Στον πυρήνα των διαρκών εντάσεων της ευρωζώνης βρίσκεται η μόνιμη γκρίνια ότι ο εύπορος Βορράς θρέφει τον ανεύθυνο Νότο. Είναι, όμως, έτσι;

Ο πάγιος αυτός φόβος των Βορείων έχει οδηγήσει πολιτικούς και τραπεζίτες να φρενάρουν τις τραπεζικές μεταρρυθμίσεις και τη δημοσιονομική ολοκλήρωση στην ευρωζώνη. Έχει προκαλέσει αναρίθμητους καυγάδες πάνω στο θέμα της νομισματικής πολιτικής, ο τελευταίος των οποίων συνεχίζεται ακάθεκτος.

Την 1η Νοεμβρίου η ΕΚΤ ξανάρχισε το QE (ποσοτική χαλάρωση), δηλαδή την αγορά ομολόγων, χρησιμοποιώντας νέο χρήμα. Η συγκεκριμένη απόφαση, που ελήφθη τον Σεπτέμβριο, δέχθηκε επίθεση από εφημερίδες και πρώην και νυν κεντρικούς τραπεζίτες στις βόρειες χώρες, συμπεριλαμβανομένων της Γερμανίας και της Ολλανδίας.

Οι αντιρρήσεις αντανακλούν τον φόβο ότι τα αρνητικά επιτόκια επιτρέπουν στις νότιες χώρες να τη γλιτώσουν σκανδαλωδώς, με δυο λόγια ότι έτσι η νομισματική πολιτική θα μοιάζει με ένα είδος χρηματικών μεταφορών.

Στην πραγματικότητα το αν ο Βορράς της ευρωζώνης επιδοτεί τον Νότο είναι ένα ζήτημα περίπλοκο. Οι διαφορές στο βιοτικό επίπεδο παραμένουν μεγάλες, αλλά οι διασυνοριακές ροές έχουν γίνει πιο ισορροπημένες. Και η αλήθεια είναι ότι ο Βορράς είναι εν μέρει υπεύθυνος για τη νομισματική πολιτική για την οποία παραπονιέται.

Όταν πρωτοδημιουργήθηκε, το ευρώ συνέδεσε ένα ανόμοιο σύνολο χωρών. Το κατά κεφαλήν ΑΕΠ στην Ελλάδα, την Πορτογαλία και την Ισπανία ήταν κατά 30% – 40% χαμηλότερο απ’ ό,τι στη Γερμανία. Η Γερμανία από την πλευρά της, έχοντας ακόμα αισθητές τις παρενέργειες της επανένωσης, είχε να παλέψει με την υποτονική ανάπτυξη και την υψηλή ανεργία. Ήταν ασφαλώς πλούσια, αλλά άλλοι ήταν πλουσιότεροι. Στην Αυστρία και την Ολλανδία το μέσο κατά κεφαλήν εισόδημα ήταν κατά 10% και 20% αντίστοιχα υψηλότερο από αυτό της Γερμανίας.

Την πρώτη δεκαετία της νομισματικής ένωσης τα διασυνοριακά τραπεζικά δάνεια τροφοδότησαν τις δημόσιες και τις ιδιωτικές υπερβολικές δαπάνες, πράγμα που ανέβασε τους μισθούς και διάβρωσε την ανταγωνιστικότητα. Τα ελλείμματα τρεχουσών συναλλαγών διευρύνθηκαν σε 15% στην Ελλάδα και 12% στην Πορτογαλία. Όταν χτύπησε η κρίση, οι ιδιωτικές χρηματικές ροές στέρεψαν. Σε Ελλάδα, Ιρλανδία, Ισπανία και Πορτογαλία αντικαταστάθηκαν, ως γνωστόν, από προγράμματα διάσωσης.

Το TARGET 2, ένα τραπεζικό σύστημα πληρωμών που χρησιμοποιείται για τη διευθέτηση λογαριασμών μεταξύ των εθνικών κεντρικών τραπεζών και της ΕΚΤ, λειτούργησε και ως ρυθμιστής προστασίας, πρακτικά επιτρέποντας στις κεντρικές τράπεζες των χωρών που βρίσκονταν σε κρίση να δανείζονται από άλλες.

