Ο Μέγας Φώτιος, ένας από τους σημαντικότερους λογίους του μεσαιωνικού ελληνισμού, που διετέλεσε Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως και θεωρείται ως μία από τις διαπρεπέστερες μορφές της εν γένει ιστορίας του Βυζαντίου, δεν αφήνει κανένα περιθώριο παρερμηνείας για την εμπλοκή της πολιτικής στις εκκλησιαστικές εξελίξεις. Αλληλογραφώντας με τον τότε Πάπα Νικόλαο έγραφε: «Τά Ἐκκλησιαστικά καί μάλιστά γε τά περί τῶν ἐνοριῶν δίκαια ταῖς πολιτικαῖς ἐπικρατείαις καί διοικήσεσι συμμεταβάλλεσθαι εἴωθεν».

Η πολιτική ποτέ δεν υπήρξε αδιάφορη για τα εκκλησιαστικά ζητήματα, όπως και το αντίστροφο: η Εκκλησία ποτέ δεν έπαψε να εμπλέκεται στην πολιτική προκειμένου να εδραιώσει την εξουσία της.

 

Από τον 9ο αιώνα μ.Χ. εμφανίζεται στην επικράτεια της Ουκρανίας το Κράτος των Ρως με πρωτεύουσα το Κίεβο. Πρώτη ιστορική αναφορά για τα εκκλησιαστικά στο Κίεβο έχουμε από την εποχή του Μεγάλου Φωτίου (820 – 893), όταν στάλθηκε επίσκοπος από την Κωνσταντινούπολη για να ποιμάνει τους πολυπληθείς χριστιανικούς πληθυσμούς που προέρχονταν είτε από ντόπιους γηγενείς κατοίκους είτε από αρπαγέντες χριστιανούς νοτιότερων περιοχών κατά τις επιδρομές των Ρως. Ο εκχριστιανισμός των πληθυσμών της περιοχής επήλθε το 988, όταν ο πρίγκιπας Βλαδίμηρος βαπτίστηκε στα νερά του Δνείπερου από ιερείς που έφτασαν από το Βυζάντιο, με το οποίο είχε στενές εμπορικές σχέσεις. Ο Βλαδίμηρος έλαβε το χριστιανικό όνομα «Βασίλειος» προς τιμήν του Αυτοκράτορα του Βυζαντίου Βασιλείου Β’. Ο Βλαδίμηρος για καθαρά πολιτικούς λόγους εξέφρασε την επιθυμία να αναγνωριστεί από τον Αυτοκράτορα των Ρωμαίων – Βυζαντινών ως ανεξάρτητος ηγεμόνας και να ενταχθεί με αυτόν τον τρόπο στη χριστιανική κοινοπολιτεία των πολιτισμένων λαών. Προκειμένου να εξυπηρετήσει τους πολιτικούς σχεδιασμούς του, επέβαλε το γενικό βάπτισμα όλων των αξιωματούχων και μέσω αυτών όλων των υπηκόων του. Η πολιτική αυτή πρωτοβουλία του Βλαδίμηρου, δηλαδή της δημιουργίας ενός νέου κράτους με κοινή πίστη, είχε ευεργετικά αποτελέσματα.

 

Η επικράτηση των Μογγόλων στη ρωσική πεδιάδα μετά το 1240 σηματοδότησε τη μετάβαση του κέντρου σε βορειότερες περιοχές, αρχικά στο Βλαδιμήρ, με τη Μόσχα να αναλαμβάνει τελικά τα ηνία της πολιτικής και εκκλησιαστικής ηγεσίας των Ρώσων, μετά την αναγνώριση του Ιβάν Α’ ως μεγάλου ηγεμόνα και την εγκατάσταση εκεί του μητροπολίτη Κιέβου ως επικεφαλής της ρωσικής ιεραρχίας. Στη μετάβαση αυτή συνέβαλε και η επικράτηση στη Μικρή Ρωσία, όπως ονομαζόταν η Ουκρανία, των ρωμαιοκαθολικών Λιθουανών μετά το 1280. Το Κίεβο παρέμεινε πολιτικό και εκκλησιαστικό κέντρο των Ρώσων για περισσότερο από δύο αιώνες και η ιεραρχία του, που εξαρτιόταν από την Κωνσταντινούπολη, εργάστηκε για την ιεραποστολή εντός και εκτός της ρωσικής ηγεμονίας.

