Το φύλο αποτελεί, εδώ και τουλάχιστον τέσσερις δεκαετίες, προσφιλές πεδίο μελέτης στον τομέα της διεθνούς πολιτικής. Αυτό συνεπάγεται ότι η διεθνής πολιτική μπορεί να ιδωθεί πλέον μέσα από ένα «έμφυλο πρίσμα». Η υιοθέτηση μίας έμφυλης οπτικής στον τομέα της διεθνούς πολιτικής είχε ως συνέπεια οι γυναίκες να γίνουν ορατές υπό την έννοια της αποκατάστασης των προκαταλήψεων. Έως τότε, παρότι αποτελούσαν ανέκαθεν μέρος της παγκόσμιας πολιτικής, ο ρόλος και η συνεισφορά τους αγνοούνταν πλήρως.

Σε ένα βαθύτερο και, από αναλυτικής άποψης, σημαντικότερο επίπεδο, η τοποθέτηση ενός «έμφυλου φακού» για την εξέταση της παγκόσμιας πολιτικής συνεπάγεται την αναγνώριση του βαθμού στον οποίο οι έννοιες, οι θεωρίες και οι παραδοχές μέσα από τις οποίες ο κόσμος παραδοσιακά γινόταν αντιληπτός διέπονται από έμφυλες προκαταλήψεις. Η έμφυλη ανάλυση αποτελεί λοιπόν την ανάλυση των αρσενικών και θηλυκών ταυτοτήτων, συμβόλων, δομών και τρόπων που διαμορφώνουν την παγκόσμια πολιτική.

Ισότητα των φύλων σημαίνει ότι γυναίκες και άνδρες απολαύουν των ίδιων δικαιωμάτων, των ίδιων πόρων αλλά και ίσων ευκαιριών. Στο πλαίσιο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, υπάρχουν δύο κύριοι μηχανισμοί για την προώθηση και την εφαρμογή της ισότητας των φύλων:

● Η άμεση εργασία, που στοχεύει ειδικά στις γυναίκες και τα κορίτσια και λειτουργεί ως «αποζημίωση» για τις διακρίσεις που υφίσταντο κατά το παρελθόν.

● Η ενσωμάτωση της διάστασης του φύλου, μίας έννοιας που προωθεί την ένταξη των θεμάτων του φύλου στις κύριες πολιτικές, στα προγράμματα, στα έργα και στις θεσμικές διαδικασίες για τη διασφάλιση της ισότητας των φύλων.

Ο πέμπτος από τους Αναπτυξιακούς Στόχους της Χιλιετίαςτου ΟΗΕ αποσκοπεί στην ισότητα των φύλων, την οποία μάλιστα συνδέει άμεσα με την οικονομική ανάπτυξη. Σύμφωνα με την Έκθεση για το Χάσμα Μεταξύ των Φύλων του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ, η ισότητα των φύλων σχετίζεται άμεσα με το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (ΑΕΠ).

Τα κράτη με τους υψηλότερους δείκτες ισότητας των φύλων διατηρούν τα υψηλότερα ποσοστά ΑΕΠ εν συγκρίσει με εκείνα με τους χαμηλότερους. Η ισότητα των φύλων και η χειραφέτηση των γυναικών αποτελούν προϋποθέσεις για την καταπολέμηση της φτώχειας, της πείνας και των ασθενειών. Ωστόσο η πρόοδος εξελίσσεται με αργούς ρυθμούς σε όλους τους τομείς, από την εκπαίδευση έως την ίση πρόσβαση στη λήψη πολιτικών αποφάσεων.

Οι ρόλοι και τα καθήκοντα των γυναικών και των ανδρών

Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Τροφίμων και Γεωργίας, «οι γυναίκες συμβάλλουν θεμελιωδώς στην αγροτική οικονομία σε όλες τις περιοχές των αναπτυσσόμενων χωρών ως αγρότισσες, εργάτριες και επιχειρηματίες».