Αν χωρίσουμε οκτώ από τις χώρες που μπήκαν στο ευρώ πριν από το 2001, δηλαδή χωρίς να συμπεριλάβουμε αυτές που μπήκαν αργότερα, σε Βορρά και Νότο, τότε είναι ξεκάθαρο ότι η οικονομική διασπορά με τις ανισότητες σε διάφορους οικονομικούς δείκτες όπως ΑΕΠ κατά κεφαλήν, δημόσιο χρέος κι ανεργία, έχει ξεκάθαρα διευρυνθεί.

Ο Βορράς, δηλαδή η Γερμανία, η Αυστρία, η Φινλανδία και η Ολλανδία, βγήκε μπροστά, με τη Γερμανία να βοηθιέται από τις μεταρρυθμίσεις στην αγορά εργασίας.

Πιο… νότια πλέον η Γαλλία

Ο Νότος, δηλαδή η Ελλάδα, η Ιταλία, η Πορτογαλία και η Ισπανία, έμειναν πίσω. Η Γαλλία βρίσκεται στη μέση των δύο ομάδων. Το 1999 το κατά κεφαλήν εισόδημα στη Γαλλία ήταν σχεδόν ίσο με αυτό της Γερμανίας. Σήμερα, με την ανεργία, το χρέος και το έλλειμμα τρεχουσών συναλλαγών να παραμένουν υψηλά, μοιάζει περισσότερο νότια παρά βόρεια.

Όμως οι νότιοι εξαρτώνται λιγότερο από τις οικονομικές ροές συγκριτικά με τον Βορρά. Πιο τρανταχτό παράδειγμα η ροή των κεφαλαίων μεταξύ Γερμανίας και Ισπανίας. Το έλλειμμα τρεχουσών συναλλαγών της Ισπανίας με τη Γερμανία έχει σχεδόν κλείσει. Παράλληλα οι καθαρές ροές κεφαλαίων συρρικνώθηκαν.

Το 2006 Γερμανοί επενδυτές έριξαν 50 δισ. ευρώ στην Ισπανία. Πέρυσι έπεσαν σε μόλις 3 δισ. ευρώ. Η αλλαγή εν μέρει αντικατοπτρίζει και σχετικές βελτιώσεις στην ανταγωνιστικότητα του Νότου. Στη Γερμανία μεταξύ 2015 και 2018 το εργατικό κόστος αυξήθηκε με διπλάσιο ρυθμό από ό,τι στον Νότο.

Οι ροές της εργασίας έχουν επίσης μια κατεύθυνση από Νότο προς Βορρά. Υπολογίζεται ότι η Γερμανία υποδέχθηκε 27 εκατ. Ευρωπαίους μετανάστες από άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης μεταξύ 2008 και 2017. Το ένα τρίτο αυτών των μεταναστών προέρχεται από τον Νότο. Χώρες όπως η Ελλάδα και η Πορτογαλία έχασαν εργαζόμενους με υψηλές ικανότητες και προσόντα, νέους στην πλειονότητά τους.

Εν ολίγοις η Γερμανία, και γενικότερα ο Βορράς, ήταν ο αποδέκτης μιας μεγάλης μεταφοράς σε δεξιότητες και επένδυσης σε εκπαίδευση. Αυτή η… επένδυση έγινε από τον Νότο, δηλαδή με χρήματα των φορολογουμένων του Νότου, που εκπαίδευσαν αυτούς τους νέους, αλλά την υπεραξία τους την παίρνει άλλη χώρα.

Σύμφωνα με το Γερμανικό Ινστιτούτο Οικονομικών Ερευνών, η νομισματική πολιτική δεν είναι ένα απλοϊκό παιχνίδι μεταξύ Βορρά και Νότου, όπου οι απώλειες του ενός αποτελούν οφέλη του άλλου. Η κατάσταση είναι πιο σύνθετη. Εκτός από τα κράτη του Νότου, είναι και η γερμανική κυβέρνηση που επωφελείται από τα χαμηλότερα κόστη των επιτοκίων.