 

Έπειτα από μια σειρά εξελίξεων και κυριαρχικών ανακατατάξεων στην περιοχή και την Άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453, η Ρωσία δεν δέχεται τον απεσταλμένο της Κωνσταντινούπολης Ισίδωρο (ο οποίος είχε δεχτεί τις αποφάσεις της Συνόδου της Φεράρας – Φλωρεντίας) ως φιλολατίνο και αποφασίζει να γίνεται η εκλογή των προκαθημένων ανεξάρτητα από το Πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης. Τότε, για πρώτη φορά μνημονεύθηκε ο μητροπολίτης ως Μόσχας και όχι Κιέβου. Η Ρωσία, χειραφετημένη από την πολιτική κυριαρχία των Μογγόλων και με εκκλησιαστική ανεξαρτησία, επιδιώκει να αναγνωριστεί ως νέα ηγετική δύναμη της Ορθοδοξίας.

 

Με τους νέους συσχετισμούς επιρροής και δυνάμεως, τα πράγματα αρχίζουν να περιπλέκονται ιδιαίτερα. Στη νέα υπό διαμόρφωση κατάσταση ως φυσικό επακόλουθο ήταν να αποκοπούν οι επαρχίες εκείνες που παρέμεναν ακόμα υπό λιθουανικό έλεγχο στα δυτικά τμήματα της σημερινής Ουκρανίας, με τον σχηματισμό εκ νέου της Μητρόπολης Κιέβου με επικεφαλής τον φιλολατίνο Γρηγόριο. Αυτές οι ανακατατάξεις αφήσαν ελεύθερο και πρόσφορο έδαφος για την εισβολή της Ουνίας. Λιθουανοί και Πολωνοί, με την υποκίνηση και συνδρομή της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, χρησιμοποιώντας κάθε μέσο, επιδίωξαν να ενώσουν τους Ορθοδόξους με τη Ρωμαϊκή Εκκλησία. Έτσι, αναγνωρίστηκαν εκείνοι οι μητροπολίτες που δέχθηκαν την Ένωση στη Φλωρεντία (στη Φεράρα το 1438 και αργότερα, το 1439, στη Φλωρεντία, συζητήθηκε το ζήτημα της Ένωσης των Εκκλησιών – Ανατολικής και Δυτικής – υπό την ηγεσία του Πάπα).

 

Μετά την πτώση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας το 1453, η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία έγινε αυτοκέφαλο τμήμα του ανατολικού χριστιανισμού. Η αυτοκεφαλία της Ρωσικής Εκκλησίας παραχωρήθηκε από το Οικουμενικό Πατριαρχείο το 1589, όταν αναγνωρίστηκε ταυτόχρονα η αναγόρευση του μητροπολίτη Μόσχας σε Πατριάρχη. Να σημειώσουμε επίσης ότι το δικαίωμα της χειροτονίας του μητροπολίτη Κιέβου από τον Πατριάρχη Μόσχας αποτελεί παραχώρηση από τον Οικουμενικό Πατριάρχη Διονύσιο Δ’, η οποία έγινε το 1686. Στην απόφαση αυτή περιλαμβάνεται η πρόβλεψη ότι ο Οικουμενικός Πατριάρχης θα μνημονεύεται πριν από τον Πατριάρχη Μόσχας. Κατά συνέπεια, ο μητροπολίτης Κιέβου ανέκαθεν εξαρτάται από τον Οικουμενικό Πατριάρχη, του οποίου μάλιστα θεωρείται έξαρχος.

 

Το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως προσπάθησε να ενισχύσει τους αμυνόμενους ορθόδοξους με την αποστολή εκπροσώπων (όπως ο μετέπειτα Πατριάρχης Κύριλλος Λούκαρις), αλλά η ισχύς των Ρωμαιοκαθολικών βασιλέων ήταν ανυπέρβλητη. Το γνωστό μυθιστόρημα «Τάρας Μπούλμπα» του Γκόγκολ περιγράφει γλαφυρά τις συγκρούσεις των ντόπιων με τους Πολωνούς κατακτητές, με συνεχείς αναφορές στην εκκλησιαστική καταπίεση. Η κατάσταση που επέφερε η Ουνία δημιούργησε μια χαοτική ατμόσφαιρα, η οποία άρχισε να τακτοποιείται το 1686 μετά τη νίκη των Ρώσων και την αποχώρηση των Πολωνών από την Ουκρανία και τη Λευκορωσία, οι οποίες ενώθηκαν πλέον με το ρωσικό κράτος. Από τη μια, η δράση της Ουνίας και των Ρωμαιοκαθολικών και από την άλλη η πολιτική των Τσάρων που προσπαθούσαν να επιβάλουν το Πατριαρχείο Μόσχας παρακάμπτοντας το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, δημιούργησαν μια έκρυθμη εκκλησιαστική πραγματικότητα στην Ουκρανία που διήρκεσε διακόσια πενήντα έτη. Η κυριαρχία της Ρωσίας στην περιοχή εδραιώθηκε μετά τη νίκη των Ρώσων επί των Σουηδών στην Πολτάβα το 1709 και κυρίως μετά τις διαιρέσεις της Πολωνολιθουανικής Κοινοπολιτείας το 1795.