Ως γυναίκες της υπαίθρου, διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην παραγωγή τροφίμων και είναι συχνά αυτές που υποστηρίζουν τις οικογένειές τους μέσω της γεωργίας της αυτοσυντήρησης, τη στιγμή που οι άνδρες συνηθίζουν να εργάζονται σε μεγαλύτερες μονάδες παραγωγής που βρίσκονται μακριά από τον τόπο κατοικίας τους. Στον ρόλο τους ως προμηθευτριών τροφίμων οι γυναίκες εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τους φυσικούς πόρους και το υγιές περιβάλλον και, ως εκ τούτου, είναι οι πρώτες που επηρεάζονται από τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής.

Βασικά καθήκοντα των γυναικών θεωρούνται η μητρότητα, η φροντίδα των παιδιών και η οικιακή επιμέλεια. Όμως η επισιτιστική ασφάλεια για την οικογένεια και τα καθήκοντα που σχετίζονται με την ανατροφή των παιδιών και την υποστήριξη της οικογένειας εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από την πρόσβαση στην ιδιοκτησία γης, όπως επίσης και σε άλλα περιουσιακά στοιχεία, τη στιγμή που πολλές γυναίκες ανά τον κόσμο δεν έχουν το ίδιο επίπεδο ελέγχου με αυτό των ανδρών σε περιουσιακά στοιχεία όπως η γη, ενώ παράλληλα στερούνται και του δικαιώματος ίσης πρόσβασης σε υπηρεσίες όπως η εκπαίδευση, η υγεία και το εμπόριο.

Επιπρόσθετα, μεγάλες διαφορές μεταξύ ανδρών και γυναικών παρατηρούνται και ως προς την εκπροσώπησή τους στα όργανα λήψης πολιτικών αποφάσεων. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με στατιστικά στοιχεία του ΟΗΕ, οι γυναίκες κατέχουν μόλις το 19% των εδρών στα κοινοβούλια και μόλις το 6% των ύπατων αξιωμάτων, όπως αυτό του αρχηγού κράτους. Τα στατιστικά στοιχεία αυτά αποτελούν τον «καθρέφτη» της άνισης κατανομής της ισχύος στη λήψη αποφάσεων. Η ανισότητα αυτή παρατηρείται επίσης και σε μικρότερα όργανα λήψης αποφάσεων, τόσο σε περιφερειακό όσο και σε τοπικό επίπεδο, και καταδεικνύει τη γενικότερη τάση περιορισμού της γυναικείας εκπροσώπησης σε όλα τα επίπεδα της κοινωνίας.

Παράλληλα, το «έμφυλο χάσμα» εξακολουθεί να είναι έντονο και στην απασχόληση, παρά την πρόοδο που έχει σημειωθεί ως προς την επίτευξη της έμφυλης ισότητας στον εν λόγω τομέα. Ειδικότερα οι γυναίκες εξακολουθούν να υφίστανται διακρίσεις όσον αφορά την πρόσβαση στην εργασία, στις αμοιβές, στις παροχές και στις εργασιακές συνθήκες.

Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφέρουμε ότι η παγκόσμια οικονομική και χρηματοπιστωτική κρίση επηρέασε και τα δύο φύλα και ιδιαίτερα τις γυναίκες, ωθώντας μάλιστα πολλές εξ αυτών στην παράτυπη εργασία, η οποία είναι άμεσα ή έμμεσα εξαρτώμενη από φυσικούς πόρους, όπως πρώτες ύλες, ενέργεια και νερό.

Οι γυναίκες συμβάλλουν περισσότερο στην προστασία του περιβάλλοντος

Ως γνωστόν η κλιματική αλλαγή αποτελεί έναν από τους βασικότερους παράγοντες πρόκλησης ακραίων καιρικών φαινομένων, τα οποία με τη σειρά τους προξενούν φυσικές καταστροφές που συνήθως αφήνουν πίσω τους τεράστιες υλικές ζημιές και ανθρώπινες απώλειες.

