Σε έναν κόσμο συνηθισμένο στο ακριβό πετρέλαιο, η κατρακύλα στην τιμή είναι καλό νέο για τους καταναλωτές, ειδικά εν μέσω κρίσης και χειμώνα. Για τις «βαριές» οικονομίες του πετρελαίου, όμως, τα πράγματα είναι περίπλοκα.

Σε έναν κόσμο συνηθισμένο στο ακριβό πετρέλαιο, η κατρακύλα στην τιμή είναι καλό νέο για τους καταναλωτές, ειδικά εν μέσω κρίσης και χειμώνα. Για τις «βαριές» οικονομίες του πετρελαίου, όμως, τα πράγματα είναι περίπλοκα. Αναλυτές θεωρούν ότι είναι προ των πυλών μια γεωπολιτική ανατάραξη και οι ισορροπίες είναι λεπτές.

Τον Ιούνιο, όταν οι τζιχαντιστές σάρωναν το Ιράκ αρπάζοντας πετρελαιοπηγές, η τιμή του μαύρου χρυσού αυξήθηκε προσωρινά. Έκτοτε, όμως, έπεσε κατά 30%. Αυτήν την εβδομάδα καταποντίστηκε στα 70 δολάρια το βαρέλι, τεράστια βουτιά από το ρεκόρ των 140 δολαρίων το 2008.

Οι λόγοι της κατάρρευσης είναι πολλοί και συχνά αλληλένδετοι. Από την ενεργειακή επανάσταση των ΗΠΑ, την ουκρανική κρίση, τους τζιχαντιστές στη Μέση Ανατολή, μέχρι τις ζοφερές προσδοκίες για την παγκόσμια οικονομία. Η κατάσταση μυρίζει μπαρούτι για τους μεγάλους παίκτες στον πετρελαϊκό πόλεμο και αναμένονται οι χαμένοι και οι νικητές.

Οι εκτιμήσεις συγκλίνουν στο ότι αυτήν τη φορά είναι πολύ πιθανό η πτώση στην τιμή να διαρκέσει. Ο Διεθνής Οργανισμός Ενέργειας αναφέρει στην επιθεώρηση του Νοεμβρίου ότι «οι αγορές του πετρελαίου έχουν εισέλθει σε ένα νέο κεφάλαιο» και τονίζει πως «η παγκόσμια παραγωγή πετρελαίου ξεπερνά την προβλεπόμενη ζήτηση, το ακριβώς αντίθετο δηλαδή από αυτό που συνέβαινε έξι χρόνια πριν, όταν η τιμή έκανε λίμιτ-απ».

Για τις χώρες που τα οικονομικά τους εξαρτώνται κυρίως ή και εξολοκλήρου από το πετρέλαιο η εποχή είναι δύσκολη. Με τις τωρινές τιμές, Ιράν, Βενεζουέλα, Ιράκ, Νιγηρία, Λιβύη, Ρωσία και Σαουδική Αραβία δεν θα καταφέρουν να διατηρήσουν ισοσκελισμένο προϋπολογισμό. Κάτι που ίσως εξαναγκάσει αυτές τις χώρες να χρησιμοποιήσουν ταμειακά αποθέματα, αλλά και να επιδοθούν σε «φαγωμάρα» για το μερίδιο στην αγορά, αναστατώνοντας έτσι περαιτέρω μια ήδη εύθραυστη παγκόσμια τάξη πραγμάτων.

Τέλος ο South Stream

Ο Πούτιν πριν από λίγες μέρες δήλωνε στο ρωσικό πρακτορείο Tass: «Εξετάζουμε όλα τα σενάρια, συμπεριλαμβανομένου και της περαιτέρω, κι ενδεχομένως καταστροφικής, όπως λένε, πτώσης των τιμών στη ενέργεια, πράγμα εντελώς πιθανό και το παραδεχόμαστε». Η έντονη κινητικότητα της Ρωσίας επιβεβαιώθηκε τη Δευτέρα, όταν ο Πούτιν επικαλέστηκε την άρνηση της Ε.Ε. να δώσει «πράσινο φως» για την υλοποίηση του South Stream και ανακοίνωσε ότι εγκαταλείπει το σχέδιο. Κάνοντας συμπαίκτη την Τουρκία, με έκπτωση στις τιμές και κατασκευή αγωγού αερίου.

