Εκατό χρόνια μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή δεν ήταν αρκετά για να αποσαφηνιστούν βασικά ιστορικά γεγονότα και συμπεράσματα.

Το μεγαλύτερο επίτευγμα του νεοελληνικού έθνους σε καιρό ειρήνης υπήρξε η αποκατάσταση και ενσωμάτωση των προσφυγικών πληθυσμών που προέκυψαν από μια στρατιωτική ήττα – κι αυτό ήταν ένας εθνικός άθλος.

Δυστυχώς, η ελληνική πρόσληψη εκείνης της περιόδου εξακολουθεί να αναλώνεται στους θρήνους για τις «χαμένες πατρίδες» που προϋποθέτει την αμφισβητούμενη άποψη ότι ο ελληνισμός θα μπορούσε να επιβιώσει σε αυτές τις περιοχές.

Αυτή η εθνική αντίληψη μονομερούς «ενσωμάτωσης» στη λαϊκή πρόσληψη των ιστορικών γεγονότων έχει δημιουργήσει μια στρεβλή νοοτροπία «ηδονικών μνημόσυνων» που αποδυναμώνουν τη σημασία κάθε πραγματικής εθνικής επιτυχίας.

Γράφει χαρακτηριστικά ο Γιώργος Θ. Μαυρογορδάτος στο βιβλίο του «Μετά το 1922. Η παράταση του διχασμού», σελ135: «Κανονικά, η διαπίστωση ότι η προσφυγική αποκατάσταση υπήρξε το μεγαλύτερο ειρηνικό επίτευγμα του ελληνικού κράτους θα έπρεπε ν’ αποτελεί έκτοτε κοινό τόπο των επετείων και των σχολικών εγχειριδίων.

Τείνει όμως να ξεχαστεί ολότελα, καθώς η χρονική απόσταση μεγαλώνει και η στρεβλή συλλογική μνήμη τρέφεται από τους μύθους των “χαμένων πατρίδων” και την υπονοούμενη αυταπάτη ότι ήταν τάχα εφικτή η παντοτινή επιβίωση του ελληνισμού στις περιοχές αυτές.

Στο μέτρο, άλλωστε, που η συλλογική μνήμη μένει εγκλωβισμένη στο παραδοσιακό πλαίσιο των πολεμικών αναμετρήσεων, αδυνατεί να συλλάβει πώς η στρατιωτική ήττα μετατράπηκε σε ειρηνικό επίτευγμα. Την εικόνα θολώνουν επίσης οι πικρίες για τις άπειρες αδικίες και ελλείψεις της προσφυγικής αποκατάστασης, καθώς και η διόγκωση των αρνητικών κοινωνικών και πολιτικών τους συνεπειών».

Γύρω από την ταραγμένη αυτή περίοδο του νεότερου ελληνισμού έχει στηθεί ένα πανηγύρι θρήνων, που κρατά παραγκωνισμένο και αναξιοποίητο εθνικά τον μεγάλο άθλο της ενσωμάτωσης των προσφύγων από ένα έθνος καταπονημένο από μια σειρά κρίσεων κοινωνικο-οικονομικών αλλά και μακροχρόνιων πολεμικών και εμφύλιων συγκρούσεων, το οποίο είχε το σθένος να υποδεχτεί ένα δυσανάλογο με τις δυνατότητές του κύμα προσφύγων επιδεικνύοντας άδηλες αρετές, κυρίως όμως αναδεικνύοντας εμπράκτως την εθνική αλληλεγγύη ως βασικό συστατικό της εθνικής συνείδησης.

«Υποστηρίζω ότι το Κράτος το Ελληνικόν υπό τας αλλεπαλλήλους κυβερνήσεις του εξετέλεσε καθ’ όλην την έκτασιν τα καθήκοντα, τα οποία επέβαλεν εις αυτό το αίσθημα της εθνικής αλληλεγγύης, και θα προσθέσω ακόμη και της κοινωνικής αλληλεγγύης.

Η εθνική αλληλεγγύη επέβαλεν, αφού ανοίξαμεν τας αγκάλας μας εις τους εκ Τουρκίας ομογενείς, διά να τους δεχθώμεν διωγμένους από τας εστίας των όπου είχον ζήσει επί αιώνας, η εθνική αλληλεγγύη επέβαλε να θεωρήσωμεν τους εκ Τουρκίας ομογενείς ως Έλληνας, έχοντας τα αυτά απολύτως δικαιώματα με τους παλαιούς Έλληνας του άλλου κράτους».