Έρευνες του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ) σχετικά με τις επιπτώσεις των φυσικών καταστροφών, που πραγματοποιήθηκαν σε 141 χώρες του πλανήτη, απέδειξαν ότι, κατά μέσον όρο, από τις φυσικές καταστροφές πεθαίνουν περισσότερες γυναίκες παρά άνδρες ή πεθαίνουν γυναίκες που είναι νεότερες σε σχέση με τους άνδρες.

Οι γυναίκες είναι πιο ευάλωτες σε φυσικές καταστροφές λόγω των κοινωνικά κατασκευασμένων ρόλων τους, όπως επίσης και λόγω των περιορισμών και των περιχαρακώσεων που υφίστανται, ιδίως στις χώρες όπου η κοινωνική, οικονομική και πολιτική τους θέση είναι κατώτερη από αυτή των ανδρών. Επίσης στις δυσμενείς επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής θα πρέπει να προστεθεί η αναγκαστική μετανάστευση, η οποία αυξάνει τον κίνδυνο σωματικής κακοποίησης γυναικών και κοριτσιών.

Η διαφορετική συμπεριφορά ανδρών και γυναικών

Όπως φαίνεται παραπάνω, οι γυναίκες επηρεάζονται δυσανάλογα από την κλιματική αλλαγή σε σχέση με τους άνδρες. Ωστόσο, οι γυναίκες όχι μόνο υφίστανται με διαφορετικό τρόπο τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, αλλά συμβάλλουν διαφορετικά στον περιορισμό των επιπτώσεών της, λόγω της διαφορετικής αντίληψης που διαθέτουν.

Οι γυναίκες, οι οποίες, όπως προαναφέρθηκε, στη μεγάλη πλειονότητά τους είναι επιφορτισμένες με τη φροντίδα των οικογενειών τους, συνήθως επιλέγουν να εργαστούν σε μέρη πιο κοντά στον τόπο κατοικίας τους με αποτέλεσμα να χρησιμοποιούν με μικρότερη συχνότητα τα μέσα μεταφοράς, πράγμα το οποίο συμβάλλει τόσο στον περιορισμό των εκπομπών αερίων όσο και στη μείωση της κατανάλωσης καυσίμων.

Από την άλλη οι άνδρες χρησιμοποιούν συχνότερα τα ιδιωτικά μέσα μεταφοράς, με συνέπεια τα επίπεδα κατανάλωσης ενέργειας και οι εκπομπές άνθρακα να αυξάνονται.

Επίσης, σε ορισμένα κράτη – μέλη του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ), οι γυναίκες λαμβάνουν περισσότερο από το 80% των αποφάσεων σχετικά με την κατανάλωση, πράγμα που επιβεβαιώνει τον ισχυρισμό ότι δίνουν μεγάλη βάση στην υπεύθυνη και βιώσιμη κατανάλωση. Όπως έχει ήδη καταδειχθεί, οι γυναίκες εξαρτώνται από τους φυσικούς πόρους και, ως εκ τούτου, συχνά επιδεικνύουν μεγαλύτερη υπευθυνότητα για τη διατήρησή τους.

Η προστασία του περιβάλλοντος αποτελεί σημαντικό μέρος της γυναικείας συμπεριφοράς, καθώς οι γυναίκες όχι μόνο λειτουργούν αποτρεπτικά στη μεγέθυνση του φαινομένου της κλιματικής αλλαγής, αλλά εφαρμόζουν διαφορετικές στρατηγικές επιβίωσης όταν ενσκήπτουν μεγάλες κλιματικές κρίσεις.

