Άννα Μαρία Ορτέζε

Η θάλασσα δεν βρέχει τη Νάπολη

Μετάφραση: Μαρία Φραγκούλη

Εκδόσεις: Καστανιώτη

Σελ.:192

Θεωρείται ένα από τα σύγχρονα κλασικά αριστουργήματα της ιταλικής πεζογραφίας και όχι άδικα, μια και πρόκειται για ένα έργο γραμμένο από την πολυβραβευμένη και υποβλητική συγγραφέα, η οποία υπήρξε εξέχουσα μορφή του ιταλικού «μαγικού ρεαλισμού» και με την πένα της δοκιμάστηκε σε διάφορα είδη του λόγου – διήγημα, μυθιστόρημα, ποίηση, δοκίμιο, ταξιδιωτικά κείμενα και δημοσιογραφικό ρεπορτάζ – με την ίδια επιτυχία, με την ίδια δύναμη, την ίδια σαγηνευτική χρήση της εικονοποιίας, με τις ίδιες περιγραφές τοπίων και ανθρωπίνων χαρακτηριστικών, βλεμμάτων, συναισθημάτων και νοοτροπιών, με επιδέξια λεπτομέρεια, διαφάνεια και τρυφερότητα κι άλλο τόσο συγκρατημένα καταγγελτικό ύφος, ρεαλισμό και αιχμηρότητα.

Η υβριδική συλλογή ιστοριών με τον υπαινικτικό τίτλο «Η θάλασσα δεν βρέχει τη Νάπολη» κυκλοφόρησε το 1953 από τον εκδοτικό οίκο Einaudi και απέσπασε την ειδική διάκριση στην κατηγορία της πεζογραφίας του Βραβείου Viareggio. Στην ελληνική γλώσσα κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Καστανιώτη στην εξαιρετική και προσφιλή τους σειρά Εικοστός Αιώνας. Από τις ίδιες εκδόσεις, το 1999, κυκλοφόρησε το μυθιστόρημα «Η πικραμένη καρδερίνα», ενώ το 1994 οι εκδόσεις Ζαχαρόπουλος εξέδωσαν το μυθιστόρημα «Η ιγκουάνα». Και τα δύο βιβλία πέρασαν απαρατήρητα και να που σήμερα το εγχώριο αναγνωστικό κοινό έχει την ευκαιρία να ανακαλύψει εκ νέου μια αδικημένη και σπουδαία στιλίστρια και να συγκινηθεί από τη δεινότητα της σκέψης, της έκφρασης και της γραφής της. Πολλοί άλλωστε είναι οι συγγραφείς και πολλά τα λογοτεχνικά έργα που, χάρη στην επιμονή εκδοτών και μεταφραστών, έστω και με το πέρασμα πολλών ετών, ζουν μια δεύτερη ζωή, βρίσκουν μια θέση στις προθήκες των βιβλιοπωλείων, στα χέρια και στην καρδιά μας σαν πολύτιμοι χαμένοι θησαυροί παλιών ναυαγίων.

Η ατμόσφαιρα των ιστοριών της παρούσας ανθολογίας είναι θλιβερή, αφού περιγράφονται οι άνθρωποι και οι καταστάσεις σε μια πόλη τραυματισμένη μετά τη λήξη ενός πολέμου. Το 1953, όταν κυκλοφόρησε «Η θάλασσα», η Νάπολη έβγαινε από τον πόλεμο λαβωμένη, αλλά και γεμάτη ελπίδα να χτίσει καινούργιο παρόν και φωτεινό μέλλον. Το βιβλίο της Ορτέζε θεωρήθηκε ότι ήταν ένα έργο κατά της Νάπολης γιατί οι περιγραφές του και οι αλήθειες του ενοχλούσαν κι όλο αυτό πυροδότησε μια λογοτεχνική και μια πολιτική διαμάχη που ώθησε τη συγγραφέα να αυτοεξοριστεί μακριά από τον τόπο της.