Ελ. Βενιζέλος, κατά τη διάρκεια συζητήσεως στη Βουλή την 25η Ιουνίου 1930 σχετικά με τη Σύμβαση της Άγκυρας.

Με την ευκαιρία, να εντοπίσουμε εδώ μια σύγχρονη παρεξήγηση κατά την οποία ταυτίζεται συνειδητά ή αφελώς η σημερινή προσφυγική – μεταναστευτική κρίση με εκείνη των ομοεθνών προσφύγων του μικρασιατικού ελληνισμού, με αποτέλεσμα να συγχέονται άσχετα πράγματα και να εξάγονται πολλές φορές εσφαλμένα και επικίνδυνα συμπεράσματα. Είναι προφανές ότι πρόκειται για διαφορετικές περιπτώσεις όπου κάθε προσπάθεια ταύτισης ή αναλογίας προσκρούει σε βασικές παρανοήσεις.

Στη Μικρασιατική Καταστροφή ο ξεριζωμός υπήρξε οριστικός και αμετάκλητος, οι πρόσφυγες ήταν εκδιωγμένοι (δεν αναζητούσαν ένα προσωρινό κατάλυμα ή μια ζωή με καλύτερες συνθήκες). Επρόκειτο για ξεριζωμό και μια νέα οριστική εγκατάσταση. Τέλος, οι ξεριζωμένοι ήταν ομοεθνείς με τους κατοίκους της χώρας υποδοχής, δηλαδή μιλούσαν την ίδια γλώσσα, είχαν την ίδια θρησκεία, ίδια ήθη και έθιμα και γίνονταν δεκτοί ως ισότιμοι πολίτες. Πράγμα που δεν συμβαίνει σήμερα με το συνονθύλευμα εθνικοτήτων που επιχειρεί να εισβάλλει στα σύνορα της ελληνικής επικρατείας.

Ανταλλαγή πληθυσμών

Χρήσιμο είναι να διευκρινιστεί ότι με τον όρο «ανταλλαγή πληθυσμών» δεν εννοούμε ούτε τον πολύ μεταγενέστερο όρο «εθνοκάθαρση» ούτε ένα είδος μαζικής απέλασης καθώς αποτελεί αποτέλεσμα διακρατικών διαβουλεύσεων, δηλαδή είναι αποτέλεσμα μιας συμφωνίας η όποια γίνεται αποδεκτή και από τις δυο πλευρές – στην περίπτωσή μας την ελληνική και την τουρκική.

Έτσι και η ανταλλαγή πληθυσμών που προέκυψε το 1923 υπήρξε αποτέλεσμα μιας τελικής συμφωνίας έπειτα από διαβουλεύσεις, της οποίας εποπτεύθηκε η εφαρμογή. Επίσης, είναι σύνηθες να συγχέονται αυτές οι ανταλλαγές με την πολεμική αιτία που τις προκάλεσε.

Ήτοι με σκοτωμούς, βιασμούς και παντός είδους θηριωδίες. Αντίθετα, οι ανταλλαγές αυτές προστάτευαν κατά το δυνατόν τα θεμελιώδη δικαιώματα των ανταλλασσόμενων πληθυσμών.

Ο άθλος

Με τη Συνθήκη της Λωζάννης του 1923 έκλεισε οριστικά το πιο επώδυνο κεφάλαιο του νεότερου ελληνισμού, αυτό της τραγωδίας της Μικρασιατικής Καταστροφής. Ωστόσο, η τελευταία πράξη της δεν είχε παιχθεί ακόμα, καθώς ξεκινούσε η οδύσσεια της άφιξης των προσφύγων λόγω της συμφωνίας της ανταλλαγής των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας της 30ής Ιανουαρίου 1923.

Ο καθημαγμένος ελληνισμός καλείτο να επιτελέσει έναν αδιανόητο άθλο, αυτόν της «μεγαλύτερης μετακίνησης πληθυσμών στην ιστορία»! (Τσάτερ Μέλβιλ, 1925, «1922: Ο μεγάλος ξεριζωμός», στο «National Geographic», [Νοεμ.], ανατύπωση 2007).

