Η Ζωρζ Σαντ (1804-1876) είναι η πιο γνωστή γυναίκα συγγραφέας του δέκατου ένατου αιώνα παγκόσμια, και σίγουρα η κορυφαία γαλλίδα λογοτέχνης.

Γνωστή στην Ελλάδα με το όνομα Γεωργία Σάνδη, πολύ μπροστά από την εποχή της, πρωτοπόρα στους σοσιαλιστικούς και φεμινιστικούς αγώνες, πρωτοστάτησε επίσης στις κινήσεις για την απλή ζωή και την απελευθέρωση των ανθρώπινων συναισθημάτων.

Η προσωπική και φρέσκια ματιά της σε πολλά προβλήματα που αντιμετωπίζουμε κι εμείς σήμερα έχει αρκετά να μας δείξει.

Ο επίκουρος καθηγητής του τμήματος Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ Σπύρος Μαρκέτος μιλάει στο topontiki.gr για τη Ζωρζ Σαντ, το σπουδαίο της έργο που μας εμπνέει ακόμη και σήμερα, τον τρόπο ζωής της, τη σημερινή γυναίκα, αλλά και την αυτοβιογραφία της.

Ο κ. Μαρκέτος αναφέρεται στους λόγους τους οποίους η Σαντ θεωρείται σημαντική στην ιστορία της λογοτεχνίας, τη σχέση της με την εξουσία και την πολιτική, ενώ στέκεται και στο γεγονός του «αντρικού» ντυσίματός της και τι μηνύματα ήθελε να περάσει μέσα από αυτό.

Αναλυτικά τι μας είπε:

Η George Sand τάχτηκε υπέρ των δικαιωμάτων των γυναικών, επέκρινε την τελετή του γάμου και πολέμησε ενάντια στις προκαταλήψεις μιας συντηρητικής κοινωνίας. Πιστεύετε ότι έχουν γίνει σήμερα σημαντικά βήματα στην ελληνική κοινωνία για να έχει η γυναίκα την ισοτιμία που θα έπρεπε;

Αρμόδιες για ν’ απαντήσουν εδώ είναι μάλλον οι Ελληνίδες. Πάντως κάθε σκεπτόμενος άνθρωπος συμφωνεί, νομίζω, ότι η Ελληνίδα δυστυχώς δεν έχει θέση ισότιμη με τον Έλληνα. Ενώ το κράτος αναγνωρίζει τυπικά ισότητα δικαιωμάτων, στην πράξη σέβεται τις ανάγκες των γυναικών λιγότερο από κείνες των αντρών, και αφιερώνει λιγότερους πόρους στην κάλυψή τους. Εύκολα βρίσκει κονδύλια για το ποδόσφαιρο, δύσκολα για παιδικούς σταθμούς. Στην Ελλάδα και σ’ όλη τη Δύση οι γυναίκες ξέφυγαν από τα δεσμά που τους επέβαλλε η συντηρητική κοινωνία, αλλά στην καθημερινότητά τους δεν απελευθερώθηκαν ποτέ, ιδίως εκείνες των εργαζόμενων στρωμάτων. Η παρατηρητική και στοχαστική γραφή της Σαντ μας δείχνει τι κατέκτησαν οι γυναίκες τα τελευταία διακόσια χρόνια, τι δεν κατέκτησαν ή ακόμη και τι έχασαν, και κυρίως τι άλλο θα μπορούσαν να διεκδικήσουν, πρώτα πρώτα τη συναισθηματική και πρακτική νομιμοποίηση των ιδιαίτερών τους αναγκών. Μας βοηθά επίσης να σκεφτούμε γιατί και πώς μπορούμε και πρέπει σήμερα κι εμείς ν’ αγωνιστούμε. Και η ίδια άλλωστε σ’ όλη της τη ζωή ζούσε παθιασμένα, έγραφε, κι αγωνιζόταν.

Τι έχει να πει σήμερα σε εμάς, το 2023, μια Γαλλίδα των μέσων του δέκατου ένατου αιώνα;