Από τα τρία δεινά της Ρωσίας, άλλωστε, την πτώση στο ρούβλι, τις δυτικές κυρώσεις και την κατρακύλα στην τιμή του πετρελαίου, το τελευταίο είναι αυτό που την τρομάζει περισσότερο, αφού προκαλεί τη μεγαλύτερη ζημιά στη ρωσική οικονομία.

Το πετρελαϊκό μπιλιάρδο, όμως, έχει αρκετές… καραμπόλες κι αστάθμητους παράγοντες, επηρεάζοντας πολλές γεωγραφικές ζώνες και παραδοσιακές συμμαχίες ή λυκοφιλίες, αφού μια μείωση της τάξης μόλις των 10 δολαρίων μεταφέρει περίπου το 0,5% του παγκόσμιου ΑΕΠ από τους εξαγωγείς πετρελαίου στους εισαγωγείς.

Για το Ιράν, για παράδειγμα, η πτώση της τιμής του πετρελαίου είναι επίσης καθοριστική και πιεστική. Στις 24.11 δεν κατάφερε να έρθει σε συμφωνία με τη Δύση για το πυρηνικό του πρόγραμμα και πήρε παράταση για προσπάθεια επίτευξης μελλοντικής συμφωνίας στους επόμενους μήνες. Η εξομάλυνση των σχέσεων με τις ΗΠΑ δεν έχει οδηγήσει ακόμα σε ένα ξεκάθαρο τοπίο.

Το πρώτο μεγάλο ντέρμπι, πάντως, έγινε στις 27.11.14 στο πολυαναμενόμενο συνέδριο του ΟΠΕΚ. Το διεθνές πετρελαϊκό καρτέλ, με πρώτη και καλύτερη τη Σαουδική Αραβία, αποφάσισε να διατηρήσει αμετάβλητη την παραγωγή. Πολλοί ανέμεναν ότι η Σ. Αραβία θα περιόριζε την παραγωγή και τις εξαγωγές με σκοπό να τονώσει την τιμή, αλλά αποδείχτηκε ότι αυτό που ενδιαφέρει πρωτίστως τους Σαουδάραβες, όπως και άλλα μέλη του ΟΠΕΚ, είναι η διατήρηση του μεριδίου της αγοράς με οποιοδήποτε κόστος.

Οι ασθενέστερες χώρες – μέλη, πάντως, όπως Ιράν και Βενεζουέλα, πίεζαν, ανεπιτυχώς, για μείωση της παραγωγής, αλλά υπερίσχυσαν τελικά οι χώρες του Κόλπου, κυρίως η Σ. Αραβία.

Η απόφαση του ΟΠΕΚ στοχεύει όχι μόνο προς τους Ρώσους, αλλά και προς τους Αμερικανούς. Κατ’ αρχάς, επιδιώκει να πλήξει την αμερικανική βιομηχανία σχιστολιθικών κοιτασμάτων και σταδιακά να την αναγκάσει σε μείωση της παραγωγής. Μην ξεχνάμε ότι οι ΗΠΑ υπολογίζουν πως το 2020 θα είναι η Νο1 πετρελαιοπαραγωγός δύναμη του κόσμου και το 2035 θα έχουν επιτύχει ενεργειακή αυτάρκεια.

Επανάσταση

Στο ιδανικό για τον ΟΠΕΚ σενάριο, λοιπόν, η αμερικανική πετρελαϊκή επανάσταση αναχαιτίζεται και η σχιστολιθική παραγωγή των ΗΠΑ περιορίζεται, με αποτέλεσμα η προσφορά να επιστρέψει σταδιακά στα προηγούμενα επίπεδα όπου δεν υπερκάλυπτε τη ζήτηση. Κι έτσι οι τιμές να επανέλθουν σταδιακά σε υψηλότερα επίπεδα, άνω των 80 δολαρίων το βαρέλι. Με τον ΟΠΕΚ, φυσικά, να ανακτά την παγκόσμια πετρελαϊκή ηγεμονία του.