Η κατεστραμμένη Ελλάδα καλείτο να αντιμετωπίσει την αδιανόητη για την ιστορική συγκυρία και τις πραγματικές της δυνατότητες πρόκληση της εγκατάστασης και ένταξης των προσφύγων, αφού βασική προϋπόθεση της ανταλλαγής ήταν η εκατέρωθεν συμφωνία ότι οι πρόσφυγες και από τις δυο πλευρές δεν θα είχαν το δικαίωμα της επιστροφής στις πατρογονικές εστίες.

Ο απίστευτος αριθμός των 1.500.000 προσφύγων έπρεπε να ταϊστεί, να στεγαστεί, να περιθαλφθεί, να υποστηριχθεί ψυχολογικά και να ενταχθεί κοινωνικά σε ένα νέο περιβάλλον υπό το βάρος μιας συντριπτικής απώλειας.

Ο άθλος της ενσωμάτωσης κάθε άλλο παρά ρόδινος και ανέφελος υπήρξε, ωστόσο το νέο ελληνικό κράτος πραγματοποίησε ένα απίστευτο επίτευγμα καταφέρνοντας να μετατρέψει μιαν εθνική καταστροφή σε έναν ειρηνικό θρίαμβο – και εκατό χρόνια μετά, καλείται να τον συνυπολογίσει στις μεγάλες εθνικές επιτυχίες που διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση και συγκρότηση της σύγχρονης Ελλάδας.

Η Μαρτυρία Ελένης Μαναήλογλου από το Ικόνιο

Το ταξίδι κράτησε δεκαέξι μέρες. Μετά τη Ρόδο πιάσαμε Πειραιά, μετά φτάσαμε στην Κέρκυρα. Ήταν παραμονή του Αγίου Σπυρίδωνος, 11 Δεκεμβρίου 1922. Έβρεχε. Βγήκαμε στην παραλία με καΐκια. Λένε: «Θα σας πάμε με αραμπάδες σ’ ένα χωριό». Μας πήγαν στο χωριό Σταυρός• κάναμε τέσσερις ώρες ώσπου να φτάσουμε εκεί. Εμείς πηγαίναμε πεζή, τα πράγματα μόνο σε αραμπάδες. Και να βρεχόμαστε σ’ όλο αυτό το διάστημα…

Άλλους έβαλαν στην εκκλησία του χωριού, άλλους στο σχολείο, άλλους σε σπίτια. Δεν ρωτάει κανένας: «Ποιοι είστε, τι θέλετε». Μια αδιαφορία. Δεν μας έδωσαν τίποτα να φάμε. Δεν είχαν κι αυτοί, τι να μας δώσουν; Μια «καλημέρα» μόνο μας έλεγαν. Καλή ήταν κι αυτή. Ευτυχώς είχαμε μαζί μας ψωμί….

Μας έφεραν στην Κέρκυρα, μας έβαλαν στο φρούριο, στις εκεί παράγκες. Μεγάλο Σάββατο ήτανε. Έρχεται ένας αέρας και τις παίρνει τις παράγκες. Τι να κάνουμε; Πήγαμε στην εκκλησία του Άι-Γιώργη, εκεί κοντά.

Στην αρχή δεν ταιριάζαμε με τους Κερκυραίους. Άλλες συνήθειες αυτοί, άλλες συνήθειες εμείς. Γλώσσα δεν ξέραμε, δεν μπορούσαμε να συνεννοηθούμε μαζί τους. Μετά όμως τα φτιάξαμε. Πολλά συνοικέσια έγιναν• Κερκυραίοι πήραν προσφυγοπούλες.

«Η Έξοδος» (έκδοση του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών), τόμ. Β’, σ. 348-349.

Διαβάστε επίσης:

Στη ΔΕΘ με το βλέμμα στις Βρυξέλλες

ΣΥΡΙΖΑ: Βλέπει Μητσοτάκη σε αποδρομή, ζητά εκλογές ως μόνη διέξοδο

Ξανά χαμόγελα στο ΠΑΣΟΚ – Τα μηνύματα Ανδρουλάκη σε Τσίπρα και Μητσοτάκη