Πολλά πράγματα, και ουσιαστικά. Η Σαντ δεν έκανε κοινωνική ανάλυση του καπιταλισμού σε βάθος, όπως ο Μαρξ που την θαύμαζε, ούτε κήρυξε ολομέτωπη επίθεση στο κράτος όπως ο Μπακούνιν, που επίσης την θαύμαζε και την γνώριζε προσωπικά, τον είχε υπερασπιστεί μάλιστα από συκοφαντίες. Έκανε όμως λεπτή κι εμπεριστατωμένη ανάλυση της ζωής των ανθρώπων στον καπιταλισμό, ιδίως των γυναικών, από τη σκοπιά της βιωμένης τους εμπειρίας. Έθιγε θέματα πανανθρώπινα, μιλούσε για τα πράγματα που οι άνθρωποι στ’ αλήθεια ζούσαν -γι’ αυτό και την διάβαζαν και την αγαπούσαν- και που τα ζούμε κι εμείς ίσως λίγο παραλλαγμένα, αλλά επί της ουσίας παρόμοια. Ας μη φανταζόμαστε ότι εμείς σήμερα ανακαλύψαμε την Αμερική, ότι όλες μας οι ανησυχίες και τα προβλήματα είναι καινούρια. Κάποια πράγματα τα είδαν άλλοι πριν από εμάς. Τον καιρό της Σαντ μάλιστα, καθώς οι άνθρωποι πρωτοαντιμετώπιζαν πολιτικά και προσωπικά ζητήματα που είναι και σύγχρονα, δικά μας, τα επίδικα διακρίνονταν πιο καθαρά.

Ο κόσμος όπου ζούμε πήρε μορφή την επαύριο του Διαφωτισμού, και της Γαλλικής Επανάστασης που πρόσκαιρα κατέκτησε την Ευρώπη. Τότε φτιάχτηκαν οι νομικοί μας κώδικες, τα πολιτικά μας συστήματα, η σύγχρονη επιστήμη, και η ίδια η υποκειμενικότητά μας, με δυο λόγια αυτό που λέμε ο σύγχρονος άνθρωπος, καθώς κι ο πολιτισμός μας, που ορίζει τις ανάγκες μας, τις επιθυμίες μας, τις ιδέες και τις απόψεις μας. Τον ίδιο καιρό διαμορφώθηκαν οι τρεις ιδεολογίες που ως σήμερα αντιμάχονται, ο συντηρητισμός, ο φιλελευθερισμός, και ο ριζοσπαστισμός. Η Σαντ γνώριζε προσωπικά κορυφαίους συντηρητικούς και φιλελεύθερους στη Γαλλία. Ξαδέρφη του βασιλιά από τη μεριά του πατέρα της, κινούταν άνετα στην αριστοκρατική κοινωνία. Ωστόσο διάλεξε να ζήσει αλλιώς. Για ν’ αποφύγει τις κοινωνικές συμβάσεις, συχνά και για να χαρεί ελεύθερα τους έρωτές της, επέστρεψε στο πατρικό της στην επαρχία κι έζησε ανάμεσα σ’ αγρότες και ανθρώπους του λαού από τη μια μεριά, κι επαναστάτες διανοούμενους και καλλιτέχνες από την άλλη. Πρωτοστατούσε στους κύκλους των ριζοσπαστών, λίγο έλειψε άλλωστε να γινόταν υπουργός στην επανάσταση του 1848, και η καρδιά της χτυπούσε για το λαό, από τον οποίο βγήκε η μητέρα της.

Ποια η θέση του έργου της στην ιστορική ανάπτυξη του πεδίου της αυτοβιογραφίας;

Η αυτοβιογραφία είναι ιδιαίτερο λογοτεχνικό και ιστορικό είδος. Απαιτεί στοχασμό όχι μονάχα για τα γενικά, αλλά ιδίως γι’ αυτά που έχεις ζήσει. Τα μεγάλα και πολυδιαβασμένα αυτοβιογραφικά έργα, λίγα είναι, ορίζουν το πώς οι μεταγενέστεροι αντιλαμβάνονται την ίδια τη ζωή τους. Στη Δύση κατά βάση ξεκινούν με τις Εξομολογήσεις του ιερού Αυγουστίνου, και ο επόμενος μεγάλος σταθμός είναι ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ, που γράφει τις δικές του Εξομολογήσεις. Aκολούθησαν οι δυο μεγάλες Ιστορίες της ζωής μου, η δωδεκάτομη του Τζιάκομο Καζανόβα (1789-1798) και η πεντάτομη της Ζωρζ Σαντ (1847-1855), εξαιρετικά μνημεία της εποχής τους και οι δυο.

