Κινούμενοι με τον Ηλεκτρικό προς Ομόνοια με κατεύθυνση προς Κηφισιά, λίγο πριν μπει ο συρμός στον σταθμό, οι παρατηρητικοί επιβάτες ίσως έχουν προσέξει ότι, μέσα στο λιγοστό φως του παλιού τούνελ, φαίνεται στα αριστερά μία διακλάδωση, δίπλα από την γραμμή της καθόδου. Από το τραίνο φαίνεται ένας ευρύχωρος, ανοιχτός χώρος – και τίποτα παραπάνω.

Μοιάζει με μέρος του κατασκευαστικού εγχειρήματος του παλαιότερου αστικού σιδηροδρόμου της πρωτεύουσας. Είναι κάτι πολύ παραπάνω: Είναι ένας παλιός σταθμός, που, κάτι περισσότερο από 7 δεκαετίες πριν, λειτούργησε ως αντιαεροπορικό καταφύγιο για τους Αθηναίους.

Είναι μία μόνο από τις αποκαλυπτικές περιγραφές για μια άγνωστη, μυστήρια και σκοτεινή Αθήνα που κείται βουβή κάτω από τα πόδια μας, που παρουσίασε ο ιστορικός και ερευνητής Κωνσταντίνος Κυρίμης* σε εκδήλωση που διοργανώθηκε στο πλαίσιο του κύκλου δράσεων μνήμης και τιμής για τα 74 χρόνια από την απελευθέρωση της Αθήνας που συνδιοργάνωσαν ο Δήμος Αθηναίων, η Περιφέρεια Αττικής, το Ίδρυμα της Βουλής για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, η ΕΡΤ και άλλοι φορείς.

Στην κατάμεστη αίθουσα του Σεράφειου κέντρου του δήμου Αθηναίων, στην Πειραιώς, το απόγευμα της Δευτέρας, «δεν έπεφτε καρφίτσα», και ας ήταν πολλές δεκάδες οι κάτοικοι και επισκέπτες της πόλης που βρέθηκαν στον χώρο για να παρακολουθήσουν την παρουσίαση του Κ. Κυρίμη με τίτλο «Το παρελθόν κάτω από τα πόδια μας: τα καταφύγια της Αθήνας». Ένα παρελθόν που πρώτη φορά ήρθε, σε όλη του την έκταση και με όλη την επισημότητα, στην επιφάνεια.

Από τον «κούφιο» Λυκαβηττό στα έγκατα του υπ. Οικονομικών

Πευκόφυτος, με εύκολη πρόσβαση και πανοραμική θέα στην πρωτεύουσα, ο Λυκαβηττός αποτελεί αγαπημένη επιλογή περιπάτου για τους Αθηναίους. Λίγοι όμως γνωρίζουν ότι στο εσωτερικό του κρύβει ένα τεράστιο οχυρωματικό έργο, με 150 μέτρα στοών και χώρους συνολικού εμβαδού 500 τ.μ. Κατασκευασμένο -όπως και τα υπόλοιπα καταφύγια- την περίοδο αμέσως πριν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν τα σύννεφα της επερχόμενης πολεμικής αναμέτρησης πύκνωναν απειλητικά, διαθέτει μέχρι και εσωτερική δεξαμενή νερού, καθώς και πολυβολεία.

Ακόμα λιγότερο γνωστή είναι η ύπαρξη ενός ευρύχωρου καταφυγίου κάτω από το κτήριο του υπ. Οικονομικών στην Καραγιώργη Σερβίας, στην «καρδιά» της Αθήνας. Όπως περιέγραψε ο Κ. Κυρίμης ο χώρος ήταν επί χρόνια πλημμυρισμένος από νερό, με αποτέλεσμα ακόμα και η βαριά ατσάλινη, θωρακισμένη πόρτα του καταφυγίου να έχει διαβρωθεί από την σκουριά.

Αντιαεροπορικό καταφύγιο υπάρχει και στο υπόγειο πολυκατοικίας που βρίσκεται στον αριθμό 4 της λεωφόρου Κηφισίας. Πρόκειται μάλιστα για το κτήριο όπου υπογράφηκε η συνθήκη παράδοσης της Αθήνας στους ναζί. Σύμφωνα δε με τον Κ. Κυρίμη, το σκληρό πέτρωμα στην περιοχή είχε ως αποτέλεσμα να εκτοξευθεί το κόστος κατασκευής της πολυκατοικίας -που όπως όλες οι νεόδμητες οικοδομές της εποχής, με βάση αναγκαστικό μεταξικό νόμο, έπρεπε να διαθέτει αντιαεροπορικό καταφύγιο, με αποτέλεσμα ο ιδιοκτήτης της να αναγκαστεί να πουλήσει διαμερίσματα σε τρίτους.

