοτώσουν ή να αποδεχθούν τις δολοφονίες, ακολουθώντας μία διαδικασία κλιμάκωσης της έντασης. Η Ευρώπη τα τελευταία χρόνια με τη συμπεριφορά της στην αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης και του προσφυγικού αποτελεί το ιδανικό περιβάλλον για να ανθίσουν όλα τα «άνθη του κακού».

 

 

Σύμφωνα με το περιοδικό «Time», περισσότερα από 300 παιδιά έχουν χάσει τη ζωή τους στο Αιγαίο, από τη μέρα που το άψυχο σώμα του Αϊλάν ξεβράστηκε στις τουρκικές ακτές, τον περασμένο Σεπτέμβριο. Τότε, ο πλανήτης είχε παγώσει, τα πρωτοσέλιδα και οι πολιτικοί μιλούσαν για μία ανθρωπιστική λύση στην προσφυγική κρίση. Λίγους μήνες μετά, ο θάνατος και οι υποσχέσεις ξεχάστηκαν, τα παιδιά συνεχίζουν να πεθαίνουν, αλλά δεν απασχολούν τον διεθνή Τύπο και την κοινή γνώμη. Αντίθετα η κοινή γνώμη «σοκάρεται» καθημερινά από περιστατικά βιασμών και με δολοφονίες Ευρωπαίων από πρόσφυγες. 

 

Το προσφυγικό ζήτημα είναι πολύπλοκο και αποτελεί πρόβλημα, γιατί δεν έχει μόνο μία αιτία και δεν επιδέχεται μονοδιάστατη λύση. Το πρόβλημα είναι πολιτικό και δεν το δημιούργησαν τα media, όμως η κυρίαρχη ρητορική γύρω από το προσφυγικό οδηγεί στην υιοθέτηση συγκεκριμένων συμπεριφορών και σε αδιέξοδα. 

 

Ο Χάμελινκ αναγνωρίζει στην επικοινωνία κεντρικό ρόλο στην κλιμάκωση του «κακού» και τη μετατροπή των ατόμων σε δυνητικούς δολοφόνους ή σε άτομα που ανέχονται το έγκλημα. Η μετατροπή, σύμφωνα με τον καθηγητή, ακολουθεί συγκεκριμένα στάδια, με πρώτο τη διασπορά άγχους. Σύμφωνα με τις μετρήσεις του Ευρωβαρόμετρου, οι Ευρωπαίοι είναι από τους πιο αγχωμένους πολίτες του πλανήτη. Το ορθολογικό άγχος του θανάτου ενισχύεται καθημερινά από παράλογα άγχη που καλλιεργούνται από τα media. Η οικονομική κρίση ήταν μία ακόμη αφορμή, με τα media να συναγωνίζονται στο ποιο θα προκαλέσει μεγαλύτερο πανικό σε μία λογική που έλεγε στους Ευρωπαίους «εάν νομίζετε ότι τα ακούσατε όλα για την κρίση, περιμένετε να δείτε τι έχω να σας πω από Δευτέρα». 

 

Σε αυτές τις περιπτώσεις οι πολίτες νιώθουν άβολα, αναζητούν ισχυρούς ηγέτες και θέλουν απαντήσεις. Θέλουν να ξέρουν τι προκαλεί το άγχος τους. Η εύκολη λύση είναι η κατασκευή ενός αποδιοπομπαίου τράγου. Είναι ωραίο, προσθέτει ο Χάμελινκ, να μπορείς να βρεις κάποιον να τον κατηγορήσεις για τα πάντα, μία ομάδα να εκτονώσεις την οργή σου, να ξέρεις ότι αυτοί φταίνε και ότι μπορείς να τους κυνηγήσεις. 

 

Στην περίπτωση της οικονομικής κρίσης ήταν η Ελλάδα, και τώρα στην προσφυγική κρίση οι ίδιοι οι πρόσφυγες έχουν μετατραπεί σε εξιλαστήρια θύματα.

 

Το να βρεις έναν αποδιοπομπαίο τράγο δεν είναι αρκετό, προσθέτει ο καθηγητής, χρειάζεται να περάσεις στο δεύτερο στάδιο, να του αφαιρέσεις τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά, να τον αποξενώσεις, να τον κάνεις να φαίνεται σαν ζώο, ώστε να μπορείς πιο εύκολα να ανεχθείς τον θάνατό του. Και το τρίτο και τελευταίο στάδιο είναι να τον κατηγορήσεις ότι αυτός θέλει να σε σκοτώσει, να σου προξενήσει κακό, ώστε η δολοφονία του να αποκτά τα χαρακτηριστικά αυτοάμυνας. Το έκαναν οι ναζί με τους Εβραίους, το κάνει ο λαϊκισμός και τα media με τους πρόσφυγες.