Στο μεταξύ, το αμερικανικό υπουργείο ενέργειας την περασμένη εβδομάδα αναθεώρησε προς τα πάνω την εκτίμησή του για την παραγωγή της Σ. Αραβίας, σε επίπεδα άνω των 9 εκατ. βαρελιών/ημέρα για το 2015.

Ασφαλώς, η επιμονή της Σ. Αραβίας να κρατά την παραγωγή πετρελαίου σε υψηλά επίπεδα θα έχει ως αποτέλεσμα τη μείωση του κέρδους της, αλλά αυτό είναι κάτι που, αντίθετα με τη Ρωσία, η συγκεκριμένη χώρα μπορεί να το αντέξει. Το κόστος παραγωγής είναι από τα πιο χαμηλά στον κόσμο, ενώ τα ταμειακά αποθέματα της Σ. Αραβίας πλησιάζουν το αστρονομικό ποσό των 1 τρισ. δολαρίων. Μπορεί, λοιπόν, να κρατήσει «αναίμακτα» μια χαμηλή τιμή και να κάνει ΗΠΑ, Ρωσία να υποφέρουν.

Οι ΗΠΑ, από την άλλη, εκτιμάται ότι επίσης θα αντέξουν, αν και οι αμερικανικές πετρελαϊκές εταιρείες θα πληγούν εφόσον οι τιμές συνεχίσουν να πέφτουν. Η Goldman Sachs υπολόγισε ότι οι παραγωγοί σχιστολιθικού πετρελαίου χρειάζονται μια τιμή στα 75-80 δολάρια το βαρέλι για να εξακολουθήσουν να είναι συμφέρουσες οι γεωτρήσεις. Με τη σημερινή τιμή υπάρχει πρόβλημα για την Αμερική κι αυτό η Σ. Αραβία το ξέρει.

Είναι δεδομένο, πάντως, ότι η ενεργειακή έκρηξη στις ΗΠΑ παίζει μεγάλο ρόλο στην παγκόσμια υπερπροσφορά πετρελαίου. Η παραγωγή τους αυξάνει ακάθεκτη μήνα με το μήνα:

• Το 2013 άγγιξε τα 7,5 εκατομμύρια βαρέλια/ημέρα.

• Τον Αύγουστο 2014 ανέβηκε στα 8,6 εκατομμύρια βαρέλια.

• Και για το 2015 υπολογίζεται στα 9,4 εκατομμύρια βαρέλια. Θα φτάσει, δηλαδή, να «χτυπάει» στα ίσια πια την παραγωγή της Σ. Αραβίας.

Τέλος, οι μικρότερες χώρες που εξαρτώνται από το πετρέλαιο είναι αυτές που αναμένεται να αντιμετωπίσουν σοβαρά προβλήματα, μέχρι και ανθρωπιστικές κρίσεις, αν η τιμή παραμείνει στα τωρινά επίπεδα. Στο Ιράκ, το έλλειμμα στον προϋπολογισμό του, σε συνδυασμό με το κόστος του πολέμου με το ΙΚ, θα πλήξει τα εκατομμύρια των προσφύγων.

Όσο για την Ελλάδα, οι καταναλωτές ίσως δουν μια μικρή μείωση στα καθημερινά έξοδά τους από την πτώση της τιμής, όμως η κυβέρνηση στο προσχέδιο του προϋπολογισμού του 2015 έχει υπολογίσει τα έσοδά της από είσπραξη φόρων καυσίμων με την τιμή του βαρελιού στα 79,8 δολάρια. Προφανώς, αν αυτό το κυβερνητικό στοίχημα χαθεί, όπως φαίνεται, το βάρος της απώλειας στόχων θα μεταφερθεί για πολλοστή φορά στον φορολογούμενο.

Η πτώση της τιμής και πώς επηρεάζει την οικονομία της Ρωσίας
 
Για πάνω από μια δεκαετία, τα έσοδα του πετρελαίου και η κατανάλωση έφεραν ανάπτυξη στη Ρωσία. Τα ιστορικά χαμηλά στην τιμή του πετρελαίου, όμως, επηρεάζουν σημαντικά τη ρωσική οικονομία, αφού τα 2/3 των ρωσικών εξαγωγών είναι στον τομέα της ενέργειας. Για να διατηρήσει, λοιπόν, ισοσκελισμένο τον προϋπολογισμό της θα πρέπει η τιμή του πετρελαίου να παραμείνει κοντά στα 90 δολάρια.