Τα κολαστήρια των Γερμανών και το μυστικό μιας παιδικής βιβλιοθήκης

Μετά την κατάληψη της Αθήνας από τους Ναζί τα καταφύγια της πρωτεύουσας άλλαξαν χέρια, ενίοτε και χρήση. Κάποια από αυτά μετατράπηκαν σε κολαστήρια των Ναζί, όπου μαρτύρησαν χιλιάδες αγωνιστές της Αντίστασης. Η πιο γνωστή περίπτωση είναι μάλλον το μέγαρο της Κοραή 4, στο κέντρο της Αθήνας, το υπόγειο αντιαεροπορικό καταφύγιο του οποίου μετατράπηκε σε γερμανικά κρατητήρια. Πρόκειται για το διώροφο υπόγειο όπου λειτουργεί ως Χώρος Ιστορικής Μνήμης της περιόδου 1941-1944, αποτελώντας έναν από τους ελάχιστους χώρους που δεν καταστράφηκαν ή αφέθηκαν στη φθορά του χρόνου αλλά διατηρήθηκαν για να θυμίζουν τα εγκλήματα του ναζισμού.

Σε χώρο ανακρίσεων και βασανιστηρίων μετατράπηκε από τους Γερμανούς και το υπόγειο του κτηρίου που βρίσκεται στον αριθμό 7 της οδού Ζαλοκώστα, στο Κολωνάκι, ενώ στους ορόφους διέμεναν αξιωματούχοι των Ναζί.

Σκοτεινά μυστικά από την περίοδο της Κατοχής στην πρωτεύουσα παραμένουν κρυμμένα ακόμα και στα πιο απρόσμενα μέρη. Έτσι ένα έπιπλο στην παιδική βιβλιοθήκη του Δήμου Αθηναίων κρύβει μια καταπακτή που οδηγεί σε μια στενή, σκοτεινή στοά, η οποία καταλήγει σε ένα μεγάλο καταφύγιο. Τα σκουριασμένα κάγκελα μέσα στον μεγάλο χώρο μαρτυρούν ότι, κάτω από ένα πάρκο στο οποίο σήμερα παίζουν παιδιά, όπως χαρακτηριστικά περιέγραψε ο Κ. Κυρίμης, κρύβεται μία τοποθεσία που χρησιμοποιήθηκε ως κρατητήριο από τους Ναζί. Από τον μεγάλο ενιαίο χώρο ξεκινούν τέσσερις στοές, όσες εκ των οποίων δεν έχουν μπαζωθεί καταλήγουν σε εξόδους αρκετά μέτρα μακρύτερα, που στον ανυποψίαστο περαστικό μοιάζουν με κοινά φρεάτια.

Καταφύγια των Ναζί υπάρχουν διάσπαρτα και σε άλλα σημεία της Αττικής ενώ συχνά, όπως ανέφερε ο Κ. Κυρίμης, κατασκευάστηκαν με καταναγκαστική εργασία των κατοίκων της σκλαβωμένης Αθήνας.

Κάποια δε εξ αυτών χρησιμοποιούνταν και ως χώροι αναψυχής για τους Γερμανούς στρατιώτες, οι οποίοι σκάλιζαν στους τοίχους στιγμές της καθημερινότητάς τους: Ένα «στούκας» πάνω από την Ακρόπολη, στρατιώτες να διασκεδάζουν συνοδεία ακορντεόν, ή μία νοσοκόμα να ειδοποιεί τον κλινήρη στρατιώτη ότι ο καφές του είναι έτοιμος.

Οι σύμμαχοι που έγιναν εχθροί

Κάποια από τα καταφύγια δεν χρησιμοποιήθηκαν από τους κατοίκους του λεκανοπεδίου για να προστατευθούν από τους βομβαρδισμούς των Γερμανών, αλλά των συμμάχων. Στον Πειραιά τα -πολύ λιγότερα στον αριθμό- καταφύγια χρησιμοποιήθηκαν από τον άμαχο πληθυσμό για να προστατευθεί από τις Αμερικανικές και Βρετανικές βόμβες που ισοπέδωσαν την πόλη στις 11 Ιανουαρίου του 1944. Το μεγαλύτερο καταφύγιο στο μεγάλο λιμάνι βρισκόταν στον σταθμό του ΗΣΑΠ. Μάλιστα, όπως σημείωσε ο Κ. Κυρίμης, ελλείψει σιδήρου την περίοδο της κατασκευής του, η οροφή του ενισχύθηκε με παλιές σιδηροτροχιές!

Το δε καταφύγιο της Ηλεκτρικής μετατράπηκε σε ομαδικό τάφο για τουλάχιστον 50 (70, σύμφωνα με άλλες εκτιμήσεις) μαθήτριες που έσπευσαν για να προστατευτούν, ωστόσο δεν κατάφεραν να βγουν ποτέ καθώς η καταστροφή στον οικιστικό ιστό γύρω από το καταφύγιο ήταν τέτοια που, μετά τον βομβαρδισμό, δεν υπήρχε πλέον καμία έξοδος από τα χαλάσματα.

Κάποια από τα καταφύγια της Αθήνας χρησιμοποιήθηκαν και κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών, για να προστατευθούν οι κάτοικοι της Αθήνας από τους βομβαρδισμούς των Βρετανών που προσπαθούσαν με κάθε τρόπο να εξοντώσουν τον ΕΛΑΣ.