 

Πολιτικό το πρόβλημα 

 

Το πολιτικό σύστημα της Ευρώπης, σύμφωνα με τον Κενάν Μαλίκ, συγγραφέα του βιβλίου «The Quest for a Moral Compas», οικοδομήθηκε γύρω από τις διαφορές των σοσιαλδημοκρατικών και συντηρητικών κομμάτων, οι οποίες στο πλαίσιο της τεχνοκρατικής διαχείρισης έχουν εξανεμιστεί. 

 

Οι πολίτες βιώνουν την κρίση της πολιτικής αντιπροσώπευσης με την αίσθηση ότι περιορίζεται η φωνή τους και αντιμετωπίζουν τα πολιτικά ιδρύματα ως εστίες διαφθοράς. Η μετανάστευση δεν ενίσχυσε το πολιτικό πρόβλημα, την αποπολιτικοποίηση, δεν αποδυνάμωσε το εργατικό διεκδικητικό κίνημα, ούτε επέβαλε πολιτικές λιτότητας, αλλά μοιάζει να ανασύρει όλους τους κρυμμένους σκελετούς από το ντουλάπι και να αναδεικνύει την απόσταση που έχει δημιουργηθεί ανάμεσα στην κοινωνία και τις πολιτικές ελίτ. 

 

Οι πρωτόγνωρες για τις μεταπολεμικές γενιές αντιδράσεις, με ακραία περιστατικά ρατσιστικής βίας, η ανοχή για τους νεκρούς στη Μεσόγειο, οι κόκκινες πόρτες στα σπίτια των προσφύγων, τα βραχιολάκια στα χέρια για να ξεχωρίζουν, η απαγόρευση πρόσβασης σε δημόσιες πισίνες, οι αντιδράσεις για τα κέντρα υποδοχής, είναι το επικοινωνιακό αποτέλεσμα της προσφυγικής κρίσης, μιας κρίσης η οποία είναι λίγο διαφορετική από αυτή που όλοι έχουμε στο μυαλό μας. Σύμφωνα με τον Μαλίκ, το δίλημμα που αντιμετωπίζει η Ευρώπη είναι εάν θα δώσει μία ηθική και αποτελεσματική λύση στο προσφυγικό ή εάν η λύση που δείχνει να κερδίζει την πλειοψηφία των Ευρωπαίων θα είναι ανήθικη και αναποτελεσματική. 

 

Η λύση μάλλον θα είναι αναποτελεσματική, γιατί ήδη οι Ευρωπαίοι πολιτικοί και τα media επιλέγουν για άλλη μία φορά έναν δρόμο που δεν βγάζει πουθενά. Η Ευρώπη αντιμετωπίζει το μεταναστευτικό σαν να βρίσκεται σε πόλεμο και όπως διαπίστωσε δημοσιογράφος του «Spiegel», που βρέθηκε στο στρατηγείο της Frontex, η ρητορική ήταν «ότι υπερασπίζονται τα σύνορα της Ευρώπης απέναντι στον εχθρό».

 

Πολλές από τις αποφάσεις που έλαβε η Ευρώπη τον τελευταίο χρόνο για το προσφυγικό εντάσσονται σε αυτή τη λογική. Το σχέδιο των 10 σημείων, το οποίο μεταξύ άλλων περιλάμβανε τον εντοπισμό και την καταστροφή των πλοίων που χρησιμοποιούν οι δουλέμποροι, οι φράχτες στην Ουγγαρία και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, η απόφαση Γερμανίας, Αυστρίας, Γαλλίας, Σουηδίας και Δανίας να αναστείλουν τη συνθήκη Σένγκεν, είναι χαρακτηριστικά δείγματα του τρόπου που επιλέγει η Ευρώπη να αντιμετωπίσει το ζήτημα. Η Ευρώπη δείχνει με νόμους, τύπου Δανίας για την κατάσχεση της κινητής περιουσίας των προσφύγων, να θέλει να στείλει μήνυμα στους πρόσφυγες ότι δεν είναι καλοδεχούμενοι, αλλά πριν από τους πρόσφυγες το μήνυμα φθάνει στους ακροδεξιούς και τροφοδοτεί έναν φαύλο κύκλο κλιμάκωσης της έντασης.