Στο μεταξύ, αν η παγκόσμια ζήτηση υποχωρήσει κι άλλο, κάτι που θεωρείται πιθανό με την αναιμική κατάσταση της παγκόσμιας οικονομίας και την ύφεση στην οποία μπήκε η Ιαπωνία, η τιμή του πετρελαίου μπορεί να συνεχίσει να πέφτει. Ενδεχομένως ακόμα και κάτω από τα 40 δολάρια, σύμφωνα με αναλυτές.

Βέβαια, η οικονομία της Ρωσίας δεν δείχνει να απειλείται με άμεση κρίση. Αντίθετα με τη δεκαετία του 1980, που η κατάρρευση στην τιμή του πετρελαίου έστρωσε το χαλί για την Περεστρόικα, τα πράγματα τώρα μοιάζουν πιο ελεγχόμενα. Το ρωσικό χρέος είναι μόλις στο 35% του ΑΕΠ και η χώρα διαθέτει 370 δισ. δολάρια συναλλαγματικά αποθέματα.

Αν και η Κεντρική Τράπεζα της Ρωσίας αναμένει μηδενική ανάπτυξη την επόμενη διετία, την Τρίτη αξιωματούχοι της χώρας ανακοίνωσαν επίσημα ότι για το 2015 προβλέπεται ύφεση 0,8 του ΑΕΠ. Οι οικονομολόγοι, πάντως, εκτιμούν ότι, ακόμη και στο τωρινό περιβάλλον, η οικονομία της Ρωσίας μπορεί να αντέξει δύο χρόνια πριν αντιμετωπίσει κρίση. Συνυπολογίζοντας την προχθεσινή δήλωση Λαγκάρντ ότι «η μείωση κατά 30% στο πετρέλαιο θα οδηγήσει σε ανάπτυξη 0,8% τις περισσότερες προηγμένες οικονομίες που είναι εισαγωγείς ενέργειας», μπορεί να συμπεράνει κανείς πως η χασούρα (ύφεση) των πετρελαιοπαραγωγών θα γίνει κέρδος (ανάπτυξη) για τις χώρες – εισαγωγείς.

Το ρούβλι, πάντως, έχει χάσει το 30% της αξίας του από την αρχή του έτους. Και όταν η τιμή του πετρελαίου υποχωρεί, υποχωρεί και το νόμισμά της. Δεδομένου ότι η Ρωσία έκανε εισαγωγές 341 δισ. δολαρίων το 2013, ένα υποτιμημένο ρούβλι τροφοδοτεί τον πληθωρισμό.

Οι περιορισμοί του Πούτιν στις εισαγωγές τροφίμων, ως αντίποινα για τις κυρώσεις και το στρίμωγμα από τη Δύση, ήταν στην ουσία ένας έξυπνος τρόπος να περιοριστούν οι εισαγωγές και να διατηρηθούν τα συναλλαγματικά αποθέματα.
 
Στα επίπεδα του 1979 οι σημερινές τιμές
 
Ο πετρελαϊκός κορεσμός της δεκαετίας του ’80 ήταν το αποτέλεσμα της ενεργειακής κρίσης της δεκαετίας του ’70. Η τιμή του πετρελαίου είχε φτάσει το 1980 πάνω από 35 δολάρια, σημερινά 100 δολάρια το βαρέλι. Το 1986, όμως, έπεσε, από τα 27 δολάρια που ήταν, στα αρνητικά επίπεδα – ρεκόρ των 9 δολαρίων (σαν να λέμε με τα τωρινά δεδομένα στα 22-25 δολάρια). Παρεμπιπτόντως, όπως τονίζουν οι «Financial Times», οι σημερινές τιμές των 70 δολαρίων ανά βαρέλι αντιστοιχούν στα επίπεδα του 1979.
 
Από το 1980 ο συνδυασμός μειωμένης ζήτησης και υπερπαραγωγής με μπροστάρισσα και τότε τη Σ. Αραβία προκάλεσε ένα μεγάλο πλεόνασμα στην παγκόσμια αγορά πετρελαίου, που θυμίζει αρκετά τις τωρινές συνθήκες. Αυτό είχε συνέπεια μια εξαετή συνεχή πτώση στην τιμή, με αποκορύφωμα τη βουτιά κατά 46% το 1986.
 