Υπάρχει ένα νήμα που συνδέει απευθείας τη Σαντ με τον Ρουσσώ. Γραμματέας της προγιαγιάς της (επίσης σημαντικής διανοούμενης και πρωτοπόρας φεμινίστριας, την ερωτεύτηκε μάλιστα), επηρέασε ισχυρά το περιβάλλον της. Η Σαντ κυριολεκτικά έζησε στο πετσί της το πού χώλαινε ο ρουσσωισμός ως φιλοσοφία της ζωής και της πολιτικής, και ως μέθοδος ανατροφής των παιδιών. Τη ζωή της σημάδεψε επίσης η σύγκρουση ανάμεσα στα διάφορα ρεύματα του Διαφωτισμού και του Αντιδιαφωτισμού, που εξακολουθεί να επηρεάζει τη δική μας εμπειρία και αντίληψη. Υπεραγαπούσε τη μαμά της, γυναίκα λαϊκή αλλά καθόλου απλοϊκή, εμποτισμένη από τη λαϊκή θρησκευτικότητα, όσο και τη γιαγιά της, την αριστοκράτισσα μητέρα του πρόωρα χαμένου επαναστάτη πατέρα της, που είχε ανατραφεί με βάση τις αρχές του Διαφωτισμού, τις εφάρμοζε μάλιστα καταλεπτώς στην προσωπική της ζωή, και προσπάθησε να προσελκύσει σ’ αυτές την εγγονή της, αλλά όταν εκείνη επαναστάτησε προτίμησε να την κλείσει για χρόνια στο μοναστήρι παρά να την αφήσει να προλεταριοποιηθεί δίπλα στη μητέρα και την αδερφή της. Μητέρα και γιαγιά έβλεπαν τον κόσμο διαφορετικά και συγκρούονταν άγρια, αρκετές φορές για την ίδια τη μικρή Ωρόρ, Αυγή, αυτό ήταν το βαφτιστικό της Σαντ. Τις αγαπούσε και τις δυο και προσπαθούσε να δει τη ζωή και τον κόσμο μέσα από τα μάτια και των δυο τους, κι έτσι η σκέψη της βάθυνε, ωρίμασε.

Ήταν η Σαντ τρανς; Γιατί ντυνόταν ανδρικά;

H Σαντ δεν ντυνόταν απλώς ανδρικά, ανδρικό ήταν και το λογοτεχνικό της ψευδώνυμο, η σωστή του απόδοση θα ήταν Γιώργος Σάνδης. Επίσης η στενή της φιλία με την ηθοποιό Μαρί Ντορβάλ θεωρήθηκε ότι είχε κι ερωτική διάσταση, μολονότι αυτό δεν είναι βέβαιο, ούτε καν πολύ πιθανό. Έτσι και αλλιώς είχε από τότε εξαπλωθεί σκανδαλολογία για τους έρωτές της, που συμπεριλάμβαναν θυελλώδεις σχέσεις με τον Αλφρέ ντε Μυσσέ και τον Φρεντερίκ Σοπέν.  Αυτό που σήμερα λέμε τρανς όμως ήταν ακατανόητο εκείνο τον καιρό, ακόμη και οι έννοιες του γκέι ή της λεσβίας, όπως τις αντιλαμβανόμαστε σήμερα, δεν υπήρχαν ακόμη. Οι παρενδυτικές και ομοφυλοφιλικές πρακτικές και σχέσεις βεβαίως υπήρχαν, τιμωρούνταν αυστηρά αν τυχόν έπεφτες στα χέρια του νόμου, αλλά δεν όριζαν συνολικά την ταυτότητά σου.

Ο κύριος λόγος που διάλεξε ανδρικό ψευδώνυμο η Σαντ, όπως και πολλές άλλες συγγραφείς, ήταν για να διαβαστούν τα έργα της. Επιπλέον, κατά τη γνώμη μου, ήθελε κι έμμεσα να θυμίσει ότι η κοινή ανθρωπιά ανδρών και γυναικών είναι σημαντικότερη από τις έμφυλες διαφορές. Η ίδια δικαιολογούσε το ανδρικό της ντύσιμο, που τότε ήταν κυριολεκτικά παράνομο, λέγοντας πως της επέτρεπε να κυκλοφορεί μόνη, κάτι που τότε απαγορευόταν στις γυναίκες της τάξης της, κι επίσης να μπαίνει σε μέρη απ’ όπου οι γυναίκες ρητά αποκλείονταν. Πρόσθετε μάλιστα πως το ίδιο έκαναν και η θεία της και η μητέρα της, με τη συγκατάθεση του πατέρα της, αμφισβητώντας έμπρακτα τις έμφυλες ιεραρχήσεις. Της άρεσε να βολτάρει φορώντας τις άνετες και σταθερές ανδρικές μπότες, έλεγε, ενώ πώς θα το έκανε με γυναικεία τακούνια; Μπορούσε έτσι να τριγυρνά ελεύθερα στους δρόμους του Παρισιού και να μαζεύει υλικό για τα μυθιστορήματά της χωρίς να την προσέχουν, ντυμένη γυναικεία δεν θα το μπορούσε.