Οι βόρειες χώρες, που είναι περισσότερο προσανατολισμένες στις εξαγωγές συγκριτικά με τον Νότο, κέρδισαν τα μέγιστα από ένα αποδυναμωμένο ευρώ. Και θα χρειάζονταν λιγότερα μέτρα δημοσιονομικής πολιτικής για την τόνωση της ανάπτυξης αν από την αρχή η Γερμανία και η Ολλανδία ξόδευαν περισσότερα μέσα στις ίδιες τους τις χώρες, ανεβάζοντας έτσι τη ζήτηση για το ευρώ και τον πληθωρισμό, από το να συσσωρεύουν τεράστια πλεονάσματα.

Αυτό το μόνιμο χάσμα μεταξύ Βορρά και Νότου καθιστά τη μεταρρύθμιση της ευρωζώνης έναν άθλο τουλάχιστον βασανιστικό. Η πραγματική μεταρρύθμιση μοιάζει με ηράκλειο εγχείρημα.

Παγίδα η εγγύηση καταθέσεων

Στις 5 Νοεμβρίου ο Όλαφ Σολτς, υπουργός Οικονομικών της Γερμανίας, ανακοίνωσε ότι θα υποστήριζε μια πανευρωπαϊκή εγγύηση καταθέσεων, αλλά αυτή η αλλαγή στη γερμανική στρατηγική έκρυβε μια παγίδα: Οι τράπεζες στις χώρες του Νότου θα πρέπει να υποστηρίξουν τις μεγάλες κατοχές εθνικού χρέους με περισσότερα αποθεματικά. Ακόμα και σήμερα οι φόβοι των Βορείων για μεταφορές χρημάτων στον Νότο επιμένουν. Και σε μεγάλο βαθμό καθορίζουν τη «στρατηγική» ατζέντα.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση βρίσκεται αυτή τη στιγμή μπροστά σε ένα σταυροδρόμι και το ποιο από τα δύο μονοπάτια τελικώς θα ακολουθήσει θα εξαρτηθεί εν πολλοίς από την εμμονή ή όχι σε πεποιθήσεις όπως αυτή του Βορρά που τρέμει μην επωφεληθεί ανέξοδα ο Νότος από τον πλούτο του.

Οι… νεκρολογίες

Στην καρδιά της ευρωκρίσης, γύρω στο 2012, υπήρξε ένας καταιγισμός πρόωρων νεκρολογιών για την Ε.Ε., οι οποίες επανήλθαν με τη μεταναστευτική κρίση, τα τρομοκρατικά χτυπήματα και το Brexit. Η Ευρώπη είχε, υποτίθεται, παραλύσει λόγω των διάφορων διχασμών της και ήταν καταδικασμένη να καταρρεύσει. Σήμερα, όμως, η εικόνα είναι καλύτερη. Οι οικονομίες έχουν αναρρώσει σχετικά και η υποστήριξη για την Ε.Ε. κυμαίνεται σε υψηλά επίπεδα ρεκόρ.

Όμως, τώρα είναι που η Ευρώπη πρέπει να αποφασίσει ποιο ακριβώς μέλλον θα έχει. Όπως δήλωσε ο Μακρόν στην πρόσφατη συνέντευξή του, «η Ευρώπη βρίσκεται στο χείλος ενός γκρεμού. Αν δεν ξυπνήσει, δεν θα έχουμε πια τον έλεγχο του πεπρωμένου μας».

Οι δύο επιλογές

Αυτή τη στιγμή στις Βρυξέλλες συζητιέται ότι η Ευρώπη έχει μπροστά της δυο διαφορετικές επιλογές:

1. Στην πρώτη, την πιο θετική, η Ε.Ε. προχωρά προς μια πολυεπίπεδη δομή όπου ομόκεντροι κύκλοι κρατών μπορούν να συνεργαστούν καλύτερα και στενότερα. Δημιουργούνται διαφορετικοί «συνασπισμοί των προθύμων» εντός Ε.Ε. που θα κάνουν διαφορετικά πράγματα. Μια ομάδα χωρών με επίκεντρο τη Γαλλία και τη Γερμανία δημιουργεί ένα κοινό σύστημα ασύλου, οι σκανδιναβικές και οι χώρες της Βαλτικής χτίζουν μια ένωση ψηφιακών υπηρεσιών και κράτη όπως η Ιταλία και η Γαλλία προχωρούν σε στρατιωτικά βήματα στο πλαίσιο του ΝΑΤΟ.