Το πυρετώδες, σχεδόν παραληρηματικό, και πεσιμιστικό ύφος των ιστοριών, η διάχυτη απελπισία των ηρώων, το ντοκουμενταρίστικο πλαίσιο και η αφήγηση τεκμηρίωσης ήταν κατ’ ουσίαν ένας καθρέφτης που πάνω του αντικατοπτριζόταν η συλλογική και ατομική οδύνη της πόλης παράλληλα με την ομορφιά της, και η αίσθηση προσωπικής αποξένωσης της Ορτέζε από αυτήν. Η Ορτέζε με υψηλές θερμοκρασίες, μεταφυσικό αισθησιασμό, ωμότητα και κινήσεις χειρουργικής ακρίβειας στην πένα της, καταγράφει τις συνθήκες στην πόλη απ’ άκρη σ’ άκρη, τις κοινωνικές αδικίες, την απαγόρευση ονείρων, τα θανάσιμα κοινωνικοπολιτικά τραύματα και τα φαινόμενα διαφθοράς σε μια ανατριχιαστικά λεπτομερή και αμίμητη πρόζα, που συγχωνεύεται με τον λυρισμό, τον φιλοσοφικό στοχασμό και, κυρίως, με έντονο το αποτύπωμα του ρεπορτάζ.

Πρωταγωνίστρια είναι η Νάπολη όπως τη γνώριζε η Ορτέζε πριν και μετά τον πόλεμο ώς το 1953, όταν εκείνη επέστρεψε για λίγο για να γράψει εκεί ένα ακόμα κείμενο, το τελευταίο αυτής της συλλογής. Πανταχού παρούσα η Νάπολη με τους δρόμους και τις αντιθέσεις της σε αυτές τις ελεγειακές ιστορίες. Και είναι η αποξένωση και η φυγή της συγγραφέως που τις κάνει ακόμα πιο συγκλονιστικές, καθώς απεικονίζουν χωρίς περιορισμούς την ομορφιά και την ασχήμια, τη φτώχεια και τη δυστυχία, τη σιωπή, την αντίθεση μεταξύ της μπουρζουαζίας και της «πλέμπας» της πόλης και την αντίθεση μεταξύ των ανθρώπων, των τόσο αποξενωμένων κι άλλο τόσο ενωμένων.

Στην πρώτη αριστουργηματική ιστορία με τίτλο «Ένα ζευγάρι γυαλιά» πρωταγωνιστεί η μικρή Εουτζένια, ένα πάμπτωχο και σχεδόν τυφλό κορίτσι. Η αγορά ενός ζευγαριού γυαλιών που θα συμβάλει στη βελτίωση της όρασης του κοριτσιού είναι ένα γεγονός που θα προκαλέσει ρήξεις και αντιζηλίες στα μέλη της φτωχής συνοικίας όπου διαμένει η οικογένεια της Εουτζένια, καθώς μια τέτοια αγορά θεωρείται πολυτέλεια στους καιρούς αυτούς και αποτελεί σκάνδαλο. Στη φτώχεια δεν επιτρέπονται χαρές, χαμόγελα και ωραία βλέμματα κι ο κόσμος, όπως είναι, ας μην είναι ορατός στα μάτια ενός παιδιού, γιατί οι λάμψεις του είναι απατηλές και τα σκοτάδια του πυκνά και σκληρά σαν την αλήθεια.

Στο δεύτερο – τσεχοφικών αποχρώσεων – διήγημα, «Οικογενειακή σκηνή», έχουμε την προετοιμασία του χριστουγεννιάτικου γεύματος της οικογένειας Φινίτσιο, μιας οικογένειας μικρομεσαίων εμπόρων. Κεντρική ηρωίδα εδώ είναι η Αναστάσια, 40 ετών, η μεγαλύτερη κόρη των Φινίτσιο, που αναστατώνεται από μια επιστροφή και αποζητά την αγάπη, μια αγάπη που τελικά αποδεικνύεται ψευδαίσθηση μιας στιγμής.