Αστικοί μύθοι, θρύλοι και αλήθειες

Με το πέρασμα του χρόνου και καθώς τα καταφύγια πέρασαν σε αχρηστία, η ύπαρξή τους μεταπήδησε στη σφαίρα της φαντασίας, αποτελώντας την «πρώτη ύλη» για κάθε είδους σενάρια για τον υπόγειο κόσμο που κείται κάτω από την πρωτεύουσα. Ο Κ. Κυρίμης έκανε λόγο για αστικούς μύθους που θέλουν σήραγγες χιλιομέτρων κάτω από την Αθήνα, να επικοινωνούν ακόμα και με τη Βουλή – ενώ στην πραγματικότητα δεν επικοινωνούν καν μεταξύ τους. Από την άλλη είναι λογικό ο αθέατος κόσμος που όσο βίαια έγινε για χρόνια μέρος της ζωής των Αθηναίων (εξάλλου οι ασκήσεις ήταν συνεχείς και πριν τον πόλεμο) τόσο γρήγορα ξεχάστηκε, να πυροδοτεί τη φαντασία, ειδικά λαμβάνοντας υπόψη το μέγεθός του: Το καταφύγιο του Αρδηττού μόνο διαθέτει χώρους συνολικού εμβαδού 500 τ.μ. στα οποία μπορεί να φιλοξενήσει 1300 άτομα! Αποτελεί δε τον μοναδικό χώρο του είδους που, μέχρι και σήμερα, ένα μικρό μέρος του ηλεκτροδοτείται, προσφέροντας μια απόκοσμη αίσθηση.

Η ειρωνεία της ιστορίας και ένας… φίλος από τα παλιά

Ευρισκόμενοι αρκετά μέτρα κάτω από το έδαφος και περιμένοντας τις βόμβες των Γερμανών να πλήξουν την πόλη, οι Αθηναίοι που βρίσκονταν στα καταφύγια έβλεπαν μπροστά στα μάτια τους επιγραφές στα Γερμανικά! Πρόκειται για μια ειρωνεία της ιστορίας αλλά, όπως αποκάλυψε ο Κ. Κυρίμης, πολλές από τις θωρακισμένες, ατσάλινες πόρτες των καταφυγίων είχαν κατασκευαστεί στη Γερμανία! Καθώς η ελληνική βιομηχανία μέχρι το 1938 δεν μπορούσε να παραγάγει θωρακισμένες θύρες με τα απαιτούμενα χαρακτηριστικά, το ελληνικό κράτος τις εισήγαγε, με αποτέλεσμα να έχουν λάβει πιστοποίηση από την αεράμυνα του Γ’ Ράιχ!

Στα καταφύγια κανείς έρχεται «πρόσωπο με πρόσωπο» και με έναν… φίλο από τα παλιά, καθώς τα φίλτρα αέρα που χρησιμοποιούνταν είχαν κατασκευαστεί από τη SIEMENS!

«Μπαζώθηκαν, θάφτηκαν, σφραγίστηκαν»

Ποια ήταν η τύχη των καταφυγίων μετά το τέλος του πολέμου; Με την πάροδο των χρόνων και καθώς αποτελούσαν πλέον παρωχημένο μέσο πολιτικής προστασίας, τα καταφύγια «μπαζώθηκαν, θάφτηκαν, σφραγίστηκαν, έγιναν αποθήκες», όπως χαρακτηριστικά ανέφερε ο Κ. Κυρίμης. «Είμαστε οι τελευταίοι μάρτυρες μιας πολυτάραχης ιστορικής περιόδου», ανέφερε ο ομιλητής, τονίζοντας ότι είναι ώρα επιτέλους τα καταφύγια της Αθήνας να συντηρηθούν και να ανοίξουν για τους πολίτες.

Οι τόποι μέσα στον αστικό ιστό που συνδέθηκαν με τη βαρβαρότητα του ναζισμού και την λαϊκή Αντίσταση εξαφανίστηκαν «για λόγους όχι μόνο πολεοδομικούς, αλλά και πολιτικούς», σημείωσε από την πλευρά του ο ιστορικός Μενέλαος Χαραλαμπίδης, παρεμβαίνοντας στη συζήτηση. «Ήταν μια ευκαιρία να απαλειφθούν τα ίχνη της Κατοχής, οι τόποι όπου φυλακίστηκαν χιλιάδες αγωνιστές», ανέφερε.

Ωστόσο τα καταφύγια ακόμα υπάρχουν. Και εκτός από τη γοητεία που ασκούν, σκοτεινά και ξεχασμένα κάτω από τους δρόμους της γεμάτης ένταση μητρόπολης, αποτελούν κομμάτι της ιστορίας της Αθήνας και των αγώνων των κατοίκων της.

* Ο ιστορικός και ερευνητής Κωνσταντίνος Κυρίμης έχει σπουδάσει Πληροφορική, Ασφαλιστικά και Business Analysis. Έχει συγγράψει ένα δίτομο έργο για τα καταφύγια της Αθήνας ενώ “στα σκαριά” βρίσκεται και ο τρίτος τόμος. Όλες οι φωτογραφίες αποτελούν ευγενική παραχώρηση από το προσωπικό του αρχείο.