Η ευρωζώνη κάνει βήματα για στενότερη τραπεζική ένωση και δημοσιονομική – φορολογική πολιτική. Οι λαϊκιστές παραμένουν μεν, αλλά το κέντρο αντέχει. Αν και δεν συγκρίνεται σε στρατιωτική ή τεχνολογική δύναμη με την Αμερική ή την Κίνα, η Ευρώπη λειτουργεί σαν ένας ενδιάμεσος μεταξύ των δύο.

2. Στο δεύτερο, πιο αρνητικό σενάριο η Ε.Ε. μπαίνει σε μια φάση οξείας παρακμής. Η οικονομική επιβράδυνση και η αναιμική ανάπτυξη χαλάνε την όρεξη για βαθύτερη ενσωμάτωση και μεγαλώνουν τις οικονομικές αποκλίσεις μεταξύ Βορρά – Νότου. Συζητιέται πια σοβαρά ο διαχωρισμός μεταξύ ενός «ευρώ του Νότου» και ενός «ευρώ του Βορρά».

Πάντα κατά το ίδιο σενάριο, οι εξωτερικές προκλήσεις, από τη μετανάστευση μέχρι την τρομοκρατία και την ανάμειξη ξένων δυνάμεων στα ευρωπαϊκά ζητήματα, κάνουν τις χώρες εσωστρεφείς και προκαλούν εντάσεις και διχασμό μεταξύ τους. Καθώς η Ένωση δεν καταφέρνει να αντιμετωπίσει τα προβλήματα, η υποστήριξη της κοινής γνώμης για την Ε.Ε. πέφτει, αν και καμιά άλλη χώρα δεν ακολουθεί τη Βρετανία στην έξοδο.

Οι λαϊκιστές παραλύουν τις νομοθετικές πρωτοβουλίες, μπαίνουν στη mainstream πολιτική σκηνή και διαμορφώνουν μια πιο εθνικιστική, μη συνεργάσιμη ατζέντα. Η Ε.Ε. μπαίνει στη δεκαετία του 2030 ενιαία μεν, αλλά διχασμένη. Τα σχετικά με τον υπόλοιπο κόσμο υψηλά επίπεδα διαβίωσης ξεφτίζουν, καθώς η Ευρώπη μένει πίσω από τους οικονομικούς ανταγωνιστές της και ο πληθυσμός της συρρικνώνεται.

Οι ερωτήσεις

Η διαφορά ανάμεσα στις δυο αυτές εκδοχές, το προς τα πού θα κλίνει τελικώς η Ευρώπη, θα εξαρτηθεί από τις απαντήσεις σε συγκεκριμένες ερωτήσεις.

● Θα βρουν οι Ευρωπαίοι ηγέτες την τόλμη και το πολιτικό κεφάλαιο να βελτιώσουν το ευρωπαϊκό πρότζεκτ παίρνοντας σημαντικές αποφάσεις πριν από την εμφάνιση των επόμενων κρίσεων;

● Θα επιλέξουν να εκλέξουν οι ψηφοφόροι πολιτικούς που απλώς υπόσχονται να διευκολύνουν τη διαδικασία της παρακμής και της φθοράς ή πολιτικούς που υπόσχονται σοβαρές μεταρρυθμίσεις;

Η πολυπλοκότητα της Ευρώπης δεν αναιρεί τις βασικές της αρετές. Παραμένει το μεγαλύτερο σύνολο ανθρώπων στον πλανήτη που ζουν σε συνθήκες ελευθερίας, ειρήνης και ευημερίας. Είναι ικανή για ανανέωση και για τις πιο ικανοποιητικές προσεγγίσεις στα θέματα της εργασίας, της υγείας, της κοινωνίας, των πολιτικών δικαιωμάτων και του περιβάλλοντος. Είναι, όμως, επίσης ικανή για τεράστια αναβλητικότητα και επίμονη γκρίνια. Εν κατακλείδι, ήρθε η ώρα να αποφασίσει ποιον δρόμο θα διαλέξει.