Πρωτοπρόσωπης αφήγησης το επόμενο διήγημα, «Χρυσός στη Φορτσέλα», όπου η αφηγήτρια – συγγραφέας Ορτέζε περιπλανιέται στην πυκνοκατοικημένη περιοχή της Φορτσέλα ανάμεσα σε ανθρώπινα συντρίμμια και σε μικρά παιδιά που παίζουν με τη συνέχεια της ζωής πλάι στον θάνατο, που κάνει περιπολίες στα στενά διαβρωμένα σοκάκια, εκεί όπου η θάλασσα δεν βρέχει τη Νάπολη, εκεί όπου ένα ανθρώπινο πλήθος στέκεται στην ουρά μπροστά στα γκισέ των Νέων Ενεχυροδανειστηρίων, πουλώντας μνήμες και κειμήλια για ένα κομμάτι ψωμί.

Στην «Ακούσια πόλη» έχουμε ένα αφηγηματικό ρεπορτάζ για τα κτήρια Γκραλίνι III και IV, πρώην στρατόπεδο πεζικού και ιππικού μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, που στη συνέχεια στέγασε οικογένειες που είχαν χάσει τα σπίτια τους. Οι πάνω όροφοι των κτηρίων προσέφεραν μια σχετικά αξιοπρεπή διαμονή, ενώ οι πιο κάτω όροφοι φανερώνουν την κόλαση, την παντελή έλλειψη ελπίδας και λύτρωσης.

Στην επόμενη και μεγαλύτερη σε έκταση ιστορία, «Η σιωπή της λογικής», η Ορτέζε σε πρώτο πρόσωπο αφηγείται την επιστροφή της στη Νάπολη και ρίχνει φως στον ναπολιτάνικο «πολιτισμό». Η συγγραφέας συναντά τον ποιητή και πεζογράφο Λουίτζι Κομπανιόνε και στη συνέχεια τα υπόλοιπα μέλη της Ομάδας του Νότου, Ντομένικο Ρέα, Πασκουάλε Προύνας, Βάσκο Πρατολίνι, Τζιάνι Σκονομίλιο (Γκαέντκενς), Ραφαέλε Ντι Κάπρια, όλοι τους συγγραφείς που συνεργάστηκαν ενάντια στην ιταλική αντίσταση στο περιοδικό «Sud» (1945-1947). Οι περιγραφές της Ορτέζε για την πόλη και τους παλιούς της φίλους είναι ολόπικρες, βιτριολικές. Τους αποτυπώνει ως απογοητευμένα μέλη μιας κοινωνίας σε αποσύνθεση, βολεμένα όμως στη χρυσή αγκαλιά των ανέσεων, αφού πρόδωσαν τις αριστερές πεποιθήσεις και τα ιδεώδη της νιότης τους. Μια εξαιρετικά αιχμηρή ματιά στους λογοτεχνικούς κύκλους της Νάπολης του ’50.

Κι ένας πικρός απολογισμός στο ολιγοσέλιδο κείμενο «Τα γκρίζα σακάκια του Μόντε Ντι Ντίο».

Οι ιστορίες στο «Η θάλασσα δεν βρέχει τη Νάπολη» είναι μια άηχη κραυγή ενάντια στην αδικία και τη φρίκη, με το βλέμμα στραμμένο προς τη ζωή που προχωράει ακάθεκτη. Είναι ένα ντοκουμέντο για τη Νάπολη τού τότε και του κόσμου χθες, σήμερα και πάντα, και των σημείων του που δεν τα βρέχουν τα ευλογημένα, εξαγνιστικά νερά της θάλασσας.

Η Μαρία Φραγκούλη, με τη μετάφρασή της, απέδωσε επιτυχώς τις θαλάσσιες αποχρώσεις και διακυμάνσεις και το μεγαλείο της γραφής της Ορτέζε.

Διαβάστε επίσης:

Βιβλίο: Οι προτάσεις της εβδομάδας

Βιβλίο: Ο Κιαμίλμπεης της Κορίνθου

Βιβλίο: Ένα λογοτεχνικό κάστρο με θέα τον άνθρωπο