 

Οι Ευρωπαίοι μοιάζουν να αποδέχονται την προοπτική μιας Ευρώπης-φρουρίου, εφόσον δεν παρουσιάζεται μία «ρεαλιστική» εναλλακτική πολιτική πρόταση. Η κοινή γνώμη της Τσεχίας διαφωνεί με την παροχή ασύλου στους πρόσφυγες, παρά το γεγονός ότι καλείται να υποδεχθεί μόλις 520. Ο λαϊκιστής πρόεδρος Μίλος Ζέμαν υποστήριξε ότι οι πρόσφυγες είναι αδύνατο να ενσωματωθούν. Τα ξενοφοβικά κόμματα ενισχύονται στη Σουηδία, την Ολλανδία και ακόμη και στη Γερμανία το ακροδεξιό «Εναλλακτική για τη Γερμανία» έχει φθάσει σε διψήφια ποσοστά. Όπως γράφει δημοσίευμα του «Economist», το αντι-προσφυγικό κλίμα έχει ενώσει την Ουγγαρία, την Πολωνία, τη Σλοβακία και την Τσεχία. Χώρες που ναι μεν συμφωνούσαν σε κάποια ζητήματα, αλλά είχαν και μεγάλες διαφορές, τώρα εμφανίζονται με τις πιο ακραίες απόψεις στο ζήτημα του προσφυγικού.

 

 

Παρά το γεγονός ότι οι αριθμοί των προσφύγων έχουν αυξηθεί, δεν υπάρχει κάτι νέο τα τελευταία 25 χρόνια στην προσπάθεια των προσφύγων να περάσουν στην Ευρώπη. 

 

Μέχρι το 1991, γράφει ο Mαλίκ, η Ισπανία είχε ανοιχτά σύνορα με τη Βόρεια Αφρική, οι μετανάστες μπορούσαν να εργάζονται στην Ισπανία και να επιστρέφουν στο σπίτι τους. Η χώρα υποχρεώθηκε ως μέλος της Ε.Ε. να κλείσει τα σύνορα και για να μπει στη συνθήκη Σένγκεν υποχρεώθηκε να χτίσει φράχτη στα σύνορα με το Μαρόκο. Το κλείσιμο των συνόρων και ο ψηλός φράχτης δεν εμπόδισε τους Αφρικανούς να συνεχίζουν να μπαίνουν στην Ευρώπη, όμως από το 1991 μέχρι σήμερα περισσότεροι από 20.000 έχουν πεθάνει στην προσπάθειά τους να διασχίσουν τη Μεσόγειο. 

 

Ο φράχτης στο Μαρόκο ήταν το μοντέλο που επέλεξε να εφαρμόσει η Ευρώπη για την αντιμετώπιση του προσφυγικού, με την ποινικοποίηση της μετανάστευσης, τη στρατικοποίηση των συνόρων και την οικονομική ενίσχυση χωρών εκτός Ε.Ε., από το Μαρόκο μέχρι την Τουρκία, για τον περιορισμό των ροών. Κανένα από αυτά τα μέτρα δεν εμπόδισε τους μετανάστες, απλώς τους οδηγεί κάθε φορά στο να βρίσκουν νέες, πιο επικίνδυνες διαδρομές. 

 

Ακόμη και μετά τη σημαντική αύξηση των προσφυγικών ροών το 2015, οι πρόσφυγες που έχουν εισέλθει στην Ευρώπη υπολογίζονται σε περίπου ένα εκατομμύριο και αυτό αντιστοιχεί στο 0,1% του συνολικού πληθυσμού της ηπείρου. Το πρόβλημα της Ευρώπης είναι απειροελάχιστο σε σχέση με το πρόβλημα του Λιβάνου, όπου ήδη φιλοξενεί 1,3 εκατ. πρόσφυγες το 20% του πληθυσμού της χώρας.

 

Το σημαντικότερο στοιχείο, το οποίο δεν ακούγεται στον διάλογο για την προσφυγική κρίση, είναι, σύμφωνα με πρόσφατη συνέντευξη του Nόαμ Τσόμσκι, το γεγονός ότι η Ευρώπη αντιδρά σε ένα πρόβλημα για τη δημιουργία του οποίου έχει σημαντικές ευθύνες. Τόσο, λέει ο Τσόμσκι, για την εισβολή στο Ιράκ, την καταστροφή της Λιβύης που έχει μετατραπεί σε βάση του ISIS, την καταστροφή της Συρίας, όσο και για το γεγονός ότι για αιώνες απομυζούσε τον πλούτο της Αφρικής. 