Η ενσωμάτωση της διάστασης του φύλου στο ζήτημα της χρηματοδότησης

Οι περισσότεροι δημόσιοι πολυμερείς μηχανισμοί με αντικείμενο τη χρηματοδότηση για την κλιματική αλλαγή, μέχρι πρόσφατα, δεν ήταν επιφορτισμένοι με θέματα σχετικά με την ισότητα των φύλων και την ενίσχυση των γυναικών ή δεν είχαν δώσει τη δέουσα σημασία στην προώθηση της ενσωμάτωσης του φύλου. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια, οι περισσότεροι εξ αυτών έχουν κάνει ουσιαστικές προσπάθειες και έχουν σημειώσει σημαντική πρόοδο όσον αφορά την ενσωμάτωση της διάστασης του φύλου στις πολιτικές, στα προγράμματα και στις πρακτικές παροχών.

Πλέον, για πρώτη φορά, όλοι οι κύριοι μηχανισμοί χρηματοδότησης που σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή είναι επιφορτισμένοι με την κατάρτιση πολιτικών ή σχεδίων δράσης για το φύλο. Αυτό αποτελεί ένα σημαντικό βήμα προόδου και λειτουργεί ως κατευθυντήρια γραμμή για τη διαμόρφωση της στρατηγικής χρηματοδότησης για την κλιματική αλλαγή. Ωστόσο, σημαντική πρόκληση εξακολουθεί να αποτελεί η εφαρμογή των έμφυλων πολιτικών στα χρηματοπιστωτικά μέσα τόσο σε εθνικό όσο και σε περιφερειακό επίπεδο.

Οι γυναίκες ως φορείς αλλαγής στο ζήτημα της κλιματικής κρίσης – Διεθνείς συμβάσεις

Το 1992 αναγνωρίζεται από τη Διάσκεψη του ΟΗΕ για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη ως θεμελιώδης προϋπόθεση για τη βιώσιμη ανάπτυξη η πλήρης και ισότιμη συμμετοχή των γυναικών σε θέματα και αποφάσεις που αφορούν στον τομέα του περιβάλλοντος. Η Ατζέντα 21 είναι ένα από τα πρώτα έγγραφα που συνδέονται με μία διάσκεψη του ΟΗΕ, η οποία κάνει συστηματική αναφορά (Κεφάλαιο 24) στη θέση και στους ρόλους των γυναικών. Το Κεφάλαιο 24 της Ατζέντας 21 προτρέπει τις κυβερνήσεις:

● Να διασφαλίσουν τη συμμετοχή των γυναικών στη διαχείριση των εθνικών οικοσυστημάτων και τον έλεγχο της υποβάθμισης του περιβάλλοντος.

● Να αυξήσουν το ποσοστό των γυναικών που είναι υπεύθυνες για τη λήψη αποφάσεων, με επέκταση στους τομείς του περιβάλλοντος και της ανάπτυξης.

● Να αναπτύξουν στρατηγικές για την άρση των συνταγματικών, νομικών, διοικητικών, πολιτιστικών, συμπεριφορικών, κοινωνικών και οικονομικών εμποδίων προκειμένου να εξασφαλισθεί η συμμετοχή των γυναικών στη βιώσιμη ανάπτυξη.

● Να λάβουν μέτρα για την αναθεώρηση των πολιτικών και για τη δημιουργία σχεδίων με σκοπό την αύξηση του ποσοστού των γυναικών που συμμετέχουν στους φορείς λήψης αποφάσεων, ως σχεδιάστριες, διαχειρίστριες, επιστημονικοί και τεχνικοί σύμβουλοι στον σχεδιασμό, στην ανάπτυξη και στην εφαρμογή πολιτικών και προγραμμάτων βιώσιμης ανάπτυξης.

Τη δεκαετία του 2000 πραγματοποιήθηκαν διάφορα συνέδρια για τη βιώσιμη ανάπτυξη που ακολούθησαν τη Σύνοδο Κορυφής· Το 2002 διοργανώθηκε η Παγκόσμια Σύνοδος Κορυφής για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη στο Johannesburg, ενώ δέκα χρόνια αργότερα πραγματοποιήθηκε η Διάσκεψη του ΟΗΕ για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη. Όλες αυτές οι σύνοδοι τονίζουν μετ’ επιτάσεως την ανάγκη προώθησης και εγγύησης της συμμετοχής των γυναικών.