Στη δεκαετία του ’80 η παραγωγή πετρελαίου από τις εκτός ΟΠΕΚ χώρες αυξήθηκε. Η Σοβιετική Ένωση είχε γίνει ο μεγαλύτερος παραγωγός πετρελαίου στον κόσμο. Οι δυνατοί τριγμοί και η πίεση στην ΕΣΣΔ με την πτώση των τιμών είχαν ως συνέπεια να ταρακουνηθεί όλο το σοβιετικό οικοδόμημα. Ουσιαστικά αυτή ήταν η αρχή του τέλους για το ανατολικό μπλοκ.
 
Η κατάρρευση του 1986 ωφέλησε τις χώρες – καταναλωτές, όπως ΗΠΑ, Ιαπωνία, Ευρώπη και χώρες του Τρίτου Κόσμου. Όμως, από την άλλη, επέφερε σοβαρότατη μείωση εσόδων για τις χώρες – παραγωγούς, δηλαδή Σοβιετική Ένωση, ΟΠΕΚ, πετρελαιοπαραγωγές χώρες της Βόρειας Ευρώπης.
 
Η πτώση της τιμής είχε επίσης ως αποτέλεσμα να χαθεί η ενότητα ανάμεσα στα μέλη του ΟΠΕΚ, όπως και τώρα που Νιγηρία, Βενεζουέλα κ.ά. αντιδρούν στη γραμμή της Σ. Αραβίας. Τότε πετρελαιοπαραγωγές χώρες, όπως Μεξικό, Νιγηρία και Βενεζουέλα, οδηγήθηκαν ένα σκαλί πριν από τη χρεοκοπία. Ακόμη και η οικονομική δύναμη της Σ. Αραβίας δέχθηκε πλήγμα. Το ντόμινο εξελίξεων, μάλιστα, ήταν τεράστιο:
 
• Το Ιράκ προερχόταν από έναν οικονομικά εξουθενωτικό πόλεμο με το Ιράν και είχε αδύναμα έσοδα. Η ιρακινή εισβολή στο Κουβέιτ το 1990 είχε ως στόχο να αυξήσει τα πετρελαϊκά αποθέματα για το Ιράκ και να ακυρώσει το χρέος του. Κατέληξε στον Α’ πόλεμο του Κόλπου.
 
• Για τη Σοβιετική Ένωση, που είχε εξελιχθεί σε τεράστιο παραγωγό πετρελαίου, η καθίζηση των τιμών επέφερε σε μεγάλο βαθμό την κατάρρευση της χώρας.
 
•  Στις ΗΠΑ οι πετρελαϊκές εταιρείες έπαψαν να επενδύουν και να εξαπλώνονται σε νέα κοιτάσματα, με αποτέλεσμα το 1982 ο αριθμός ενεργών γεωτρύπανων να έχει μειωθεί στο μισό.
 
Και το ερώτημα είναι αν και πόσο μοιάζει το χθες με το σήμερα… Μην ξεχνάμε ότι οι τωρινές εξελίξεις είναι προάγγελοι επιπτώσεων στη γεωπολιτική σκακιέρα σε μια ήδη τεταμένη περίοδο. Το πετρέλαιο αποτελεί παράγοντα ισχύος του Κρεμλίνου. Οι υψηλές τιμές του μαύρου χρυσού, εξάλλου, είναι αυτές που επιτρέπουν στα περισσότερα αραβικά κράτη να διατηρούν τέτοιο επίπεδο ανάπτυξης και ουσιαστικά να αποτρέπουν τις δικές τους πλατείες από το να μετατραπούν σε Ταχρίρ.
 
Και αν οι ΗΠΑ προχωρούν πράγματι σε μια ενεργειακή αυτάρκεια, είναι μάλλον απίθανο να συνεχίσουν την ίδια στήριξη σε συγκεκριμένους συμμάχους στον αραβικό κόσμο, όπως στο παρελθόν, με ό,τι αυτό συνεπάγεται…