 

Το Βέλγιο, λέει ο Τσόμσκι, «φωνάζει για τους πρόσφυγες» και ξεχνά ότι εκμεταλλευόταν το Κονγκό με σκληρότητα που ξεπερνούσε αυτή των Ευρωπαίων ανταγωνιστών του. Όταν τελικά η χώρα απελευθερώθηκε το 1960 υπήρξαν πραγματικές προοπτικές υπό την ηγεσία του Πατρίς Λουμούμπα. Ο ηγέτης της χώρας στοχοποιήθηκε από τη CIA, αλλά πριν από τους Αμερικανούς έφθασαν εκεί οι Βέλγοι, το σώμα του κόπηκε σε κομμάτια και διαλύθηκε σε θειικό οξύ. Αλλά αυτά είναι… μακρινές ιστορίες και δεν απασχολούν τον σύγχρονο διάλογο για το προσφυγικό.

 

 

Με δύο εκατομμύρια πρόσφυγες στην Τουρκία και τις προβλέψεις να μιλάνε για πολύ μεγαλύτερα ποσοστά προσφύγων και μεταναστών να επιχειρούν να περάσουν στην Ευρώπη τα επόμενα χρόνια, τους Ευρωπαίους να εμφανίζονται τρομοκρατημένοι από την «εισβολή» και τους φασίστες να αναλαμβάνουν περιπολίες σε πόλεις ακόμη και προοδευτικών χωρών, είναι λίγοι αυτοί που πιστεύουν ότι μπορεί να δοθεί ορθολογική απάντηση. 

 

Ο τρόπος που επιλέγουν οι Ευρωπαίοι ηγέτες και τα κυρίαρχα media να αντιμετωπίσουν το θέμα ενισχύει την απαισιοδοξία. Στη Γερμανία οι σεξουαλικές επιθέσεις στην Κολωνία διογκώθηκαν και η αναπαραγωγή τους συνέβαλε αποφασιστικά στη μεταστροφή της κοινής γνώμης. Ο Ρολφ Βαν Ντικ, επικεφαλής του τμήματος Κοινωνικής Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου του Goethe λέει ότι οι συλλογικές εκφράσεις και τα πιστεύω διαμορφώνονται. Σεξουαλικές επιθέσεις συμβαίνουν κάθε χρόνο στο Oktoberfest, αλλά δεν γίνονται ειδήσεις στα media. Αυτό που συνέβη στην Κολωνία είναι ο κανόνας για ένα Σαββατόβραδο στο Μπέρμιγχαμ, είπε σε εκπομπή του BBC η βουλευτής των Εργατικών Τζες Φίλιπς, αλλά εκεί δράστες δεν είναι οι πρόσφυγες για να γίνει θέμα. Οι πρόσφυγες θα συνεχίσουν να προβάλλονται ως εγκληματίες και βιαστές, έστω κι αν, όπως γράφει το «Spiegel», το ποσοστό εγκληματικότητας των προσφύγων είναι μικρότερο του 0,5%.

 

Όπως αναφέρει ο Μαλίκ, το πρόβλημα δεν έχει άμεση λύση. Και είναι δύσκολο η λύση να είναι ηθική, λειτουργική και ταυτόχρονα να έχει την πλειοψηφία στην κοινωνία. Το πρόβλημα ακουμπά στο επίπεδο της πολιτικής εκπροσώπησης, αλλά κυρίως στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε το πρόβλημα. 

 

Η Ευρώπη φαίνεται να βρίσκεται στα πρόθυρα ενός νέου συλλογικού φόβου, και σε αυτές τις περιπτώσεις, λέει στην DW η Ούλριχ Βάγκνερ από το Πανεπιστήμιο Marburg, το μυαλό κλειδώνει και ψάχνει τρόπους να αντιμετωπίσει τον φόβο. Οι άνθρωποι, συμπληρώνει, ψάχνουν για απλές απαντήσεις και απλές λύσεις. Συμφωνώντας μάλιστα με τον συνάδελφό της Σις Χάμελινκ, υποστηρίζει ότι πολύ σύντομα το πλήθος πείθεται ότι αυτοί που φταίνε πρέπει να φύγουν, και όταν δεν μπορούν να τους διώξουν οι ίδιοι, παρέχουν το δικαίωμα σε λαϊκιστές, ακροδεξιούς και φασίστες, όπως ακριβώς κάναμε κι εμείς στην Ελλάδα με τη Χρυσή Αυγή.