Μία άλλη χρονολογία – ορόσημο ήταν το 1995, καθώς τότε υπεγράφη η Διακήρυξη του Πεκίνου και η Πλατφόρμα Δράσης που προέκυψε από το Τέταρτο Παγκόσμιο Συνέδριο για τις Γυναίκες. Στο τέταρτο κεφάλαιο της Πλατφόρμας Δράσης του Πεκίνου εμπεριέχεται ο στρατηγικός στόχος «Κ», που απευθύνεται στις γυναίκες και στο περιβάλλον. Στο πλαίσιο αυτού του στόχου, οι κυβερνήσεις προτρέπονται:

«Να ενσωματώσουν τις γυναίκες, συμπεριλαμβανομένων των ιθαγενών γυναικών, επί ίσοις όροις με τους άνδρες, στην υιοθέτηση αποφάσεων για τη βιώσιμη διαχείριση των πόρων και την ανάπτυξη πολιτικών και προγραμμάτων για τη βιώσιμη ανάπτυξη, που περιλαμβάνονται σε εκείνα που έχουν σχεδιαστεί για την αντιμετώπιση και την πρόληψη της περιβαλλοντικής υποβάθμισης της γης, με σκοπό να αναπτυχθεί μία στρατηγική αλλαγής για την άρση όλων των εμποδίων ως προς την πλήρη και ισότιμη συμμετοχή των γυναικών στη βιώσιμη ανάπτυξη και την ίση πρόσβαση στον έλεγχο των πόρων».

Μέχρι το 2000, η Διακήρυξη της Χιλιετίας και οι Αναπτυξιακοί Στόχοι της Χιλιετίας είχαν ως αντικειμενικό σκοπό «την προώθηση της ισότητας των φύλων και την ενδυνάμωση των γυναικών ως αποτελεσματικά μέσα για την καταπολέμηση της φτώχειας, της πείνας και των ασθενειών και για την τόνωση μίας πραγματικά βιώσιμης ανάπτυξης».

Το 2005, στο πλαίσιο της Παγκόσμιας Διάσκεψης του ΟΗΕ για τη Μείωση του Κινδύνου Καταστροφών, εγκρίθηκε το Πλαίσιο Δράσης του Hyogo, το οποίο επικαιροποιήθηκε κατά τη διάρκεια της Τρίτης Παγκόσμιας Διάσκεψης για τη Μείωση του Κινδύνου Καταστροφών στο Sendai της Ιαπωνίας. Το Πλαίσιο Sendai αναφέρει ότι «η μείωση του κινδύνου καταστροφών απαιτεί τη συμμετοχή και τη συνεργασία ολόκληρης της κοινωνίας», ενώ προτείνει την «ενδυνάμωση και συμμετοχή χωρίς αποκλεισμούς, αλλά και την ενσωμάτωση όλων εκείνων των πολιτικών και πρακτικών που θα προωθήσουν την ηγεσία των γυναικών και των νέων».

Μία δεκαετία αργότερα, η Ατζέντα 2030 και οι Στόχοι Βιώσιμης Ανάπτυξηςτου ΟΗΕ ενίσχυσαν τη σημασία της συμμετοχής των γυναικών στην προσπάθεια για την εξάλειψη της φτώχειας, την προστασία του πλανήτη και την απόλαυση των αγαθών της ειρήνης και της ευημερίας μέχρι το 2030.