Γιατί θεωρείται η Σαντ σημαντική στην ιστορία της λογοτεχνίας;

Η λογοτεχνική και πολιτική επιρροή της ήταν τεράστια σ’ όλη την Ευρώπη και στον ευρωπαϊκό κόσμο. Φυσικά στην ίδια τη Γαλλία, όπου όλοι οι σημαντικοί συγγραφείς της επόμενης γενιάς είτε την λάτρευαν, όπως ο μαθητής της και προστατευόμενός της Φλωμπέρ, είτε την μισούσαν, όπως ο Μπωντλαίρ που δεν άντεχε την ηθικολογία της. Επίσης στη Ρωσία, οι Ρώσοι κλασικοί από τον Ντοστογιέφσκι ως τον Τουργκένιεφ ήταν θαυμαστές της, καθώς και στην Αγγλία, όπου έφτιαξε μια ολόκληρη γενιά εξαιρετικών γυναικών συγγραφέων, από τη Ζωρζ Έλιοτ και τις αδελφές Μπροντέ ως την Ελίζαμπεθ Μπάρρετ Μπράουνινγκ. Πρωτοπόρος στο είδος γραφής που θα ονομάζαμε κοινωνικό ρεαλισμό, έδινε ρεαλιστικές απεικονίσεις κοινωνικών καταστάσεων που μέσα τους αγωνίζονταν να βρουν το δρόμο τους, ν’ αυτοπραγματωθούν, να ικανοποιήσουν τις ανάγκες και τα πάθη τους ήρωες και ηρωίδες που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ρομαντικές, που αποφεύγαν τους συμβιβασμούς και προσπαθούσαν μέσα σ’ έναν κακό κόσμο να διατηρήσουν την ακεραιότητά τους. Παρόμοια και η αυτοβιογραφία της, η Ιστορία της ζωής μου, μπορεί να διαβαστεί σαν έργο κοινωνικού και ψυχολογικού ρεαλισμού. Συναρπάζει επειδή γράφηκε με βάση την ίδια συστηματική ενδοσκόπηση που βλέπουμε και στο καθαρά λογοτεχνικό της έργο, που της επέτρεψε να μπει βαθιά μέσα στην ψυχή των γυναικών της τάξης της και της εποχής της, και όχι μόνο.

Τι σχέσεις είχε η Σαντ με την εξουσία και την πολιτική;

«Με δυο λόγια, η Σαντ ήταν μια καλή φιλελεύθερη», γράφει χαρακτηριστικά ένας γνωστός μαρξιστής που δεν την συμπαθεί. Υπενθυμίζει τον ανταγωνισμό της με τη Φλώρα Τριστάν, την ηρωίδα φεμινίστρια και σοσιαλίστρια που πρώτη διατύπωσε, πριν από τον Μαρξ, τις βασικές ιδέες της ταξικής πάλης και του προλεταριακού διεθνισμού, και υποστηρίζει ότι ο φεμινισμός της Σαντ δεν αφορούσε τις λαϊκές τάξεις, αλλά σταματούσε στην ερωτική ελευθερία και στην ισότητα μέσα στο γάμο. Είναι άδικη αυτή η κρίση. Οι αναπόφευκτες αντιφάσεις της ήταν δευτερεύουσες μπροστά στη συνέπεια που έδειξε συνολικά στη ζωή της. Οι αξίες της ήταν ριζοσπαστικές, κοινοκτημοσύνη και συλλογικότητα, αλληλεγγύη, ελευθερία και ισότητα όλων. Η σκέψη και η πρακτική της είχαν σαφές κέντρο βάρους, ριζωμένο στο σοσιαλισμό και τον φεμινισμό της εποχής της, που και η ίδια βοήθησε να ωριμάσουν. Η Σαντ στάθηκε πάντοτε απέναντι στην εξουσία, και με την ίδια τη ζωή της έδειξε βαθιά περιφρόνηση στο κεφάλαιο. Σίγουρα βρισκόταν στο χώρο του ριζοσπαστισμού και όχι του φιλελευθερισμού.

*Ο Σπύρος Μαρκέτος μετέφρασε κι επιμελήθηκε την Ιστορία της ζωής μου, της Ζωρζ Σαντ, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μπαρμπουνάκη (2022). Από το 2001 διδάσκει ιστορία των ιδεών στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ.

Διαβάστε επίσης:

Γιώργος Καζαντζής: «Η τέχνη δημιουργεί σκέψη και ερωτήματα, κάτι που δεν βολεύει το σύστημα και τους πολιτικούς»

Πάνος Νιαβής στο topontiki.gr: «Μέσα από τους “10 πόντους Μαύρο Χιόνι” είδα τα τραύματα του εμφυλίου και τη θέση της γυναίκας στην επαρχία»

Έλενα Χατζηαλεξάνδρου: «Η επίτευξη του στόχου ήταν το ζητούμενο και η απάντηση σε όσους με αμφισβήτησαν»