Τα παραπάνω επιβεβαιώνονται στην Έκθεση Επιτήρησης που εκπόνησε το Πολιτικό Φόρουμ Υψηλού Επιπέδου του ΟΗΕ για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη σχετικά με την πρόοδο των Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης. Η εν λόγω Έκθεση χαρακτηρίζει την κλιματική αλλαγή και την έμφυλη ανισότητα ως δύο από τα πλέον φλέγοντα ζητήματα και αναφέρει ότι:

«Οι συνδυασμένες επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής θα είναι καταστροφικές και μη αναστρέψιμες: αυξημένη οξίνιση των ωκεανών, διάβρωση των ακτών, ακραία καιρικά φαινόμενα, πιο έντονες και συχνές φυσικές καταστροφές, συνεχής υποβάθμιση των εδαφών, απώλεια ζωτικών ειδών και κατάρρευση των οικοσυστημάτων. Οι συνέπειες αυτές, οι οποίες θα καταστήσουν πολλά μέρη του κόσμου μη κατοικήσιμα, θα πλήξουν κυρίως τα κατώτερα στρώματα της κοινωνίας και θα θέσουν σε κίνδυνο την παραγωγή τροφίμων, επιφέροντας σοβαρές επισιτιστικές κρίσεις, που συνακόλουθα θα μπορούσαν να προκαλέσουν τον εκτοπισμό έως και 140 εκατομμυρίων ανθρώπων μέχρι το έτος 2050».

Πέραν των προαναφερθεισών συμφωνιών, υπάρχει και η Σύμβαση για την Εξάλειψη Όλων των Μορφών Διακρίσεων Κατά των Γυναικών, η οποία υπεγράφη το 1979 στη Νέα Υόρκη, και αποτέλεσε τον πρώτο διεθνή καταστατικό χάρτη για τα δικαιώματα των γυναικών. Παρά το γεγονός ότι στην ανωτέρω σύμβαση δεν εμπεριέχονται συγκεκριμένες αναφορές σχετικά με τον τομέα του περιβάλλοντος, στο Άρθρο 14 ορίζεται ότι τα συμβαλλόμενα μέρη:

«Οφείλουν να λάβουν υπ’ όψιν τόσο τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες που διαβιούν σε αγροτικές περιοχές όσο και τον σημαντικό ρόλο που διαδραματίζουν για την οικονομική επιβίωση των οικογενειών τους, και να προβούν σε όλες τις απαραίτητες ενέργειες για την εξασφάλιση της εφαρμογής των διατάξεων της Σύμβασης, προς όφελός τους».

Στη συνέχεια αναφέρει ότι τα συμβαλλόμενα μέρη «οφείλουν να λάβουν όλα τα απαραίτητα μέτρα για την εξάλειψη των διακρίσεων σε βάρος των γυναικών που διαβιούν σε αγροτικές περιοχές, προκειμένου να εξασφαλιστεί, στη βάση της έμφυλης ισότητας, η συμμετοχή τους στην αγροτική ανάπτυξη και η εκμετάλλευση των προνομίων που αυτή τους προσφέρει».

Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 2000 οι διεθνείς αυτές δεσμεύσεις και συμφωνίες ήταν ουσιαστικές ως προς την ενσωμάτωση του δικαιώματος των γυναικών στην πλήρη και ισότιμη συμμετοχή στην πολιτική και στα σχέδια δράσης των τριών συμβάσεων του Rio (Σύμβασης για τη Βιοποικιλότητα, Σύμβαση του ΟΗΕ για την Καταπολέμηση της Ερημοποίησηςκαι Σύμβαση-Πλαίσιο του ΟΗΕ για την Κλιματική Αλλαγή),της Σύμβασης Ramsar, όπως επίσης και των Συμβάσεων της Βασιλείας, του Rotterdam και της Στοκχόλμης.

Διαβάστε επίσης:

Επιστράτευση
και ρωσική πυρηνική απειλή

Κλίνατε επί (ακρο)δεξιά: Πώς άνοιξε ο δρόμος στην Τζόρτζια Μελόνι για την εκλογική νίκη

ΠΑΣΟΚ:
«Δημοκρατικό μανιφέστο» Ανδρουλάκη στην Εξεταστική

* Ο Μιχαήλ Εμμανουήλ Δημάκας είναι υποψήφιος διδάκτορας, MSc: «Διεθνείς Σχέσεις και Στρατηγικές Σπουδές», MA: «Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία»